Qıtay basşısı öz ornın saqtap qala ala ma?

Qıtay Kommunistik Partiyası (QKP) XIX qwrıltayınıñ bastaluına twp-tura bir ay uaqıt qalğanda, jwrttı eleñ etkizerdey bir habar taradı. Ol Qıtay kompartiyasınıñ kezekti  qwrıltay barısında partiya jarğısına özgeris engizetini turalı söz edi.

Qıtaydıñ "Şinhua" agenttiginiñ habarında "18 qırküyek küni Qıtay basşısı Şi Jinpiñ (Xi Jinping) joğarı ükimettiñ mäjilisin basqarıp aştı. Bwl mäjiliste XIX qwrıltayğa baylanıstı tört qwjattı talqıladı. Sonıñ işinde  «QKP-nıñ jarğısına özgeris engizu turalı»  qwjat ta bar" dep jazılğan bolatın.  XIX qwrıltaydağı mälimdesinde ortağa qoyılatın "asa mañızdı teoriyalıq közqarastar men küres ideyası" partiya jarğısına enui kerek dep twraqtandırğan.

Al, AQŞ-tağı   voachinese.com saytı mwndağı  «asa mañızdı teoriyalıq közqarastar men küres ideyası»  dep neni aytıp otırğanı turalı "Şinhua" agenttigi eşteñeni aşıp aytpağanın söz etip, Qıtayda bolğalı twrğan auqımdı jañalıqqa baylanıstı kölemdi saraptama jazıp tarattı.

Özge elder ne üşin Qıtay kompartiyasınıñ jarğısına nazar audaradı?

İs jüzinde, Qıtay kompartiyası är jolğı qwrıltayda partiya jarğısına özgerister engizedi. 1922 jılı 2-kezekti qwrıltayda jasalğan jarğınıñ alğaşqı nwsqasınan keyin  är kezekti qwrıltay sayın bir birine wqsamaytın özgeris engizilip keledi. Qıtay sarapşıları  onı  «Mäñgilik jalğastıqtı saqtau jäne däuirmen birge alğa basu üşin»  dep tüsindiredi. Al, kezekti mäjilis kezinde QKP partiya jarğısına 18 bap qosılatını turalı habarlanğan edi.

«Ärqanday bir partiya jarğısı negizinen wzaq uaqıt boyı twraqtı nwsqasın saqtaydı. Alayda,  jaña basşılar öz qoltañbasın qaldırıp otıradı.  Bwl tipti QHR-da saltqa aynalıp qaldı deuge boladı.  Kerisinşe, bir qwrıltaydan keyin partiya wstabı özgerissiz qalsa, äne sol jañalıq bolar edi», - deydi AQŞ-tıñ sayasattanuşısı Hu Liñ.

Demek, jaña jarğı jaña basşınıñ reforması, jaña sayasatı, tipti sol eldiñ damuına qosqan jaña ülesi bolıp bağalanadı. Anığın aytqanda Qıtay tarihındağı dañqtı basşınıñ biri sanalıp jürgen Şi Jinpiñ, öz esimin Qıtay tarihına "altın äriptermen jazu" üşin qanday jaña özgeris alıp keledi – Qıtaydıñ älemdegi äriptesteriniñ köz tikkeni, mine, osı.

Jaña jarğı jaña reforma nemese jaña strategiya bolıp tabılsa, Şi Jinpiñ qanday jaña sayasattı jolğa qoymaq? Qıtay tarihındağı Mau Zıdoñ (Mao Czedun/ Mao Zedong), Dıñ Şyaupiñ (Den Syaopin/Deng Xiaoping) sekildi tarihqa qala ala ma?

Qıtay ükimetinde Şi Jinpiñniñ jaña sayasi teoriyasına qarata bağası äli jarıqqa şıqpadı. Tek, 14 şildede Qıtay kompartiyası  «Partiya qwrılsına zertteu»  attı jurnalında alğaş ret  «Şi Jinpiñ ideyası»  degen ataudı jarıqqa şığardı. Alayda,  Qıtaydağı resmi medialar  «Şi jinpiñ ideyası»  degen ataudı   «Şin Jinpiñniñ el basqarudağı sayasi ideyaları»  dep qoldanuda.

N'yu-Yorkte jarıq köretin  «Beyjiñ köktemi»  jurnalınıñ bas redaktorı Hou Piñniñ bwl turalı: "Şi Jinpiñ men bwrınğı Qıtay basşıların salıstıra qarağanda,  olardıñ sayasattarında azdağan ayırmaşılıqtar bar ekenin bayqaymız. Degenmen,  ötken bes jılğa qarasaq,  onıñ aytıp jürgen sözderinen pälendey bir  «Ideya»  dep aytuğa twrarlıq jañalıq köre alğamız joq", – degen pikir bildirdi.

Hou Piñ jäne:  «Qıtay basşıları taqqa otırudan bwrın özderinde jaña ideya bar ekenin aytudan qorqadı. Eger el basqaruda jaña bastamalarınıñ bar ekenin bildirip alsa,  onda onı partiya işindegi eñ joğarı qwqıqtağı adam dep bilemiz. Sondıqtan,  tek eñ joğarı bilikke kelgennen keyin ğana, olar özderiniñ jaña sayasattarın, sayasi teoriyaların ortağa saladı»  dedi.

Qıtaydıñ qazirgi basşısı qanday jaña bastamalar köteredi – bwl qazir Şi Jinpiñniñ özine ğana ayan. Degenmen,  Hou Piñniñ aytuınşa, partiya jarğısına bir basşınıñ özgeris engize aluı, onıñ Qıtay tarihında qaluına tikeley baylanıstı bolmaq eken.

Aytalıq,  "Mau Zıdoñ  ideyası" dep atalatın sayasi bağıt, QKP-nıñ VII kezekti qwrıltayında partiya jarğısına engen. Osıdan keyin ol Qıtay tarihında qazirgi salauatqa ie boldı. Onıñ ärbir sözi  «eñ joğarğı nwsqau »  sanaldı. Oğan qarsı twrğannıñ bäri  «wlı  partiyağa" qarsı kelgendik sanaldı. Maudan keyin "Dıñ Şiyaupiñ nazariyası" 1997 jılı XV qwrıltayında partiya jarğısına endi. Jyañ Zıminniñ (Jiang Zemin) «Üşke uäkildik etu»  dep atalatın ideyası QKP-nıñ XVI qwrıltayda jarğıdan orın alğan. Hu Jintaudıñ (Hou Jintao) «Ğılımi damu közqarası»  XVII qwrıltayda jarğığa engizildi, XVII qwrıltayda ol taqtan ketkennen keyin, "partiya isine jetekşi ideya" dep tanılğan.

«Eger Şi Jinpiñniñ ökilettilik merziminen keyin, onıñ esimi jaña ideyası nemese el basqarudağı jaña teoriya arqılı partiya jarğısına kiretin bolsa,  bwl onıñ özinen bwrınğı eki basşıdan da,  tipti Qıtay tarihındağı äygili reformator Dıñ Şyaupiñnen de asıp tüsip,  partiya işindegi eñ joğarı bilikke qolı jetken twlğa bolar edi. YAğni,  «Şi Jinpiñ ideyası»degen jaña ideya bärine keldi degen söz. Onıñ aytqan ärbir sözi Qıtay ükimeti üşin bwljımas senim bolıp qaladı.  YAğni,  Maudan keyin Şi Jinpiñnen özge eşbir Qıtay basşısı öz atın partiya tarihına jazıp qaldıra almağan bolıp sanaladı» -  deydi sayasattanuşı Hou Piñ.

Şi Jinpiñ öz orının saqtap qala ala ma?

Şi Jinpiñ törağalıq orınğa kele salıp, birinşi kezekte sıbaylas jemqorlıqqa qarsı küresti qolğa aldı. Bwl küreste oğan partiya işinde san mıñdağan qarsılastarı payda boldı. YAğni, ol Qıtay tarihındağı  «4 mamır  jastar qozğalısınan» bergi eñ iri kölemdegi qwqıq talasına jol aştı.

Hou Piñ bwl turalı: «Qazir Şi Jinpiñ biligi üşin eñ ülken mäsele – aldağı ülken qwrıltay kezinde,  onıñ  öz orının saqtap qalu-qalmauı. Eger ol öz ökilettiligin saqtap qala alsa, qwrıltay oydağıday ötedi. Ol kezde qwrıltay ökilderi onıñ jaña bağıtına qarsı pikir ayta almaydı. Al, bwl ülken qwrıltay Şidiñ ökilettiligin toqtatar bolsa,  onda Qıtay biliginde ülken tolqu boladı. Qwrıltay aldında eşkim oylap körmegen qadamdar jasaluı, tipti ülken sayasi özgerister de payda boluı mümkin», - degen pikirde.

Degenmen basım köp sarapşılardıñ pikirine jüginsek, QKP-nıñ qwqıqtıq normativterine negizdelgende,  asa iri özgerister bola qoymaydı. Meyli qalay desek te, qazan ayında aşılatın qwrıltay Qıtay biliginiñ jaña bir tarihı bolıp qalmaq. Onıñ tarihi mañızı turalı sarapşılar qwrıltaydan keyin ğana naqtı pikirlerin ayta aladı.

Degenmen, Voachinese saytı QHR törağası qwrıltay aldında äskeri tärtipti qatañ wstap,  ärqanday äskeri,  sayasi özgeristerdiñ tuıluınıñ aldın aludı qatañ tapsırma bergenin jazdı. Bwğan da är eldegi sarapşılar türli pikirler bildirdi. Qazir älemdik BAQ-ta Şi Jinpiñ QKP-nıñ ülken qwrıltayınan keyin «äskeri isterdi mıqtap qolğa ala ma, älde,  sayasi isterdi barınşa nazarda wstay ma?  Ülken mäjilis kezinde äskeri töñkeris tuıp jatsa Qıtay üşin qanşalıqtı qaterli? Qıtaydıñ eñ joğarı lauazımdıları arasında qayşılıqtardı bolıp otır ma?»  degen swraqtar töñireginde köbirek talqılanuda.

Şi Jinpiñ bilikke kele salısımen elindegi tamırı tereñge ketken sıbaylas jemqorlıqqa qarsı küresti qolğa aluı, onıñ sayasattağı alğaşqı twlğasın jwrtqa tanıttı. Ekinşiden, Qıtay basşısı retinde körşiles elder men öñirlerge jaña diplomatiyalıq bağıttar wstanıp, Qıtaydı qwrsaulap twrğan keñistikti keñeytti deuge boladı. Onıñ ekonomikalıq dağdarıs kezinde Qıtay ekonomikasın şayqaltpay wstauı da onıñ el işi-sırtındağı bedelin arttırdı. Solay bolsa da , «kezekti zor jiın onıñ bwl abroy-bedelimen sanasa ma, älde QKP-nıñ jaña mwragerine tağın ötkizip bere me?» – bwl qoyılğan swraqtardıñ jauabı qazan ayındağı qwrıltayda tabıladı.

Körşiles Qıtay elindegi qandayda bir sayasi özgeristerdi, oqiğalardı nazardan tıs qaldıru bizge wpay bermeydi. Sondıqtan, olardıñ dabıralı qwrıltayı bizdiñ biliktiñ de nazarında jüruge tiis. Aldağı qwrıltayı qalay ötse de, bizdiñ bir ümitimiz retinde, eki el ortasındağı qarım-qatınastıñ bayandılığın, ondağı qazaq qandastardıñ müddesiniñ taptalmauın küter edik. Jaña sayasi özgeristen keyin Qıtay eliniñ jaqınğı jıldardan beri az sandı wlttar men sol eldegi qandastarımızğa qaratqan qatañ sayasatına oñdı özgeris alıp kelse qwba-qwp der edik. Tipti, bwl özgeris aldağı uaqıtta Qazaqstan-Qıtay arasındağı qarım-qatınastı mülde basqa arnağa bwrıp ketui de mümkin.

“The Qazaq Times”