«Altı Alaştıñ» basın AQŞ biriktire ala ma?

Aqparat közderi prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ Qwrama Ştatqa jetip, resmi saparın bastağanın habarlauda. Ortalıq Aziyanıñ jäne basqa elderdiñ de aqparat qwraldarı Qazaqstan-AQŞ nemese AQŞ-Ortalıq Aziya taqırıbın köbirek talqılay bastadı. Köptegen elderdiñ baspasözderi men sarapşıları AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyamen baylanısı AQŞ-Resey qarım-qatınasına tikeley baylanıstı degen boljamdı quattaydı. Onıñ sebebi aytpasa da tüsinikti.

AQŞ memlekettik hatşısınıñ birinşi orınbasarı, Oñtüstik jäne Ortalıq Aziya boyınşa arnayı elşisi Elis Uells Qwrama Ştattıñ Orta Aziyağa bağıttağan sayasatı turalı swraularğa jauap berip: «Ortalıq Aziya elderimen birlesken strategiyalıq äriptestik qatınasımız bar. Onda ekonomikalıq integraciya, terrorizmge, dini ekstremizmge, zañsız esirtki saudasına qarsı küres jäne öñirdiñ twraqtılığı sındı mäseleler qamtılğan», – degen sözin BBC-diñ resmi saytı habarlaptı. Ol tağı söz arasında AQŞ-tı bwl aymaqtıñ integraciyası qızıqtırıp otırğanın aytqan.

Ortalıq Aziya elderiniñ birligi Keñes odağı ıdırağan kezden-aq söz boldı, sol kezden bastap qolğa da alındı. Tipti osı maqsatta köptegen wyımdar da qwrılğan. Alayda, atalmış wyımdardıñ jwmıstarı men atqarğan isteri nätije bermedi. Oğan Resey men Qıtaydıñ keri äser etip otırğanı da belgili. Qazaqstan, Özbekstan, Qırğızstan, Türkimenstan jäne Täjikstan elderi ortaq ıntımaqtastıqqa keler bolsa, bwl qanday da sırtqı küşterge qarsı twra alatın quattı odaq bola alatını dausız. Degenmen, aldağı uaqıtta Ortalıq Aziya birligi jüzege asuı mümkin be? Ortalıq Aziyadağı Resey men Qıtaydıñ basımdığın AQŞ nemese Batıs elderimen älsiretuge bola ma?

Prezident Obamanıñ twsındağı AQŞ memlekettik hatşısı Jon Kerri negizin qalağan «S5+1» platforması AQŞ-tıñ öñirge bağıttağan sırtqı sayasatı.  Köp sandı pikirler Orta Aziya ıntımaqtastığınıñ endigi ümitin osı platformağa artıp otır. Bwl turalı qırğızstandıq sayasattanuşı Emil Juraev platformanıñ maqsatınıñ arasında «Ortalıq Aziya memleketterin biriktirip, Qıtay men Reseydiñ ıqpalın älsiretu de bar boluı mümkin» degen joramaldı aytadı.

Obama biligi kezinde Ortalıq Aziya elderiniñ SİM basşıların Uaşingtonğa jinağan Jon Kerri 15 mln AQŞ dollarına bağalanğan bes jobanı iske asırudı ortağa qoyğan edi. Degenmen, bilik Trampqa auısqanda bwl jobalardıñ jäne «S5+1»-diñ bolaşağı qalay boladı degen swraqtar tuındadı. Tramp Obamanıñ jobaların şetinen teristep kelgenine qarap, "S5+1" de  ayaqsız qaluı mümkin degen oylar tudı. Alayda, Tramp biligi bwl platformanı teristegen joq, kerisinşe jetildirudi, damıtudı közdedi. Oğan qazirgi memlekettik hatşı Tillerson kirisip jatır. Ol ötkende  Ortalıq Aziya elderiniñ SİM basşıların N'yu-York qalasına jinadı. Elis Uellstiñ aytuınşa, bwl bas qosuda «platformanıñ otırısı alda Ortalıq Aziyanıñ özinde ötsin» degen wsınıs tastaldı jäne bwl Tillerson men AQŞ Kongresiniñ de qoldauın tapqan. Sonımen birge jobağa tağı 15 mln AQŞ dolları bölingen.

AQŞ prezidentiniñ ötken jılı küzde jariyalağan aldağı strategiyasında Qıtay men Resey Qwrama Ştatqa bastı «qarsılas» ekenin qadap ayttı. Orıs pen qıtaydıñ ıqpalı qatar jürip twrğan Ortalıq Aziya AQŞ strategiyası üşin mañızdı aymaqtıñ biri bolsa da, äsirese AQŞ-Resey qatınasındağı sezimtal bwl öñirge bağıttalğan qadamdar qanşalıqtı tiimdi? AQŞ-pen belsene aralasqan Qırğızstan elindegi AQŞ äskeri bazasın japtı, 2015 jıldan keyin ıntımaqtastığın toqtattı. Al özge elderdiñ de Uaşingtonmen bolğan baylanısı asa joğarı deñgeyde emes.

Solay degen künniñ özinde, öñirde jasırınıp jatqan AQŞ-qa kerek müddeniñ bar ekenin ayta alamız. Eñ aldımen Oñtüstik Aziyadağı AQŞ belsendiligi qayta jandanğan twsta, soğan jaqın Ortalıq Aziya geostrategiyalıq mañızdılığı da Uaşington biliginiñ nazarınan tıs qalmaydı. Auğanstandağı AQŞ äskerleriniñ qayta köbeyui, Päkistan men Irandağı jağday... qay jağınan alğanda da qanattas Ortalıq Aziya elderiniñ salmağı artıp keledi. Özbekstandağı bolıp jatqan özgerister öñirdiñ sayasi bet beynesine jaña reñ berdi. Tabiği resurstar baylığı - bwl ölkeniñ bastı qwndılıqtarınıñ biri.

Qazaqstan bolsa AQŞ üşin osı öñirdegi eñ bastı wyıtqı boluğa say el. Onı AQŞ memlekettik hatşısınıñ birinşi orınbasarı Elis Uells te rastağan. «YAdrolıq qarusız älem» ideyasın alğa tastauşı el retinde öñir twraqtılığına, beybitşilikke jasağan imidjimizdi AQŞ birinşi kezekte eskeredi.  Qazaqstan öziniñ yadrolıq qarularınan bas tartqan eki memlekettiñ biri jäne osı bağıttağı öziniñ liderlik ornın körsetip kele jatır. Ekinşi kezekte Uaşington nazarında ötken jılı qwrılğan az mölşerde bayıtılğan uran banki twradı. Onı Halıqaralıq atom energiyası agenttigi de qoldağan.

Orta Aziya elderiniñ ıntımaqtastığı jäne oğan AQŞ-tıñ bastamaşı boluına qarsı Resey jaqtan aqparattıq dauıl bastalıp ketti. Olar Ortalıq Aziya elderi men AQŞ tek ekonomikalıq selbestik jasauına ğana jol beretinin aytuda. Atalğan öñirdi, sonıñ işinde Qazaqstandı öziniñ «Altın qaqpası» dep sanaytın Mäskeu üşin bwl aymaqta Uaşingtonnıñ jii qadamın jaqtırmaytın, «atasınan qalğan» oydıñ jatatını sözsiz. Dese de bwl progress bastalıp ketti. Soñğı qalay boladı, ol jağı osı elderdiñ liderleri men olardıñ el halqına degen jauapkerşilik seziminde qaldı deuge bolatınday. "Altı Alaş" wğımın key tarihşılar Altın Orda, Aq Orda, Kök Orda zamanındağı tübi bir türik jwrtımen baylanıstıradı. Bügingi Orta Aziyanıñ tübi bir tuısqan elderiniñ basın AQŞ biriktire alar ma?

“The Qazaq Times”