Tramp pen Şi Jinpiñ Beyjiñde. Foto: South China Morning Post.

Tramptıñ AQŞ prezidenti tağına kelgenine twp-tura bir jıl toldı. Osı mezgilde onıñ halıqaralıq sayasi mäseledegi jasağan özgerisi men qalıptastırğan jaña jağdayı az bolğan joq. Bir qarağanda birbetkey özimşil sayasat bolıp köringen Tramp sayasatı, şın mänisinde solay ma? Tramp özgeris engizgen AQŞ-tıñ wlttıq qorğanıs strategiyası derjavalarğa qalay äser etip otır? Eki derjavanıñ arasındağı jağdaydıñ bizge qanday äseri bar?

19 qañtarda AQŞ-tıñ jañartılğan qorğanıs strategiyası jariyalandı da, onda da Resey men Qıtay AQŞ wlttıq qorğanısınıñ bastı mäselesi degendi qadap körsetken. Ötken aptanıñ soñında Oñtüstik Qıtay teñizindegi resmi Beyjiñ öziniñ ieliginde dep sanaytın araldarğa jaqındap ketken AQŞ äskeri kemesin ayıptadı. Bwnı äste kezdeysoqtıq emes,  Qıtaydıñ egemendigi men wlttıq qauipsizdigine qarsı jasağan arandatu dep sanadı. Sonımen birge, Qıtaydıñ ıqpaldı aqparat qwraldarı soñğı 20 jıldağı AQŞ pen Qıtay arasındağı baylanıstardı, AQŞ-tıñ işki-sırtqı sayasattarın, DSW-da Qıtay ekonomikasın moyındamau sındı qadamdarın jeke-jeke talday bastadı. Osınıñ özi Qıtaydıñ AQŞ-qa qarsılıqqa iştey dayındalıp otırğanın bayqatqanday.

Qıtay AQŞ-tıñ qaysı qadamdarın özine bağıttalğan şabuıl dep sanap otır? Bwlardı terip aytar bolsaq, qıtaylıq «Samwrıq» (Fenghuang/凤凰) aqparattıq portalı mına birneşeuin alğa tartadı: eñ äueli Düniejüzilik sauda wyımına müşe bolğanına 15 jıl tolğanına qaramastan Qıtay ekonomikasınıñ narıqtıq ekonomika dep moyındalmauı; Oñtüstik Qıtay teñizinde AQŞ-tıñ baqılauın küşeytui; AQŞ-tıñ bwrınğı Ortalıq barlau basqarmasınıñ qızmetkerin twtqındap, oğan Qıtay tıñşısı dep ayıp tağuı jäne sonıñ nätijesinde AQŞ Kongresiniñ qıtaylıq kompaniyalarğa investiciya men satıp alularğa jol bermeui tağı basqalar.

AQŞ pen Qıtay arasındağı sauda soğısı, özge de qayşılıqtardı Batıs elderiniñ aqparat qwraldarı da aşıq talqılay bastadı. Germaniya basılımdarı jaqında AQŞ-Qıtay qatınasın jan-jaqtı talday kele, «2018 jıl AQŞ pen Qıtaydıñ qarsılasu jılı» degen taqırıpta kölemdi saraptama jariyalağan.

19 qañtar küni AQŞ-tıñ sauda ökildigi Qıtaydıñ DSW-ğa qatısuı turalı esebin jariyaladı. Mälimetke qarağanda, Tramp ükimeti 2001 jılı Qıtaydıñ DSW-ğa kiruine sol kezdegi AQŞ ükimeti qate qoldau körsetken dep qaraydı. Tramp ükimetiniñ közqarasında, Qıtaydıñ sol kezdegi ekonomikalıq jağdayı Beyjiñ biligin DSW-ğa kiruge mäjbürledi. Mälimdemede tağı bwl qadamdardıñ AQŞ pen Qıtay sauda-sattıq şielenisterin küşeyte tüskenin aytadı. Sonımen birge, Tramp ükimeti qazir Qıtaydıñ ziyatkerlik menşikti wrlauına tıyım salu üşin şaralar qabıldağalı jatqanı aytılğan.

Bwl taqırıpta älem elderi basılımı türli joramaldar jasauda. Aytalıq, britandıq «Financial Times» basılımı «Bwl Uaşingtonnıñ 20 jıldan bergi Qıtaydıñ DSW-ğa kiruine qaratqan sayasatınıñ bwrılısı» dep bağalağan. Al, keşe Japoniyanıñ «Sankei Shimbun» (Ekonomika jañalıqtarı) basılımı: «Äueli Amerika» sayasatın wstanatın Tramp ükimeti üşin, Qıtaymen sauda tapşılığın şeşu üşin pärmendi şaralar qabıldaytın boladı. Korey tübegi şielenisi rettelse AQŞ pen Qıtay arasındağı sauda soğısı tipti de örşi tüsedi», -  dep jazğan.

Germaniyadağı Berlin Erkindik Universitetiniñ halıqaralıq sayasattanuşısı Mays Nair keşe «Global Times» tilşisine bergen swhbatında: «Tramp bilikke kelgennen beri, «mwsılman elderine qaratqan immigraciya sayasatı», Ierusalimdi Izrail' astanası dep moyındauı, Afrikanı qwdıq tübindegi qwrbaqanıñ eldik teoriyasına balauı, Europa elderiniñ ideologiyaların wnatpauı, AQŞ-tıñ öz işindegi qayşılıqtar... qatarlı qadamdarğa bardı. Meniñşe, onda Qıtay men Reseyge qarsı twratın kapital bar dep qaramaymın. Qazir, AQŞ pen Qıtay arasında şielenister men jarılıstar tım köp, biraq qırği-qabaq soğıstan beri alıp qaraytın bolsaq ta, AQŞ wdayı Qıtayğa däl osı kezdegidey qısımdı jasap keledi», – degen pikirin bildirgen.

Osımen bir uaqıtta Qıtaydıñ Nanjiñ (Kankin) Universitetiniñ professorı Ju Fıñ da atalğan basılım swhbatın qabıldağanda, 1993-1994 jıldarı Klinton äkimşiligi Qıtayğa bağıttalğan «eñ qolaylı tiimdilikterdi» toqtattı, 1995-1996 jıldarı Tayvan (Tayvan') mäselesi uşığa tüsti. 1999 jılı YUgoslaviyada bolğan jarılıs jäne 2001 jılı Qıtay men AQŞ arasındağı qaqtığıs, soñğı jıldarı Oñtüstik Qıtay teñizindegi Qwrama Ştattardıñ «navigaciyalıq bostandıq» äreketi qatarlı oqiğalar seriyası Qıtaydıñ äleuettene tüsuine baylanıstı AQŞ-tıñ bwğan qarsı tosqauıl qoyıp kele jatqanın tüsindirip berdi. Tipti osıdan on jıl bwrın da sauda-ekonomika salasında ziyatkerlik menşikke qatıstı dau-damay küşeye tüsken edi. Al, üş jıl bwrın Qwrama Ştat Qıtaydağı kiber hakerler mäselesi boyınşa Qıtay ükimetine qattı qısım körsetti. Osılardan qarağanda Tayvan bwğazı, Oñtüstik Qıtay teñizi, Şığıs Qıtay teñizindegi Qıtay-AQŞ arasındağı dau-damaydı aytıp jatudıñ keregi de şamalı», – degen pikirin bildirdi.

Ol pikirlerin tolıqtay kele: «Qıtay-AQŞ qatınası bäsekelestik pen ıntımaqtastıqtıñ negizgi ürdisinen alıstadı. Tek AQŞ-Qıtay memlekettik quatınıñ körsetkişindegi özgeristerdiñ sebebi ğana emes, köptegen strategiyalıq körsetkişter AQŞ-tı «Qıtay qateri teoriyasın» jañartuğa itermeledi. Sondıqtan biz bwğan jauap bererde asa ikemdi äri sergek bolumız kerek», – dedi.

Germaniyadağı Kel'n universitetiniñ sayasattanuşısı Djagger AQŞ-tağı «Brinkwire News» internet basılımına bergen swhbatında,  Aq üydiñ ekonomika jönindegi ağa keñesşisinen bastap, qarjı jäne sauda ministrlerine deyin atap otırıp, Tramp äkimşiliginiñ «sayıpqırandarı» dep bağalağan. Sonımen birge, olar AQŞ-Qıtay arasındağı ıntımaqtastıq sayasatın jalğastırudı ümit etedi. Sebebi, älemniñ eñ ülken qarjı ortalı Uoll-strittegi (Wall Street) jağday olarğa tüsinikti. Olar osındağı AQŞ iskerlik qauımdastığı Beyjiñmen qaqtığıssız mämile tauıp, mol qarjı tartudı közdeydi dep qaraydı.

Dese de, älem basılımdarı eki alıp ekonomika arasındağı teke-tiresti aşıq aytudıñ özi mäselege keri äser jasauı mümkin degen pikirde. Eki el arasında betpe-bet qaqtığıs bolmasa da, saudadağı qaqtığıs AQŞ-Qıtay arasında jaña «qırği-qabaq soğıs» tudıruı bek mümkin. Sonımen taqqa otırğanına bir jıl bolğan Tramp älemge birqatar mañızdı qadamdar jasadı. Tipti keybir küñgirt tüsinikterdi  aşıq aytıp, Batıs pen Şığıstıñ qayşılığın ayparaday aşıp tastadı. Mwnıñ özi «tarihtıñ öziniñ periodımen, ötken ğasırdıñ alasapıran jıldarın qaytalağalı twr ma?» degen oy tudıradı. Qazir köpşilik sanasına jattalıp qalğan «Üşinşi dünie soğısı bolmaydı, sebebi ol älde qaşan bastalıp ketken» degen däyeksöz öziniñ quatın körsetip jatqan joq pa?!

Resey men Qıtaydıñ asqınğan "imperiyalıq sırqatı" mañayındağı biz qatarlı elderdi ğana emes, Batıs jwrtın da ürkitip otırğanın añğaruğa boladı. Bwl eki rejimniñ de tüpki negizinde planetanıñ bayandı tınıştığı men adamzattıñ jarqın bolaşağına degen izgi maqsatı joq. Onıñ däleli özimizdiñ tarihımızda jatır. Atam qazaq aytqanday «wstaranıñ jüzindey audarılğan dünie» tağı bir aunap, ğalam tağı alasapıranğa wlassa bizde qanşalıq dayındıq bar? Alıstağınıñ jolı nwrlı ma, jaqındağı ekeui «jat» bolsa da, «jaqınımız» ba? Büginde bilik pen halıqtıñ osını oylanar şağı jetkendey.

“The Qazaq Times”