سايدۋلدين تىلەۋبەردى

سايدۋلدۋن تىلەۋبەردى، ۆەتەريناريا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاق اۋىلشارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.

 – اكادەميك، ەل اعاسى جاسقا كەلگەن ادام رەتىندە، قازىرگى مەملەكەت جاعدايى تۋرالى توبىقتاي وي-ءتۇيىن ايتا كەتىڭىزشى. دامۋ قانداي، شىنىمەن الەمگە تانىلىپ ۇلگەردىك پە؟

– بۇل ابدەن تاپتاۋرىن بولعان سۇراق.  «تاۋەلسىزدىكككە جەتتىك» دەپ كوسىلە سويلەگىم كەلمەيدى. قازىرگى جاھاندانۋ جاعدايىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانى دە، ماعىناسى دا وزگەردى. ەڭ ءبىر الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ءوزى كەيبىر ماسەلەلەردە باسقا ەلگە تاۋەلدى بولۋى مۇمكىن.

ءبىزدىڭ جاعادايىمىزدا تاۋەلسىزدىكتى وتارشىلدىقتان قۇتىلۋ، مەملەكەتتىگىمىزدى قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىنان قاراستىرۋ قاجەت. وتارسىزدانۋ وتارلاۋشى ەل رەسەيمەن قارىم-قاتىناسقا سايادى. بۇرىنعى رەسەيدىڭ وتارى بولعان فينليانديا، پولشا وكتيابر توڭكەرىسىنەن بۇرىن ەركىندىككە جەتتى. بالتىق بويىنداعى ەلدەر ءبىر رەت بوسانىپ، قارماققا قايتا ءتۇسىپ، قازىر وتارسىزداندىرۋدى ىسكە اسىردى، ۋكراينا مەن گرۋزيادا بولىپ جاتقان جاعدايدى كورىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ولاردان مۇلدە وزگەشە. گەوساياسي، دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق  فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن باسقاشا جول تاڭداۋعا ماجبۇرلەيدى. قازىرگى ۇستانىمدارىمىز قازاقي «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋمەن» وتارشىلدىقتان ارىپتەستىككە كوشۋگە تىرىسۋ. بۇل جول داڭعىل بولا ما بۇرىلىستارى كوپ سوقپاق بولا ما، الدە «تار جول – تايعاق كەشۋ مە»، ساياسي تالداۋشى بولماعان سوڭ، ءدال باعاسىن بەرە المايمىن. ازامات رەتىندە كۇدىگىم دە، ءۇمىتىم دە بار. تاۋەلسىزدىكتى زەردەلەسەك ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، قارجىلىق، اقپاراتتىق، ت.ت. تۇرعىدان قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس پەن ىزدەنىستەر ەشقاشان توقتامايدى. ءار كەزەڭدە ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن جالعاسا بەرەدى.

مەملەكەتتىگىمىزگە كەلسەك، از شارۋا اتقارىلعان جوق، ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرىمىز بار. ەل ىرگەسىن بەكىتىپ، شەكارامىزدى ايقىندادىق. شەت ەلدەرمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتتىق. مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن قۇردىق. بۇلار اۆتوريتارلىق بيلىك ارقىلى ىسكە اسىپ جاتىر. قازىرگى جاعدايدى قىر-سىرىن تولىق تۇسىنبەي  «دەموكراتيا» دەپ داۋرىعۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ارينە، بيلىكتىڭ حالىقپەن ساناسۋى، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا مۇقيات قاراۋى قاجەت. ماڭىزدى ماسەلەلەردى ۋ-شۋ شىعارماي، كوشەدەگى توبىردىڭ ەمەس،  القالى توپتىڭ  پىكىرتالاسى ارقىلى شەشۋ قاجەت. «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى». مەملەكەتتىك، جالپىحالىقتىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ءارتۇرلى ۇستانىمدار قاجەت. مىسالى جەردى، شەكارانى قورعاۋدا راديكال بولىپ، ولىسپەي-بەرىسپەيتىن قايسارلىق قاجەت. ۇلتتىق ساياساتتا جالپاقشەشەيلىكتەن، جيناقىلىق ۇستانىم، جالعان كوزبوياۋشىلىقتان ناقتىلىققا كوشۋ قاجەت. قازاقستاندا 130 ۇلت بار دەپ، ءوزىمىزدى سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرۋىمىز – وعاشتىق. ول ۇلتتاردىڭ ون شاقتىسى عانا دەموگرافيالىق ساناتقا قوسىلۋى مۇمكىن، مەملەكەتتىك ساياساتقا ىقپال ەتەتىندەي دارەجەدەگىلەرى 4-5-ەۋى عانا بولار. بۇنى عىلىمي-الەۋمەتتىك تالداۋ ارقىلى ناقتى انىقتاعان ءجون.

ەكونوميكا، ءبىلىم، عىلىم سالاسىندا ليبەرالدىق باعىت  ۇستانعان ءجون. سول ارقىلى زاماناۋي تەحنولوگيانى يگەرىپ، الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلامىز. مەنىڭ ءوز باسىم ەلىمىز 50 نەمەسە 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىردىك دەگەنگە ونشا سەنبەيمىن. ونداي ورىندى ناقتى انىقتايتىن ادىستەمە دە جوق. ال، ەندى ءوز ماسەلەمىزدى شەشىپ، حالىقارالىق ىستەردە جول كورسەتتىك دەۋ ساياساتتاعى بايسالدى پىكىر رەتىندە قابىلدانۋعا تۇرمايتىن اڭگىمە. جۋرناليستەر مۇنداي اقپارات جاريالاپ، ەل باسقارىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ ءجۇر.

– جەرىمىز كەڭ، بايلىعىمىز بار دەيمىز. بىراق، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىنان قالاي يگىلىكتەنىپ وتىرمىز؟

– جەر بايلىعىن، ەكونوميكانىڭ دامۋىن ءسوز ەتكەندە بۇل سالالارداعى شەشۋشى فاكتورلاردى انىقتاۋىمىز كەرەك. ەڭ الدىمەن ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ  ارا قاتىناسى. بۇل ەكى فاكتور تىعىز بايلانىستى. بىردە ساياسات ەكونوميكالىق مۇددەگە نەگىزدەلسە، باسقا جاعدايدا ەكونوميكالىق مۇددە ساياساتتى قالىپتاستىرادى. ءبىرىنسىز ءبىرى جوق. ەكى الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ورتاسىندامىز، ولاردىڭ ۇستانىمدارى ءسوز جوق بىزگە ىقپال جاسايدى. ودان باسقا يسلام، تۇرىك دۇنيەسى، وڭتۇستىك-شىعىس، الىستاعى امەريكا، جاپونيا، ت.ب. ەلدەردىڭ مۇددەلەرىنىڭ دە اسەرى بولادى. ولاردىڭ   كەيبىرەۋلەرىنە ءبىزدىڭ ەنەرگيالىق شيكىزات، مەتالل، ت.ب. قازبا بايلىقتارىمىز قاجەت بولسا، كەيبىرەۋلەرىنە ترانسپورتتىق ءدالىز، اەرو-كوسموستىق، اسكەري-ستراتەگيالىق، ت.ب. تۇرعىدان مۇددەلەرى بولادى، ءبىزدى وندىرگەن ونىمدەرىنىڭ تۇتىنۋشىسى رەتىنە قاراستىرادى. ولاردىڭ ءارتۇرلى وداقتارىنا كىرەمىز، قايشىلىقتارى مەن ىنتىماقتاستىقتارىن ەسكەرەمىز. «ورىس الەمى» تۋىن كوتەرىپ وتىرعان رەسەي بۇرىننان تۇركى الەمىنىڭ قارسىلاسى بولىپ كەلگەن. ەندى قازىر يسلاموفوبيا دۇنيەجۇزىلىك ترەند بولىپ، حالقى باسقا دىندەگى نەمەسە ءدىني ليبەرال ەلدەر ءوزارا قايشىلىقتارىنا قاراماستان «يسلام تەرروريزمىنە» قارسى تۇرۋ دەگەن بۇركەنشىك ساياسات ارقىلى بىرلەسىپ، مۇسىلمان الەمىنە قارسى ارەكەتكە كىرىسىپ، ءتىپتى قىرعىن سوعىس جۇرگىزىپ جاتىر. وسى باعىتتىڭ بارلىعىنىڭ، بۇل الاپات-قىياپاتتاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە قاتىسى بار. ونىڭ ۇستىنە رەسەيگە قارسى سانكتسيالار دا  بىزگە سالقىنىن تيگىزەدى.

ال، ەكونوميكالىق جاعدايىمىزعا كەلسەك، مۇداي وتپەلى كەزەڭنىڭ قيىنشىلىقتارى وراسان زور. سوتسياليزمگە وتكەن كەزدەگى كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ زارداپتارى، اشارشىلىق، گەنوتسيد سالدارىنان قۇرىپ كەتۋدىڭ ءسال-اق الدىندا بولعانىمىز بەلگىلى. قازىرگى تاۋەلسىزدىكتى العانىمىزدا ەكونوميكالىق-شارۋاشىلىق جۇيە  تۇبەگەيلى وزگەردى. ايتەۋىر، قولداعى مالدى بارتەر جاساپ، ايەلدەرىمىز الا قاپتارىن كوتەرىپ، ەر-ازاماتتار اربا سۇيرەپ، حالقىمىزدىڭ شىدامدىلىعى مەن توزىمدىلىگى ارقىلى وتتىك.  اۋىلداعى حالقىمىز ءۇشىن قالالاردا ورىن بوساپ، كوشەسىندە كوزىن سۇزسە دە بازاردى ءبىلىپ، ساۋدا-ساتتىقتى يگەردى.

بۇل جاعدايدا بۇرىنعى كولحوز-سوۆحوز ءۇشىن قايعىرىپ، ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى ورىندى-ورىنسىز كولدەنەڭ تارتۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. قيىنشىلىقتاردى ەڭسەردىك، جاڭا نارىقتىق، قارجىلىق-ەكونوميكالىق  جۇيەنى، كاسىپكەرلىكتى يگەردىك. جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىز دە جەتەدى.

سەنىڭ سۇراعىڭا قاتىستى مال شارۋاشىلىعىن ءسوز ەتسەك،  ونىڭ ماسەلەلەرى جەرگە (جايىلىم مەن مال ازىعى), مال تۇلىگى مەن ءوندىرىس باعىتتارى (ەت، ءسۇت، جۇمىرتقا، ت.ب،), ونىمدەردى وڭدەۋ تەحنولوگياسى مەن  ساۋدالاۋ، وسىنداي جاعدايلاردان تۋىندايدى. جەر تۋرالى ايتىپ كەتتىم، وعان يەلىك ناعىز راديكالدىق ۇستانىمدى قاجەت ەتەدى. ال جەردى پايدالانۋ، وندا ءارتۇرلى مال تۇلىكتەرىن ءوسىرۋ جاعىندا قازاقپەن تەڭەسەتىن حالىق جوق. مۇنداعى ءداستۇرلى ۇردىستەردى ساقتاپ، كەرەك جەرىندە زامانۋي تالاپتارعا ساي جەتىستىكتەردى يگەرۋىمىز كەرەك.

ەكونوميكادا باستى باعىت رەتىندە مۇناي ءوندىرۋدى قابىلداپ، باسقاسىن، ونىڭ ىشىندە مال ءوسىرۋدى دە، كەيىنگە ىسىرعانىمىز قاتەلىك ەدى. مال شارۋاشىلىعى ەكونوميكاعا وتە ءتيىمدى سالا بولۋىمەن قاتار، حالقىمىزدىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى.

قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعى بويىنشا كەشەندى ينفراسترۋكتۋرا، ونىڭ ىشىندە عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى قالىپتاسقان. مۇنداعى ءبىر كەمشىلىك كسرو-نىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپ بولعان تسيفرلى جوسپارلاۋ ساياساتى. مىسالى، بالەنشە مال سانىن، ەگىس القابىن، ونىڭ ونىمدىلىگىن ءبىر سيىردان وسىنشا ليتردەن ءسۇت ساۋىپ، ەگىننەن گەكتارىنان وسىنشا تسەنتنەر استىق الۋ كەرەك دەگەن مەجەلەر جۇكتەلدى. ناتيجەسىندە، كوزبوياۋشىلىق، ساپانىڭ سانعا اينالۋى قاتارلى زياندى نورمالار بۇكىل جۇيەنى تۇيىققا تىرەدى. ءبىر سيىردان الىناتىن مىڭداعان ليترگە جەتكەن ءسۇتتىڭ ءنارى جوق. قازاقي سيىردىڭ ءبىر كەسەسى جانعا قۋات بەرەدى. ودان ماي عانا ەمەس، قۇرت، ىرىمشىك، سۇزبە، ت.ب. دايارلانادى. سول سياقتى تاۋلىگىنە كيلوگراممداپ سالماق قوساتىن ءىرى قارانىڭ ەتىندە قاجەت زاتتار جەتىمسىز. سورپاسى – مايدىڭ ەزىندى كوبىگى بولىپ شىعادى. ەڭ باستى كەمشىلىك جەتىلدىرىلگەن مال تۇقىمدارى جەرگىلىكتى تابيعي جاعدايعا بەيىمسىز. مىسالى، قويدىڭ جاپ-جاقسى تۇقىمدارى سەلەكتسيا ارقىلى الىنىپ، ەتتى-ءجۇندى بولعاننىڭ وزىندە، تۇياقتارى بوساڭ بولىپ تاۋلى-تاستاقتى جەردە جايىلا المايدى. جاز جايلاۋعا شىعارعاندا نەمەسە قىستىق جايىلىمى بار قىستاۋعا اپارىلسا، ماشينامەن تيەپ تۇسىرەتىن جاعدايعا جەتتى.

قازىر شەتەلدەن مال اكەلۋ جاڭا  بىر جەتىستىك سانالادى. ارينە، كەيبىر سەبەپتەرمەن، زاماناۋي تەحنولوگيا تالاپتارىمەن نەمەسە گەنەتيكالىق فاكتور رەتىندە مۇنداي قاجەتتىلىك بولادى. ايتسە دە نەگىزگى باعىت رەتىندە عاسىرلار بويى حالىقتىق سەلەكتسيا نەگىزىندە، تابيعاتىمىزعا بەيىمدەلگەن مال تۇقىمدارىنا باسىمدىلىق  بەرۋ كەرەك. ونداي مالدىڭ ونىمدەرى ء(سۇت، ەت، ت.ب.) ساندىق جاعىنان تومەن بولعانىمەن، ساپالىق كورسەتكىشى ارقىلى باعالىق قۇنىنان ۇتىلمايدى. سودان كەيىن ءبىز قوي-ەشكىنى ساۋدى ۇمىتىپ كەتتىك. اۋستراليا قوي ءسۇتىن باتىس ەلدەرىنە ەكسپورتتاپ قوماقتى تابىس تابادى. مۇنداي سۇتكە سۇرانىس ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىعىمىزدا دا، كورشى ەلدەردە دە بولارى ءسوزسىز. بىزدە ءتورت تۇلىك مالمەن قاتار بالىق، اڭ شارۋاشىلىعىنا دا، بال اراسىن وندىرۋگە دە مۇمكىندىك زور.

قازىر جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بار وراسان زور تاۋلى ايماقتار يگەرىلمەي بوس قالدى.  وندا مال ءوسىرۋ شىعىندارى وتە تومەن. مال قىسى-جازى ءوزى جايىلادى. ءارتۇرلى ۆيتاميندىك، ت.ب. قوسىمشالاردى قاجەت ەتپەيدى. ءبىزدىڭ ەڭ ءبىر ءشولدى قۋ تاقىر ايماقتارىمىزدىڭ دا بەرەرى مول. ونداعى وسىمدىكتەر كوزگە جۇتاڭ بولىپ كورىنگەنىمەن، ەنەرگيالىق قۋاتى بويىنشا جاسىل ايماقتاردان كەم بولمايدى. سۋ قورى بويىنشا دا ەشبىر كەمشىلىك جوق. قازاقستان جەرىنىڭ استىندا اسا مول تۇششى سۋ تەڭىزى تۇر. بۇل سۋ ءشولدى ايماقتىڭ وزىندە دە كەيبىر تۇسىندا جەر بەتكەيىنە جاقىن كەلەدى. بىلەتىن ەسكى كوز قاريا مىنا جەر قۇدىق بولادى دەپ نۇسقاسا قاتەلەسە قويمايدى. قازىرگى جەر بۇرعالاۋ تەحنيكاسى ءۇشىن ەشبىر قيىندىق تا جوق.

مال شارۋاشىلىعىندا مەملەكەتتىك قامقورلىقتى قاجەت ەتەتىن مال ونىمدەرىن دايىنداۋ، وندىرىستىك تەحنولوگيا تالاپتارىنا ساي وڭدەۋ جانە ىشكى-سىرتقى نارىققا جول اشۋ، تىم بولماسا كەدەرگىلەردى جويۋ. قالعانىن حالىق ءوزى، جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى ارقىلى ىسكە اسىرا الادى. بۇل سالانى الىپ كەتەتىن كاسىپكەرلەر تابىلارى كۇمانسىز.

– ءوزىڭىزدىڭ زەرتتەۋ نىسانىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز.

–  مەنىڭ عىلىم سالاسىىنداعى زەرتتەۋلەرىمنىڭ نەگىزگى باعىتى يممۋنولوگيا، ونىڭ ىشىندە سەرولوگيا. بۇل سالاعا ۆەتەريناريالىق ماماندىق جانە ميكروبيولوگيا بويىنشا ارنايى دايارلىقتان ءوتىپ كەلدىم.

ورگانيزم ءۇشىن بوگدە زاتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ميكروبتىڭ قۇرامدى بولىكتەرىنە قارسى قورعانىس رەتىندە انتيدەنە (ورىسشا - انتيتەلو) شىعارادى. سەرولوگيالىق رەاكتسيالار ارقىلى انتيگەن مەن سول انتيگەنگە قارسى باعىتتالعان انتيدەنەنى انىقتايدى. وسى كۇنگە دەيىنگى رەاكتسيالار انتيگەن مەن انتيدەنەنىڭ بىرىگۋىنە نەگىزدەلسە، مەن انتيگەن-انتيدەنە قوسىندىلارى ارى قاراي تاعى دا ارەكەتتەسەتىنىن اشتىم. بۇعان دەيىنگى رەاكتسيالاردا ءبىرىنشى دەڭگەيدە اگرەگاتسيالانۋ، ال ونىڭ جالعاسىن ەكىنشى دەڭگەيدەگى اگرەگاتسيالانۋ دەپ اتادىم. بۇرىن انتيگەن-انتيدەنە رەاكتسياسىن ايقىنداۋ ءۇشىن تەڭىز تىشقانىنىڭ (ورىسشا – مورسكايا سۆينكا) قانىن (كومپلەمەنت) پايدالانسا، مەن سيىر، ت.ب. مالداردىڭ قان سارىسۋىن جاراتۋ ءادىسىن تاپتىم. بۇل رەاكتسيالاردى ەرەكشەلىكتەرىنە قالاي كونگليۋتيندەۋشى كەشەندەردى بايلانىستىرۋ رەاكتسياسى، يممۋندىق كەشەندەردى بايلانىستىرۋ رەاكتسياسى، يممۋندىق كەشەندەردى اگرەگاتسيالاۋ رەاكتسياسى دەپ اتاپ ەدىم. زەرتتەۋشىلەر قىسقارتىپ ء"سايدۇلدين رەاكتسياسى" دەپ مەنىڭ اتىما بايلانىستى اتاپ كەتتى. بۇل رەاكتسيا انتيگەندى دە، انتيدەنەنى دە، ولار ورگانيزمدە جەكە ەمەس، قوسىلىستا بولادى، سول قوسىندىسىن دا،  ولاردىڭ ارقايسىسى دا وزگەرىسكە تۇسەدى، سونىڭ بارلىعىن انىقتاپ بەرەدى. بۇرىنعى رەاكتسيالار وزگەرىسكە ۇشىراماعان انتيگەندى نەمەسە انتيدەنەنى عانا انىقتايدى. جاڭادان ۇسىنىلعان رەاكتسيالار سەرولىنيالىك زەرتتەۋلەر مەن دياگنوز قويۋ ادىستەرىنە  جاڭا مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى. بۇل كومپونەنتتەردى دايارلاۋ تەحنولوگياسىن، ستاندارتتاۋ تالاپتارىن دا ءبىر جۇيەگە كەلتىردىك.  بۇلار بيوتەحنيكانىڭ باسقا دا سالالارىنا (ۆاكتسينا جاساۋ، ەمدىك قان سارىسۋى مەن گلوبۋليندەر دايارلاۋ) اسەرىن تيگىزدى.

      – برۋتسەللەز دەرتىنەن قازىر حالىق زيان شەگىپ وتىر. ءتىپتى شەتەلدەرگە دە ەت ونىمدەرىمىزدە دە ەكسپورتتاي الماي وتىرمىز. 

– برۋتسەللەز، بىرىنشىدەن، بۇكىل دۇنيەجۇزى بويىنشا اسا قاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. ەكىنشىدەن، ول – زوونوز، ياعني ادامعا جۇعادى. ادامنان ادامعا جۇقپايدى مال مەن مال  ونىمدەرى ارقىلى بەرىلەدى. ۇشىنشىدەن، ەنزووتيا – بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا تۇراقتانعان ىندەت وشاعىن قالىپتاستىرادى.

جانۋارلارعا كەلتىرەتىن زيانىن: ءىش تاستاۋ، بەدەۋلىك، جىنىس اعزالارىنىڭ زاقىمدانۋى، ت.ت. ۆاكتسينا ەگۋ ارقىلى توقتاتۋعا بولادى. بىراق، اۋرۋ دەرتى جاسىرىن ءوتىپ، جانۋار ميكروب الىپ جۇرەتىن قوزدىرۋشى ميكروبتىڭ باستاۋى بولىپ قالادى. سوندىقتان، اۋىرعان جانۋارلاردى جويۋ قاجەت.

بىزدەگى بۇل اۋرۋمەن كۇرەسۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى كەمشىلىك ءبىر فەرمانى نەمەسە شارۋاشىلىقتى ساۋىقتىرۋعا باعىتتالعان. مالدىڭ اۋىرعاندارىن ءبولىپ الىپ، تازالاعانىمەن، ىندەت وشاعى ساقتالىپ، ارتىنشا اۋرۋ قايتالانادى. ءورتتىڭ ءبىر شاعىن بولىگىن سوندىرگەنمەن، وتتىڭ قايتا تۇتانعانىنداي.

ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز: بۇكىل ايماقتى جاپپاي باقىلاۋعا الىپ، ىندەت وشاعىن جويۋ جانە تازالاۋ. قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىنىڭ، اۋىل وكرۋگتەرى مەن ەلدى مەكەندەرىن قالدىرماي، دەرەكتەرىن جيناپ تالداپ، رەسپۋبليكا تەرريتورياسىن برۋتسەللەزدىڭ ىندەتتىك احۋالىنا بايلانىستى 4 زوناعا بولدىك: ىندەتتەن تازا، ىندەتتىڭ تومەنگى (ا), ورتاشا (ۆ), جوعارى (س) دەڭگەيدە تارالۋى. ءار زونادا ءتيىستى شارالار بەلگىلەنىپ، تازا زونادا الدىن الۋ، ا زونانى تازارتۋ، ۆ زونانى ا دەڭگەيىنە، س زونانى ۆ دەڭگەيىنە جەتكەزۋ جوسپارلاندى. اۋرۋ مالدى انىقتاۋ ەسكى ءادىس بويىنشا اي سايىن قانىن الىپ تەكسەرۋ ارقىلى ەمەس، جوعارىدا ءبىز ۇسىنعان ءادىس ارقىلى اتقارىلۋ كوزدەلدى. بارلىق شارالار ناقتىلانىپ، نورماتيۆتىك-تەحنيكالىق قۇجاتتار دايارلانىپ، قاجەت دياگنوستيكۋم پرەپاراتتار وندىرىسكە ەنگىزىلىپ، مەملەكەتتىك تەكسەرۋدەن ءوتىپ،  تىركەلىپ، قۇزىرلى ورگانداردا بەكىتىلدى. بىراق، ناقتى قولدانىس ءۇشىن قارجى بولىنگەندە ساناتقا ەنبەدى. كەيبىر ماماندار مەن مال وسىرۋشىلەر عانا وزدەرى  بەلسەندىلىك تانىتىپ، بىزدەن دياگنوستيكۋم الىپ جاقسى ناتيجەگە جەتىپ ءجۇر، بىراق جالپى ايماقتى قامتىماعان سوڭ، بۇل ناتيجەلەر ۋاقىتشا بولىپ قالادى.

سايىپ كەلگەندە بۇل شارۋالاردىڭ بارىنە بىلىكتى ماماندارمەن ۇكىمەت ەتەنە بىرلەسكەندە عانا مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشە الادى.

 – اڭگىمەڭىزگە راحمەت.