«التى الاشتىڭ» باسىن اقش بىرىكتىرە الا ما؟

اقپارات كوزدەرى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قۇراما شتاتقا جەتىپ، رەسمي ساپارىن باستاعانىن حابارلاۋدا. ورتالىق ازيانىڭ جانە باسقا ەلدەردىڭ دە اقپارات قۇرالدارى قازاقستان-اقش نەمەسە اقش-ورتالىق ازيا تاقىرىبىن كوبىرەك تالقىلاي باستادى. كوپتەگەن ەلدەردىڭ باسپاسوزدەرى مەن ساراپشىلارى اقش-تىڭ ورتالىق ازيامەن بايلانىسى اقش-رەسەي قارىم-قاتىناسىنا تىكەلەي بايلانىستى دەگەن بولجامدى قۋاتتايدى. ونىڭ سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا بويىنشا ارنايى ەلشىسى ەليس ۋەللس قۇراما شتاتتىڭ ورتا ازياعا باعىتتاعان ساياساتى تۋرالى سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرىپ: «ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بىرلەسكەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناسىمىز بار. وندا ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا، تەرروريزمگە، ءدىني ەكسترەميزمگە، زاڭسىز ەسىرتكى ساۋداسىنا قارسى كۇرەس جانە ءوڭىردىڭ تۇراقتىلىعى سىندى ماسەلەلەر قامتىلعان»، – دەگەن ءسوزىن BBC-ءدىڭ رەسمي سايتى حابارلاپتى. ول تاعى ءسوز اراسىندا اقش-تى بۇل ايماقتىڭ ينتەگراتسياسى قىزىقتىرىپ وتىرعانىن ايتقان.

ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرلىگى كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدەن-اق ءسوز بولدى، سول كەزدەن باستاپ قولعا دا الىندى. ءتىپتى وسى ماقساتتا كوپتەگەن ۇيىمدار دا قۇرىلعان. الايدا، اتالمىش ۇيىمداردىڭ جۇمىستارى مەن اتقارعان ىستەرى ناتيجە بەرمەدى. وعان رەسەي مەن قىتايدىڭ كەرى اسەر ەتىپ وتىرعانى دا بەلگىلى. قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە تاجىكستان ەلدەرى ورتاق ىنتىماقتاستىققا كەلەر بولسا، بۇل قانداي دا سىرتقى كۇشتەرگە قارسى تۇرا الاتىن قۋاتتى وداق بولا الاتىنى داۋسىز. دەگەنمەن، الداعى ۋاقىتتا ورتالىق ازيا بىرلىگى جۇزەگە اسۋى مۇمكىن بە؟ ورتالىق ازياداعى رەسەي مەن قىتايدىڭ باسىمدىعىن اقش نەمەسە باتىس ەلدەرىمەن السىرەتۋگە بولا ما؟

پرەزيدەنت وبامانىڭ تۇسىنداعى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى جون كەرري نەگىزىن قالاعان «س5+1» پلاتفورماسى اقش-تىڭ وڭىرگە باعىتتاعان سىرتقى ساياساتى.  كوپ ساندى پىكىرلەر ورتا ازيا ىنتىماقتاستىعىنىڭ ەندىگى ءۇمىتىن وسى پلاتفورماعا ارتىپ وتىر. بۇل تۋرالى قىرعىزستاندىق ساياساتتانۋشى ەميل جۋراەۆ پلاتفورمانىڭ ماقساتىنىڭ اراسىندا «ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىن بىرىكتىرىپ، قىتاي مەن رەسەيدىڭ ىقپالىن السىرەتۋ دە بار بولۋى مۇمكىن» دەگەن جورامالدى ايتادى.

وباما بيلىگى كەزىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءسىم باسشىلارىن ۋاشينگتونعا جيناعان جون كەرري 15 ملن اقش دوللارىنا باعالانعان بەس جوبانى ىسكە اسىرۋدى ورتاعا قويعان ەدى. دەگەنمەن، بيلىك ترامپقا اۋىسقاندا بۇل جوبالاردىڭ جانە «س5+1»-ءدىڭ بولاشاعى قالاي بولادى دەگەن سۇراقتار تۋىندادى. ترامپ وبامانىڭ جوبالارىن شەتىنەن تەرىستەپ كەلگەنىنە قاراپ، "س5+1" دە  اياقسىز قالۋى مۇمكىن دەگەن ويلار تۋدى. الايدا، ترامپ بيلىگى بۇل پلاتفورمانى تەرىستەگەن جوق، كەرىسىنشە جەتىلدىرۋدى، دامىتۋدى كوزدەدى. وعان قازىرگى مەملەكەتتىك حاتشى تيللەرسون كىرىسىپ جاتىر. ول وتكەندە  ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءسىم باسشىلارىن نيۋ-يورك قالاسىنا جينادى. ەليس ۋەللستىڭ ايتۋىنشا، بۇل باس قوسۋدا «پلاتفورمانىڭ وتىرىسى الدا ورتالىق ازيانىڭ وزىندە ءوتسىن» دەگەن ۇسىنىس تاستالدى جانە بۇل تيللەرسون مەن اقش كونگرەسىنىڭ دە قولداۋىن تاپقان. سونىمەن بىرگە جوباعا تاعى 15 ملن اقش دوللارى بولىنگەن.

اقش پرەزيدەنتىنىڭ وتكەن جىلى كۇزدە جاريالاعان الداعى ستراتەگياسىندا قىتاي مەن رەسەي قۇراما شتاتقا باستى «قارسىلاس» ەكەنىن قاداپ ايتتى. ورىس پەن قىتايدىڭ ىقپالى قاتار ءجۇرىپ تۇرعان ورتالىق ازيا اقش ستراتەگياسى ءۇشىن ماڭىزدى ايماقتىڭ ءبىرى بولسا دا، اسىرەسە اقش-رەسەي قاتىناسىنداعى سەزىمتال بۇل وڭىرگە باعىتتالعان قادامدار قانشالىقتى ءتيىمدى؟ اقش-پەن بەلسەنە ارالاسقان قىرعىزستان ەلىندەگى اقش اسكەري بازاسىن جاپتى، 2015 جىلدان كەيىن ىنتىماقتاستىعىن توقتاتتى. ال وزگە ەلدەردىڭ دە ۋاشينگتونمەن بولعان بايلانىسى اسا جوعارى دەڭگەيدە ەمەس.

سولاي دەگەن كۇننىڭ وزىندە، وڭىردە جاسىرىنىپ جاتقان اقش-قا كەرەك مۇددەنىڭ بار ەكەنىن ايتا الامىز. ەڭ الدىمەن وڭتۇستىك ازياداعى اقش بەلسەندىلىگى قايتا جاندانعان تۇستا، سوعان جاقىن ورتالىق ازيا گەوستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعى دا ۋاشينگتون بيلىگىنىڭ نازارىنان تىس قالمايدى. اۋعانستانداعى اقش اسكەرلەرىنىڭ قايتا كوبەيۋى، پاكىستان مەن يرانداعى جاعداي... قاي جاعىنان العاندا دا قاناتتاس ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سالماعى ارتىپ كەلەدى. وزبەكستانداعى بولىپ جاتقان وزگەرىستەر ءوڭىردىڭ ساياسي بەت بەينەسىنە جاڭا رەڭ بەردى. تابيعي رەسۋرستار بايلىعى - بۇل ولكەنىڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى.

قازاقستان بولسا اقش ءۇشىن وسى وڭىردەگى ەڭ باستى ۇيىتقى بولۋعا ساي ەل. ونى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەليس ۋەللس تە راستاعان. «يادرولىق قارۋسىز الەم» يدەياسىن العا تاستاۋشى ەل رەتىندە ءوڭىر تۇراقتىلىعىنا، بەيبىتشىلىككە جاساعان ءيميدجىمىزدى اقش ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرەدى.  قازاقستان ءوزىنىڭ يادرولىق قارۋلارىنان باس تارتقان ەكى مەملەكەتتىڭ ءبىرى جانە وسى باعىتتاعى ءوزىنىڭ ليدەرلىك ورنىن كورسەتىپ كەلە جاتىر. ەكىنشى كەزەكتە ۋاشينگتون نازارىندا وتكەن جىلى قۇرىلعان از مولشەردە بايىتىلعان ۋران بانكى تۇرادى. ونى حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگى دە قولداعان.

ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى جانە وعان اقش-تىڭ باستاماشى بولۋىنا قارسى رەسەي جاقتان اقپاراتتىق داۋىل باستالىپ كەتتى. ولار ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن اقش تەك ەكونوميكالىق سەلبەستىك جاساۋىنا عانا جول بەرەتىنىن ايتۋدا. اتالعان ءوڭىردى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى ءوزىنىڭ «التىن قاقپاسى» دەپ سانايتىن ماسكەۋ ءۇشىن بۇل ايماقتا ۋاشينگتوننىڭ ءجيى قادامىن جاقتىرمايتىن، «اتاسىنان قالعان» ويدىڭ جاتاتىنى ءسوزسىز. دەسە دە بۇل پروگرەسس باستالىپ كەتتى. سوڭعى قالاي بولادى، ول جاعى وسى ەلدەردىڭ ليدەرلەرى مەن ولاردىڭ ەل حالقىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىندە قالدى دەۋگە بولاتىنداي. "التى الاش" ۇعىمىن كەي تاريحشىلار التىن وردا، اق وردا، كوك وردا زامانىنداعى ءتۇبى ءبىر تۇرىك جۇرتىمەن بايلانىستىرادى. بۇگىنگى ورتا ازيانىڭ ءتۇبى ءبىر تۋىسقان ەلدەرىنىڭ باسىن اقش بىرىكتىرە الار ما؟

“The Qazaq Times”