ترامپ پەن شي جينپيڭ بەيجىڭدە. فوتو: South China Morning Post.

ترامپتىڭ اقش پرەزيدەنتى تاعىنا كەلگەنىنە تۇپ-تۋرا ءبىر جىل تولدى. وسى مەزگىلدە ونىڭ حالىقارالىق ساياسي ماسەلەدەگى جاساعان وزگەرىسى مەن قالىپتاستىرعان جاڭا جاعدايى از بولعان جوق. ءبىر قاراعاندا بىربەتكەي ءوزىمشىل ساياسات بولىپ كورىنگەن ترامپ ساياساتى، شىن مانىسىندە سولاي ما؟ ترامپ وزگەرىس ەنگىزگەن اقش-تىڭ ۇلتتىق قورعانىس ستراتەگياسى دەرجاۆالارعا قالاي اسەر ەتىپ وتىر؟ ەكى دەرجاۆانىڭ اراسىنداعى جاعدايدىڭ بىزگە قانداي اسەرى بار؟

19 قاڭتاردا اقش-تىڭ جاڭارتىلعان قورعانىس ستراتەگياسى جاريالاندى دا، وندا دا رەسەي مەن قىتاي اقش ۇلتتىق قورعانىسىنىڭ باستى ماسەلەسى دەگەندى قاداپ كورسەتكەن. وتكەن اپتانىڭ سوڭىندا وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى رەسمي بەيجىڭ ءوزىنىڭ يەلىگىندە دەپ سانايتىن ارالدارعا جاقىنداپ كەتكەن اقش اسكەري كەمەسىن ايىپتادى. بۇنى استە كەزدەيسوقتىق ەمەس،  قىتايدىڭ ەگەمەندىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قارسى جاساعان ارانداتۋ دەپ سانادى. سونىمەن بىرگە، قىتايدىڭ ىقپالدى اقپارات قۇرالدارى سوڭعى 20 جىلداعى اقش پەن قىتاي اراسىنداعى بايلانىستاردى، اقش-تىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتتارىن، دسۇ-دا قىتاي ەكونوميكاسىن مويىنداماۋ سىندى قادامدارىن جەكە-جەكە تالداي باستادى. وسىنىڭ ءوزى قىتايدىڭ اقش-قا قارسىلىققا ىشتەي دايىندالىپ وتىرعانىن بايقاتقانداي.

قىتاي اقش-تىڭ قايسى قادامدارىن وزىنە باعىتتالعان شابۋىل دەپ ساناپ وتىر؟ بۇلاردى تەرىپ ايتار بولساق، قىتايلىق «سامۇرىق» (Fenghuang/凤凰) اقپاراتتىق پورتالى مىنا بىرنەشەۋىن العا تارتادى: ەڭ اۋەلى دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولعانىنا 15 جىل تولعانىنا قاراماستان قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ نارىقتىق ەكونوميكا دەپ مويىندالماۋى; وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە اقش-تىڭ باقىلاۋىن كۇشەيتۋى; اقش-تىڭ بۇرىنعى ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرىن تۇتقىنداپ، وعان قىتاي تىڭشىسى دەپ ايىپ تاعۋى جانە سونىڭ ناتيجەسىندە اقش كونگرەسىنىڭ قىتايلىق كومپانيالارعا ينۆەستيتسيا مەن ساتىپ الۋلارعا جول بەرمەۋى تاعى باسقالار.

اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى، وزگە دە قايشىلىقتاردى باتىس ەلدەرىنىڭ اقپارات قۇرالدارى دا اشىق تالقىلاي باستادى. گەرمانيا باسىلىمدارى جاقىندا اقش-قىتاي قاتىناسىن جان-جاقتى تالداي كەلە، «2018 جىل اقش پەن قىتايدىڭ قارسىلاسۋ جىلى» دەگەن تاقىرىپتا كولەمدى ساراپتاما جاريالاعان.

19 قاڭتار كۇنى اقش-تىڭ ساۋدا وكىلدىگى قىتايدىڭ دسۇ-عا قاتىسۋى تۋرالى ەسەبىن جاريالادى. مالىمەتكە قاراعاندا، ترامپ ۇكىمەتى 2001 جىلى قىتايدىڭ دسۇ-عا كىرۋىنە سول كەزدەگى اقش ۇكىمەتى قاتە قولداۋ كورسەتكەن دەپ قارايدى. ترامپ ۇكىمەتىنىڭ كوزقاراسىندا، قىتايدىڭ سول كەزدەگى ەكونوميكالىق جاعدايى بەيجىڭ بيلىگىن دسۇ-عا كىرۋگە ماجبۇرلەدى. مالىمدەمەدە تاعى بۇل قادامداردىڭ اقش پەن قىتاي ساۋدا-ساتتىق شيەلەنىستەرىن كۇشەيتە تۇسكەنىن ايتادى. سونىمەن بىرگە، ترامپ ۇكىمەتى قازىر قىتايدىڭ زياتكەرلىك مەنشىكتى ۇرلاۋىنا تىيىم سالۋ ءۇشىن شارالار قابىلداعالى جاتقانى ايتىلعان.

بۇل تاقىرىپتا الەم ەلدەرى باسىلىمى ءتۇرلى جورامالدار جاساۋدا. ايتالىق، بريتاندىق «Financial Times» باسىلىمى «بۇل ۋاشينگتوننىڭ 20 جىلدان بەرگى قىتايدىڭ دسۇ-عا كىرۋىنە قاراتقان ساياساتىنىڭ بۇرىلىسى» دەپ باعالاعان. ال، كەشە جاپونيانىڭ «Sankei Shimbun» (ەكونوميكا جاڭالىقتارى) باسىلىمى: «اۋەلى امەريكا» ساياساتىن ۇستاناتىن ترامپ ۇكىمەتى ءۇشىن، قىتايمەن ساۋدا تاپشىلىعىن شەشۋ ءۇشىن پارمەندى شارالار قابىلدايتىن بولادى. كورەي تۇبەگى شيەلەنىسى رەتتەلسە اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى ءتىپتى دە ءورشي تۇسەدى»، -  دەپ جازعان.

گەرمانياداعى بەرلين ەركىندىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق ساياساتتانۋشىسى مايس ناير كەشە «Global Times» تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «ترامپ بيلىككە كەلگەننەن بەرى، «مۇسىلمان ەلدەرىنە قاراتقان يمميگراتسيا ساياساتى»، يەرۋساليمدى يزرايل استاناسى دەپ مويىنداۋى، افريكانى قۇدىق تۇبىندەگى قۇرباقانىڭ ەلدىك تەورياسىنا بالاۋى، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ يدەولوگيالارىن ۇناتپاۋى، اقش-تىڭ ءوز ىشىندەگى قايشىلىقتار... قاتارلى قادامدارعا باردى. مەنىڭشە، وندا قىتاي مەن رەسەيگە قارسى تۇراتىن كاپيتال بار دەپ قارامايمىن. قازىر، اقش پەن قىتاي اراسىندا شيەلەنىستەر مەن جارىلىستار تىم كوپ، بىراق قىرعي-قاباق سوعىستان بەرى الىپ قارايتىن بولساق تا، اقش ۇدايى قىتايعا ءدال وسى كەزدەگىدەي قىسىمدى جاساپ كەلەدى»، – دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا قىتايدىڭ نانجيڭ (كانكين) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جۋ فىڭ دا اتالعان باسىلىم سۇحباتىن قابىلداعاندا، 1993-1994 جىلدارى كلينتون اكىمشىلىگى قىتايعا باعىتتالعان «ەڭ قولايلى تيىمدىلىكتەردى» توقتاتتى، 1995-1996 جىلدارى تايۆان (تايۆان) ماسەلەسى ۋشىعا ءتۇستى. 1999 جىلى يۋگوسلاۆيادا بولعان جارىلىس جانە 2001 جىلى قىتاي مەن اقش اراسىنداعى قاقتىعىس، سوڭعى جىلدارى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى قۇراما شتاتتاردىڭ «ناۆيگاتسيالىق بوستاندىق» ارەكەتى قاتارلى وقيعالار سەرياسى قىتايدىڭ الەۋەتتەنە تۇسۋىنە بايلانىستى اقش-تىڭ بۇعان قارسى توسقاۋىل قويىپ كەلە جاتقانىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ءتىپتى وسىدان ون جىل بۇرىن دا ساۋدا-ەكونوميكا سالاسىندا زياتكەرلىك مەنشىككە قاتىستى داۋ-داماي كۇشەيە تۇسكەن ەدى. ال، ءۇش جىل بۇرىن قۇراما شتات قىتايداعى كيبەر حاكەرلەر ماسەلەسى بويىنشا قىتاي ۇكىمەتىنە قاتتى قىسىم كورسەتتى. وسىلاردان قاراعاندا تايۆان بۇعازى، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى، شىعىس قىتاي تەڭىزىندەگى قىتاي-اقش اراسىنداعى داۋ-دامايدى ايتىپ جاتۋدىڭ كەرەگى دە شامالى»، – دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

ول پىكىرلەرىن تولىقتاي كەلە: «قىتاي-اقش قاتىناسى باسەكەلەستىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى ۇردىسىنەن الىستادى. تەك اقش-قىتاي مەملەكەتتىك قۋاتىنىڭ كورسەتكىشىندەگى وزگەرىستەردىڭ سەبەبى عانا ەمەس، كوپتەگەن ستراتەگيالىق كورسەتكىشتەر اقش-تى «قىتاي قاتەرى تەورياسىن» جاڭارتۋعا يتەرمەلەدى. سوندىقتان ءبىز بۇعان جاۋاپ بەرەردە اسا يكەمدى ءارى سەرگەك بولۋمىز كەرەك»، – دەدى.

گەرمانياداعى كەلن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياساتتانۋشىسى دجاگگەر اقش-تاعى «Brinkwire News» ينتەرنەت باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا،  اق ءۇيدىڭ ەكونوميكا جونىندەگى اعا كەڭەسشىسىنەن باستاپ، قارجى جانە ساۋدا مينيسترلەرىنە دەيىن اتاپ وتىرىپ، ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ «سايىپقىراندارى» دەپ باعالاعان. سونىمەن بىرگە، ولار اقش-قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ساياساتىن جالعاستىرۋدى ءۇمىت ەتەدى. سەبەبى، الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن قارجى ورتالى ۋولل-ستريتتەگى (Wall Street) جاعداي ولارعا تۇسىنىكتى. ولار وسىنداعى اقش ىسكەرلىك قاۋىمداستىعى بەيجىڭمەن قاقتىعىسسىز مامىلە تاۋىپ، مول قارجى تارتۋدى كوزدەيدى دەپ قارايدى.

دەسە دە، الەم باسىلىمدارى ەكى الىپ ەكونوميكا اراسىنداعى تەكە-تىرەستى اشىق ايتۋدىڭ ءوزى ماسەلەگە كەرى اسەر جاساۋى مۇمكىن دەگەن پىكىردە. ەكى ەل اراسىندا بەتپە-بەت قاقتىعىس بولماسا دا، ساۋداداعى قاقتىعىس اقش-قىتاي اراسىندا جاڭا «قىرعي-قاباق سوعىس» تۋدىرۋى بەك مۇمكىن. سونىمەن تاققا وتىرعانىنا ءبىر جىل بولعان ترامپ الەمگە بىرقاتار ماڭىزدى قادامدار جاسادى. ءتىپتى كەيبىر كۇڭگىرت تۇسىنىكتەردى  اشىق ايتىپ، باتىس پەن شىعىستىڭ قايشىلىعىن ايپاراداي اشىپ تاستادى. مۇنىڭ ءوزى «تاريحتىڭ وزىنىڭ پەريودىمەن، وتكەن عاسىردىڭ الاساپىران جىلدارىن قايتالاعالى تۇر ما؟» دەگەن وي تۋدىرادى. قازىر كوپشىلىك ساناسىنا جاتتالىپ قالعان «ءۇشىنشى دۇنيە سوعىسى بولمايدى، سەبەبى ول الدە قاشان باستالىپ كەتكەن» دەگەن دايەكسوز ءوزىنىڭ قۋاتىن كورسەتىپ جاتقان جوق پا؟!

رەسەي مەن قىتايدىڭ اسقىنعان "يمپەريالىق سىرقاتى" ماڭايىنداعى ءبىز قاتارلى ەلدەردى عانا ەمەس، باتىس جۇرتىن دا ۇركىتىپ وتىرعانىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل ەكى رەجيمنىڭ دە تۇپكى نەگىزىندە پلانەتانىڭ باياندى تىنىشتىعى مەن ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعىنا دەگەن ىزگى ماقساتى جوق. ونىڭ دالەلى ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدا جاتىر. اتام قازاق ايتقانداي «ۇستارانىڭ جۇزىندەي اۋدارىلعان دۇنيە» تاعى ءبىر اۋناپ، عالام تاعى الاساپىرانعا ۇلاسسا بىزدە قانشالىق دايىندىق بار؟ الىستاعىنىڭ جولى نۇرلى ما، جاقىنداعى ەكەۋى «جات» بولسا دا، «جاقىنىمىز» با؟ بۇگىندە بيلىك پەن حالىقتىڭ وسىنى ويلانار شاعى جەتكەندەي.

“The Qazaq Times”