پاميردە تۇتانعان وت: تاجىكستان ۇكىمەتى باداحشاننان نەگە قورقادى؟

تاجىكستانداعى تاۋلى-باداحشان اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى حوروگ قالاسىندا تۇرعىندار 4 كۇن قاتارىنان نارازىلىق شاراسىنا شىقتى. پوليتسيا نارازى توپقا قارسى وق اتىپ، ەكى ادام مەرت بولدى. نارازى جۇرت پوليتسياعا تاس لاقتىرىپ تويتارىس بەرگەن، جارالانعان 10-نان استام ادامنىڭ قاتارىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى دە بار. جەرگىلىكتى تۇرعىندار قاۋىپسىزدىك ورگاندارى بيلىگىن اسىرا پايدالانعاندى دەپ ايىپتايدى، نارازىلىققا دا وسى سەبەپ بولعان. الايدا، تاجىكستاننىڭ رەسمي اقپارات قۇرالدارى نارازىلىق شاراسىن زاڭسىز ارەكەت دەپ كورسەتتى.

ءۇش ەلمەن شەكارالاسقان پامير باداحشانى

پامير ءۇستىرتىنىڭ ءبىر پۇشپاعى تاۋلى-باداحشان تاجىكستانداعى تەرريتورياسى جاعىنان ەڭ ۇلكەن وبلىس. الايدا، حالىق سانى از، ەلدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن الىپ جاتقان ايماقتا نە بارى 200 مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى. الايدا، تاجىكستاندى قىرعىزستان، قىتاي جانە اۋعانستانمەن شەكارالاستىراتىن ايماق ستراتەگيالىق جاقتان اسا ماڭىزدى.

پامير ءۇستىرتىنىڭ ءبىر پۇشپاعى باداحشان ايماعى. فوتو: پلانەتا زەمليا

ايماقتا جاسايتىن پاميرلىكتەر شيت ۇستانىمىنداعى مۇسىلماندار، تاجىك سانالعانىمەن تىلدىك جانە ەتنيكالىق بولمىسى جاعىنان باسىم كوپ تاجىكتەردەن كوپ ايىرمالانادى، وزىندىك بىرەگەي تاريحى مەن مادەنيەتكە يە. بۇل تۇرعىدا باداحشان پاميرلىكتەرىنىڭ قىتاي جەرىندەگى تاجىكتەرگە كوبىرەك جاقىن. وزگە تاجىكتەردىڭ ءسۇننيت بولۋى، پاميرلىكتەردىڭ شيت بولۋى دا ەتنيكالىق ءبولىنىستى الشاقتاتىپ كەلەدى.

سوڭعى 10 جىلدا تاجىكستاننىڭ باداحشان ايماعىندا كوپتەگەن اۋقىمدى قوعامدىق شەرۋلەر ءوتتى. سونىڭ كوبى دەمونسترانتتار مەن اسكەري جانە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى ءجيى قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ تۇردى. سولاردىڭ اراسىندا قان ەڭ كوپ توگىلگەنى 2012 جىلعى نارازىلىق كەزىندە بولدى، قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى نارازىلارعا وق جاۋدىرىپ، ونداعان ادام مەرت بولعان ەدى.

باداحشان – تاجىكتسانداعى ەڭ كەدەي ايماقتاردىڭ ءبىرى. جول-تاسىمالىنىڭ قولايسىزدىعىنان ايماقتاعى زات باعاسى مەن تاجىكستاننىڭ وزگە پروۆينتسيالارىنداعى باعا پارىقتى بولادى. وڭىردە جۇمىسسىزدىق جاعدايىنىڭ اۋىرلىعىنان رەسەي جانە وزگە دە شەتەلدەرگە جۇمىس ىستەۋگە شىعاتىندار دا كوپ.

كەزەكتى نارازىلىقتى تۇتاندىرعان وقيعا

باداحشان تۇرعىندارىنىڭ نارازىلىعىنا قۇزىرلى ورگان قىزمەتكەرلەرىنىڭ بيلىگىن اسىرا پايدالانعان ارەكەتتەرى سەبەپ بولعانى ايتىلۋدا. بىلتىر جەرگىلىكتى ايماقتاعى پروكۋروردىڭ جاس ايەلدى زورلاماق بولعان وقيعاسى نارازىلىق تۋدىرعان، ايەلدىڭ جاقىندارى پروكۋرور كومەكشىلەرىن ۇستاپ الىپ سۇراققا تارتقان، كەيىن پروكۋرور تۇرعىنداردان كەشىرىم سۇراعان بولاتىن. بۇل وقيعاعا ءبىر جىل وتكەندە پروكۋرور كومەكشىلەرىن زاڭسىز كەپىلگە الدى دەگەن ايىپپەن جەرگىلىكتى قاۋىپسىزدىك دەپارتامەنتى 29 جاستاعى جىگىتتى قاماۋعا العان. قاماۋعا الىنعان جىگىت بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كوز جۇمعان، جاقىندارى ونىڭ باسىنان وق ىزدەرىن كورگەنىن ايتىپ، 25 قاراشادا حورروگ ۇكىمەتى عيماراتىنىڭ الدىنداعى الاڭعا قازا بولعان جىگىتتىڭ ءمايىتىن كوتەرىپ بارعان. ارتىنشا نارازىلار سانى بىردەن كوبەيىپ، سوڭعى پوليتسيامەن قاقتىعىسقا دەيىن ۇلاستى.

حوروگ ۇكىمەتى عيماراتىنىڭ الدىنداعى نارازىلىق. فوتو: Fergana News

نارازى جۇرت تالابى – قازا بولعان ەر ادامنىڭ ولىمىنە قاتىستى اشىق ءارى ءادىل تەرگەۋ جۇرگىزىپ، كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتۋ. سوعان قوسا، بيلىكتەن جەرگىلىكتى كەدەيلىك ماسەلەسىن شەشۋدى، قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى بيلىكتى اسىرا پايدالانۋ ارەكەتى مەن سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەتتەرىن توقتاتۋدى تالاپ ەتتى.  بۇلاردىڭ قاتارىندا ساياسي تالاپتار دا بار، ايتالىق ايماقتاعى باسشىلاردى وتستاۆكاعا جىبەرۋ، ايماقتى دەميليتاريزاتسيالاۋ، وڭىردەگى اسكەريلەر سانىن قىسقارتۋ جانە اسكەري قىزمەتكەرلەر قاتارىندا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ سانىن كوبەيتۋ قاتارلىلار.

جەرگىلىكتى بيلىك تاراتقان رەسمي مالىمەتتە ايتىلۋىنشا دەمونسترانتتارمەن 10 ساعاتقا سوزىلعان كەلىسسوز جۇرگىزىلگەن، سوڭىندا نارازى توپ تاراپ، بىرنەشە ۋاقىتشا زاستاۆالار مەن باقىلاۋ-وتكىزۋ بەكەتتەرىن الىپ تاستاعان. بۇل باقىلاۋ بەكەتتەرىندە بيلىك اسكەري كولىكتەر مەن ساۋتتى اسكەري تەحنيكالاردى ورنالاستىرعان بولاتىن.

باداحشاندا قوزداعان وت

پامير ۇستىرتىندەگى اۆتونوميالى ايماقتا بولعان نارازىلىق جانە وندا وق اتىلىپ، قان توگىلۋى كورشىلەس ەلدەر مەن ايماقتاردىڭ نازارىن اۋدارماي قويمايدى. ايماققا ىقپال ەتكىسى كەلەتىن رەسەي، قىتاي سەكىلدى دەرجاۆالاردان تارتىپ، اۋعانستاندا بيلىككە كەلىپ جاتقان يسلامشىل ۇيىم مەن ونداعى وزگە دە ەكسترەميستىك، تەررورلىق توپتار دا كوز تىككەنى ءسوزسىز.

كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، باداحشاناعى نارازىلىقتىڭ قايتالانۋى وڭىردەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلىعى، حالىقتىڭ ساناسىنداعى ۇزاق ۋاقىتتىڭ نارازى كوڭىل-كۇي دەپ كورسەتەدى. كەڭەس وداعى تۇسىندا تىرشىلىك ەتۋگە قولايسىز وسى ايماققا ارنايى سۋبسيديالار بولىنگەن، قازىرگى تاجىك بيلىگى بۇعان كوڭىل بولگەن جوق. رەسەيدەشى «تاۋەلسىزدىك» باسىلىمى («نەزاۆيسيموست» گازەتا) وسى تاقىرىپتاعى ماقالاسىندا: «تاجىكستان بيلىگى حالىقتىڭ نارازىلىعىن ەلەمەي، حالىقتىڭ كۇنكورىس ماسەلەسىن شەشپەسە، ءتىپتى تەمىردەي جولمەن حالىقتى باسىپ-جانشۋعا كىرىسسە، بۇل جەرگىلىكتى جەردە بولەكتەنۋ سەزىمىن ودان سايىن كۇشەيتەدى»، – دەپ جازىپتى.

رەسەي ساياساتتانۋشىلارى اراسىندا كەزەكتى نارازىلىق پاميرلىكتەردىڭ دۋشانبەدەگى ورتالىق تاجىك بيلىگىنە باعىنعىسى كەلمەيتىنىن كورسەتەدى دەپ سانايتىندارى دا بار. مۇمكىن، بۇل فاكتوردى دا جوققا شىعارۋعا كەلمەس، دەگەنمەن ايماقتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىنا قاراماستان تاجىك بيلىگى وتە قاۋىپتى ماسەلەلەرگە جول بەرىپ وتىرعانىن كورەمىز.

ونىڭ ۇستىنە، ايماق ورتالىعى حوروگ قالاسى اۋعانستان شەكاراسىنا ءتيىپ تۇر. اۋعانستانداعى قازرىگى تۇراقسىزدىق جاعدايىندا بۇل ماسەلە تاجىكستاننىڭ تۇراقتىلىعىنا، ءتىپتى ورتا ازيا تۇراقتىلىعىنا دا وزىندىك اسەرى بار. نەگە دەسەڭىز تاجىكستانداعى ازاماتتىق سوعىس كەزىندە باداحشان ءبىر مەزگىل تاۋەلسىزدىگىن دە جاريالاعان بولاتىن، ءارى بيلىككە نەگىزگى وپپوزيتسيا كۇشتەرىنىڭ ورتالىعى رەتىندە دە بەلگىلى. باداحشاننىڭ بيلىككە توندىرەتىن قاۋپى 90-شى جىلدارداعىداي بولماعانىمەن، ءالى دە دۋشانبەنى الاڭداتىپ وتىر.

قىتاي فاكتورى

باداحشاندا قايتا ويانعان نارازىلىق قىتايدىڭ ايماقتاعى بەلسەندىلىگىمەن دە قاتار پايدا بولدى. جاقىندا تاجىكستان پارلامەنتى قىتايمەن ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدى ماقۇلدادى، وندا قىتاي تاجىكستان ءۇشىن باداحشان ايماعىندا جاڭا اسكەري بازا سالۋعا ينۆەستيتسيا سالاتىن بولعان. قىتاي وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن سالىپ، قازىر قولدانىستا جۇرگەن تاعى ءبىر جەرگىلىكتى اسكەري بازا قىتايعا بەرىلگەنى حابارلاندى. بۇل ەكى بازادا اتىشۋلى «اۋعان دالىزىنە» (ۆاحان دالىزىنە) جاقىن ورنالاسقان. بازانى ناقتى قاي ەلگە تيەسىلى ەكەنى تۋرالى الىپ قاشپا ءسوز كوپ، بىراق «اۋعان دالىزىنە» جاقىن بازاسىنىڭ بولعانى قىتاي ءۇشىن ءتيىمدى بولار ەدى. سەبەبى، بەيجىڭ قاشقارعا جاقىن بۇل اۋماقتا وزىنە قارسى قارۋلى توپتاردى باقىلاۋعا مۇمكىندىك الادى.

DUSHANBE, TAJIKISTAN – JUNE قىتاي مەن تاجىكستان باسشىلارى. فوتو: افتفگ / 1, 5, 2019: Tajikistan's President Emomali Rahmon (R) welcomes China's President Xi Jinping before the 5th summit of the Conference on Interaction and Confidence-Building Measures in Asia (CICA). Mikhail Metzel/TASS

بۇدان تىس قىتايلىق China Capital-دىڭ باداحشان ايماعىنداعى التىن، كۇمىس جانە سيرەك كەزدەسەتىن مينەرالدار سياقتى پايدالى قازبالاردى بەلسەندى تۇردە يگەرىپ جاتقانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.  ەگەر تاجىكستاندا ساياسي جاعداي داعدارىسقا كەپتەلسە دۋشانبەنى تەرەڭ قارىزعا باتىرعان قىتايدىڭ ەلدەگى ىقپالىن ەلەستەتۋ قيىن.

دەگەنمەن، قىتاي ورتالىق ازياعا ساياسي جانە اسكەري ارالاسۋعا ءالى دە تولىق دايىندىقتا ەمەس. بۇدان كورى ماسكەۋدىڭ تاجىريبەسى كوبىرەك. قىتاي ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ءوزىنىڭ قاۋىپتى ستراتەگيالىق قارسىلاستارىمەن ابىگەر بۇل تۇستا ورتا ازياداعى بەلسەندىلىككە دەرلىك نازار بولە الماي كەلەدى. ەگەر، ولار بولماعاندا رەسەيمەن ايماقتاعى استىرتىن تارتىس جۇرىستەرى قىزىپ تۇرعان بولار ەدى.

ءتۇيىن

باداحشان ورتالىعىنداعى قاقتىعىسقا ۇلاسقان نارازىلىق كەزىندە رەسەيدە جۇمىس ىستەپ جاتقان باداحشاندىقتاردىڭ تاجىكستان ەلشىلىگىنىڭ الدىندا شەرۋگە شىققانىن كورىپ قالدىق. بۇل داعى بىزگە قاتىسسىز كورىنگەن وسى وقيعانىڭ سالماعىن تانىتسا كەرەك.

تەررورلىق ۇيىم اۋعانستاندا كۇش بىرىكتىرسە، ەڭ الدىمەن كورشىلەس ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاۋىپ تونەدى. فوتو: Chanakya IAS Academy.

قازىر ورتالىق ازيا ءوزىنىڭ گەوستراتەگيالىق وزەكتىلىگىن تانىتىپ كەلە جاتقان ايماق. قازاقستاندى قامتىعان وسى ايماقتاعى ساياسي، ەكونوميكالىق، ءدىني، اسكەري ءىس-قيمىلدار مەن وزگەرىستەر، ءتۇرلى وقيعالار قازاق قوعامىندا دا تالقىلانىپ وتىرۋى اسا ماڭىزدى. بۇل ۇزاق بولاشاقتىق جانە تاياۋ جىلدارعى ەلىمىز بەن ايماقتىق تۇراقتىلىق تۇرعىسىنان دا وزەكتى. تاجىكتى ءناسىل تەگى الىس دەگەنىمىز بەن ءبىزدى قامتىعان ايماقتاعى ءالسىز ەل رەتىندە ايماقتىق تۇراقتىلىقتا ەڭ ءبىرىنشى قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. وڭىرلىك كوشباسشى ەل بۇنداي ماسەلەلەردى ءجىتى قاراپ، ۇستانىمىن بەكىتىپ، ۇرت قيمىل، ۇتىمدى شەشىم شىعارىپ وتىرسا جاراسار. انە، سونداي وي-ارماندا باداحشان ماسەلەسىن تالداپ كورگەن ەدىك.

The Qazaq Times