قىتاي باسشىسى ءوز ورنىن ساقتاپ قالا الا ما؟

قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى (قكپ) XIX قۇرىلتايىنىڭ باستالۋىنا تۇپ-تۋرا ءبىر اي ۋاقىت قالعاندا، جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزەردەي ءبىر حابار تارادى. ول قىتاي كومپارتياسىنىڭ كەزەكتى  قۇرىلتاي بارىسىندا پارتيا جارعىسىنا وزگەرىس ەنگىزەتىنى تۋرالى ءسوز ەدى.

قىتايدىڭ "شينحۋا" اگەنتتىگىنىڭ حابارىندا "18 قىركۇيەك كۇنى قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (Xi Jinping) جوعارى ۇكىمەتتىڭ ءماجىلىسىن باسقارىپ اشتى. بۇل ماجىلىستە XIX قۇرىلتايعا بايلانىستى ءتورت قۇجاتتى تالقىلادى. سونىڭ ىشىندە  «قكپ-نىڭ جارعىسىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى»  قۇجات تا بار" دەپ جازىلعان بولاتىن.  XIX قۇرىلتايداعى مالىمدەسىندە ورتاعا قويىلاتىن "اسا ماڭىزدى تەوريالىق كوزقاراستار مەن كۇرەس يدەياسى" پارتيا جارعىسىنا ەنۋى كەرەك دەپ تۇراقتاندىرعان.

ال، اقش-تاعى   voachinese.com سايتى مۇنداعى  «اسا ماڭىزدى تەوريالىق كوزقاراستار مەن كۇرەس يدەياسى»  دەپ نەنى ايتىپ وتىرعانى تۋرالى "شينحۋا" اگەنتتىگى ەشتەڭەنى اشىپ ايتپاعانىن ءسوز ەتىپ، قىتايدا بولعالى تۇرعان اۋقىمدى جاڭالىققا بايلانىستى كولەمدى ساراپتاما جازىپ تاراتتى.

وزگە ەلدەر نە ءۇشىن قىتاي كومپارتياسىنىڭ جارعىسىنا نازار اۋدارادى؟

ءىس جۇزىندە، قىتاي كومپارتياسى ءار جولعى قۇرىلتايدا پارتيا جارعىسىنا وزگەرىستەر ەنگىزەدى. 1922 جىلى 2-كەزەكتى قۇرىلتايدا جاسالعان جارعىنىڭ العاشقى نۇسقاسىنان كەيىن  ار كەزەكتى قۇرىلتاي سايىن ءبىر بىرىنە ۇقسامايتىن وزگەرىس ەنگىزىلىپ كەلەدى. قىتاي ساراپشىلارى  ونى  «ماڭگىلىك جالعاستىقتى ساقتاۋ جانە داۋىرمەن بىرگە العا باسۋ ءۇشىن»  دەپ تۇسىندىرەدى. ال، كەزەكتى ءماجىلىس كەزىندە قكپ پارتيا جارعىسىنا 18 باپ قوسىلاتىنى تۋرالى حابارلانعان ەدى.

«ارقانداي ءبىر پارتيا جارعىسى نەگىزىنەن ۇزاق ۋاقىت بويى تۇراقتى نۇسقاسىن ساقتايدى. الايدا،  جاڭا باسشىلار ءوز قولتاڭباسىن قالدىرىپ وتىرادى.  بۇل ءتىپتى قحر-دا سالتقا اينالىپ قالدى دەۋگە بولادى.  كەرىسىنشە، ءبىر قۇرىلتايدان كەيىن پارتيا ۇستابى وزگەرىسسىز قالسا، انە سول جاڭالىق بولار ەدى»، - دەيدى اقش-تىڭ ساياساتتانۋشىسى حۋ ليڭ.

دەمەك، جاڭا جارعى جاڭا باسشىنىڭ رەفورماسى، جاڭا ساياساتى، ءتىپتى سول ەلدىڭ دامۋىنا قوسقان جاڭا ۇلەسى بولىپ باعالانادى. انىعىن ايتقاندا قىتاي تاريحىنداعى داڭقتى باسشىنىڭ ءبىرى سانالىپ جۇرگەن شي جينپيڭ، ءوز ەسىمىن قىتاي تاريحىنا "التىن ارىپتەرمەن جازۋ" ءۇشىن قانداي جاڭا وزگەرىس الىپ كەلەدى – قىتايدىڭ الەمدەگى ارىپتەستەرىنىڭ كوز تىككەنى، مىنە، وسى.

جاڭا جارعى جاڭا رەفورما نەمەسە جاڭا ستراتەگيا بولىپ تابىلسا، شي جينپيڭ قانداي جاڭا ساياساتتى جولعا قويماق؟ قىتاي تاريحىنداعى ماۋ زىدوڭ (ماو تسزەدۋن/ Mao Zedong), دىڭ شياۋپيڭ (دەن سياوپين/Deng Xiaoping) سەكىلدى تاريحقا قالا الا ما؟

قىتاي ۇكىمەتىندە شي ءجينپيڭنىڭ جاڭا ساياسي تەورياسىنا قاراتا باعاسى ءالى جارىققا شىقپادى. تەك، 14 شىلدەدە قىتاي كومپارتياسى  «پارتيا قۇرىلسىنا زەرتتەۋ»  اتتى جۋرنالىندا العاش رەت  «شي جينپيڭ يدەياسى»  دەگەن اتاۋدى جارىققا شىعاردى. الايدا،  قىتايداعى رەسمي مەديالار  «شي جينپيڭ يدەياسى»  دەگەن اتاۋدى   «شين ءجينپيڭنىڭ ەل باسقارۋداعى ساياسي يدەيالارى»  دەپ قولدانۋدا.

نيۋ-يوركتە جارىق كورەتىن  «بەيجىڭ كوكتەمى»  جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى حوۋ ءپيڭنىڭ بۇل تۋرالى: "شي جينپيڭ مەن بۇرىنعى قىتاي باسشىلارىن سالىستىرا قاراعاندا،  ولاردىڭ ساياساتتارىندا ازداعان ايىرماشىلىقتار بار ەكەنىن بايقايمىز. دەگەنمەن،  وتكەن بەس جىلعا قاراساق،  ونىڭ ايتىپ جۇرگەن سوزدەرىنەن پالەندەي ءبىر  «يدەيا»  دەپ ايتۋعا تۇرارلىق جاڭالىق كورە العامىز جوق", – دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

حوۋ پيڭ جانە:  «قىتاي باسشىلارى تاققا وتىرۋدان بۇرىن وزدەرىندە جاڭا يدەيا بار ەكەنىن ايتۋدان قورقادى. ەگەر ەل باسقارۋدا جاڭا باستامالارىنىڭ بار ەكەنىن بىلدىرىپ السا،  وندا ونى پارتيا ىشىندەگى ەڭ جوعارى قۇقىقتاعى ادام دەپ بىلەمىز. سوندىقتان،  تەك ەڭ جوعارى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن عانا، ولار وزدەرىنىڭ جاڭا ساياساتتارىن، ساياسي تەوريالارىن ورتاعا سالادى»  دەدى.

قىتايدىڭ قازىرگى باسشىسى قانداي جاڭا باستامالار كوتەرەدى – بۇل قازىر شي ءجينپيڭنىڭ وزىنە عانا ايان. دەگەنمەن،  حوۋ ءپيڭنىڭ ايتۋىنشا، پارتيا جارعىسىنا ءبىر باسشىنىڭ وزگەرىس ەنگىزە الۋى، ونىڭ قىتاي تاريحىندا قالۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولماق ەكەن.

ايتالىق،  "ماۋ زىدوڭ  يدەياسى" دەپ اتالاتىن ساياسي باعىت، قكپ-نىڭ VII كەزەكتى قۇرىلتايىندا پارتيا جارعىسىنا ەنگەن. وسىدان كەيىن ول قىتاي تاريحىندا قازىرگى سالاۋاتقا يە بولدى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى  «ەڭ جوعارعى نۇسقاۋ »  سانالدى. وعان قارسى تۇرعاننىڭ ءبارى  «ۇلى  پارتياعا" قارسى كەلگەندىك سانالدى. ماۋدان كەيىن "دىڭ شياۋپيڭ نازارياسى" 1997 جىلى XV قۇرىلتايىندا پارتيا جارعىسىنا ەندى. جياڭ ءزىميننىڭ (Jiang Zemin) «ۇشكە ۋاكىلدىك ەتۋ»  دەپ اتالاتىن يدەياسى قكپ-نىڭ XVI قۇرىلتايدا جارعىدان ورىن العان. حۋ جينتاۋدىڭ (Hou Jintao) «عىلىمي دامۋ كوزقاراسى»  XVII قۇرىلتايدا جارعىعا ەنگىزىلدى، XVII قۇرىلتايدا ول تاقتان كەتكەننەن كەيىن، "پارتيا ىسىنە جەتەكشى يدەيا" دەپ تانىلعان.

«ەگەر شي ءجينپيڭنىڭ وكىلەتتىلىك مەرزىمىنەن كەيىن، ونىڭ ەسىمى جاڭا يدەياسى نەمەسە ەل باسقارۋداعى جاڭا تەوريا ارقىلى پارتيا جارعىسىنا كىرەتىن بولسا،  بۇل ونىڭ وزىنەن بۇرىنعى ەكى باسشىدان دا،  ءتىپتى قىتاي تاريحىنداعى ايگىلى رەفورماتور دىڭ شياۋپيڭنەن دە اسىپ ءتۇسىپ،  پارتيا ىشىندەگى ەڭ جوعارى بيلىككە قولى جەتكەن تۇلعا بولار ەدى. ياعني،  «شي جينپيڭ يدەياسى»دەگەن جاڭا يدەيا بارىنە كەلدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ايتقان ءاربىر ءسوزى قىتاي ۇكىمەتى ءۇشىن بۇلجىماس سەنىم بولىپ قالادى.  ياعني،  ماۋدان كەيىن شي جينپيڭنەن وزگە ەشبىر قىتاي باسشىسى ءوز اتىن پارتيا تاريحىنا جازىپ قالدىرا الماعان بولىپ سانالادى» -  دەيدى ساياساتتانۋشى حوۋ پيڭ.

شي جينپيڭ ءوز ورىنىن ساقتاپ قالا الا ما؟

شي جينپيڭ توراعالىق ورىنعا كەلە سالىپ، ءبىرىنشى كەزەكتە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى قولعا الدى. بۇل كۇرەستە وعان پارتيا ىشىندە سان مىڭداعان قارسىلاستارى پايدا بولدى. ياعني، ول قىتاي تاريحىنداعى  «4 مامىر  جاستار قوزعالىسىنان» بەرگى ەڭ ءىرى كولەمدەگى قۇقىق تالاسىنا جول اشتى.

حوۋ پيڭ بۇل تۋرالى: «قازىر شي جينپيڭ بيلىگى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن ماسەلە – الداعى ۇلكەن قۇرىلتاي كەزىندە،  ونىڭ  ءوز ورىنىن ساقتاپ قالۋ-قالماۋى. ەگەر ول ءوز وكىلەتتىلىگىن ساقتاپ قالا السا، قۇرىلتاي ويداعىداي وتەدى. ول كەزدە قۇرىلتاي وكىلدەرى ونىڭ جاڭا باعىتىنا قارسى پىكىر ايتا المايدى. ال، بۇل ۇلكەن قۇرىلتاي ءشيدىڭ وكىلەتتىلىگىن توقتاتار بولسا،  وندا قىتاي بيلىگىندە ۇلكەن تولقۋ بولادى. قۇرىلتاي الدىندا ەشكىم ويلاپ كورمەگەن قادامدار جاسالۋى، ءتىپتى ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر دە پايدا بولۋى مۇمكىن»، - دەگەن پىكىردە.

دەگەنمەن باسىم كوپ ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، قكپ-نىڭ قۇقىقتىق نورماتيۆتەرىنە نەگىزدەلگەندە،  اسا ءىرى وزگەرىستەر بولا قويمايدى. مەيلى قالاي دەسەك تە، قازان ايىندا اشىلاتىن قۇرىلتاي قىتاي بيلىگىنىڭ جاڭا ءبىر تاريحى بولىپ قالماق. ونىڭ تاريحي ماڭىزى تۋرالى ساراپشىلار قۇرىلتايدان كەيىن عانا ناقتى پىكىرلەرىن ايتا الادى.

دەگەنمەن، Voachinese سايتى قحر توراعاسى قۇرىلتاي الدىندا اسكەري ءتارتىپتى قاتاڭ ۇستاپ،  ارقانداي اسكەري،  ساياسي وزگەرىستەردىڭ تۋىلۋىنىڭ الدىن الۋدى قاتاڭ تاپسىرما بەرگەنىن جازدى. بۇعان دا ءار ەلدەگى ساراپشىلار ءتۇرلى پىكىرلەر ءبىلدىردى. قازىر الەمدىك باق-تا شي جينپيڭ قكپ-نىڭ ۇلكەن قۇرىلتايىنان كەيىن «اسكەري ىستەردى مىقتاپ قولعا الا ما، الدە،  ساياسي ىستەردى بارىنشا نازاردا ۇستاي ما؟  ۇلكەن ءماجىلىس كەزىندە اسكەري توڭكەرىس تۋىپ جاتسا قىتاي ءۇشىن قانشالىقتى قاتەرلى؟ قىتايدىڭ ەڭ جوعارى لاۋازىمدىلارى اراسىندا قايشىلىقتاردى بولىپ وتىر ما؟»  دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە كوبىرەك تالقىلانۋدا.

شي جينپيڭ بيلىككە كەلە سالىسىمەن ەلىندەگى تامىرى تەرەڭگە كەتكەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى قولعا الۋى، ونىڭ ساياساتتاعى العاشقى تۇلعاسىن جۇرتقا تانىتتى. ەكىنشىدەن، قىتاي باسشىسى رەتىندە كورشىلەس ەلدەر مەن وڭىرلەرگە جاڭا ديپلوماتيالىق باعىتتار ۇستانىپ، قىتايدى قۇرساۋلاپ تۇرعان كەڭىستىكتى كەڭەيتتى دەۋگە بولادى. ونىڭ ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە قىتاي ەكونوميكاسىن شايقالتپاي ۇستاۋى دا ونىڭ ەل ءىشى-سىرتىنداعى بەدەلىن ارتتىردى. سولاي بولسا دا ، «كەزەكتى زور جيىن ونىڭ بۇل ابروي-بەدەلىمەن ساناسا ما، الدە قكپ-نىڭ جاڭا مۇراگەرىنە تاعىن وتكىزىپ بەرە مە؟» – بۇل قويىلعان سۇراقتاردىڭ جاۋابى قازان ايىنداعى قۇرىلتايدا تابىلادى.

كورشىلەس قىتاي ەلىندەگى قاندايدا ءبىر ساياسي وزگەرىستەردى، وقيعالاردى نازاردان تىس قالدىرۋ بىزگە ۇپاي بەرمەيدى. سوندىقتان، ولاردىڭ دابىرالى قۇرىلتايى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ دە نازارىندا جۇرۋگە ءتيىس. الداعى قۇرىلتايى قالاي وتسە دە، ءبىزدىڭ ءبىر ءۇمىتىمىز رەتىندە، ەكى ەل ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ باياندىلىعىن، ونداعى قازاق قانداستاردىڭ مۇددەسىنىڭ تاپتالماۋىن كۇتەر ەدىك. جاڭا ساياسي وزگەرىستەن كەيىن قىتاي ەلىنىڭ جاقىنعى جىلداردان بەرى از ساندى ۇلتتار مەن سول ەلدەگى قانداستارىمىزعا قاراتقان قاتاڭ ساياساتىنا وڭدى وزگەرىس الىپ كەلسە قۇبا-قۇپ دەر ەدىك. ءتىپتى، بۇل وزگەرىس الداعى ۋاقىتتا قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

“The Qazaq Times”