Sayduldin Tileuberdi

Sayduldun Tileuberdi, veterinariya ğılımınıñ doktorı, professor, QR Wlttıq ğılım akademiyasınıñ akademigi, Qazaq auılşaruaşılıq ğılım akademiyasınıñ akademigi.

 – Akademik, el ağası jasqa kelgen adam retinde, qazirgi memleket jağdayı turalı tobıqtay oy-tüyin ayta ketiñizşi. Damu qanday, şınımen älemge tanılıp ülgerdik pe?

– Bwl äbden taptaurın bolğan swraq.  «Täuelsizdikkke jettik» dep kösile söylegim kelmeydi. Qazirgi jahandanu jağdayında täuelsizdiktiñ mäni de, mağınası da özgerdi. Eñ bir alpauıt memlekettiñ özi keybir mäselelerde basqa elge täueldi boluı mümkin.

Bizdiñ jağadayımızda täuelsizdikti otarşıldıqtan qwtılu, memlekettigimizdi qalıptastıru twrğısınan qarastıru qajet. Otarsızdanu otarlauşı el Reseymen qarım-qatınasqa sayadı. Bwrınğı Reseydiñ otarı bolğan Finlyandiya, Pol'şa Oktyabr' töñkerisinen bwrın erkindikke jetti. Baltıq boyındağı elder bir ret bosanıp, qarmaqqa qayta tüsip, qazir otarsızdandırudı iske asırdı, Ukraina men Gruziyada bolıp jatqan jağdaydı körip otırmız. Bizdiñ jağdayımız olardan mülde özgeşe. Geosayasi, demografiyalıq, ekonomikalıq  faktorlardıñ äserinen basqaşa jol tañdauğa mäjbürleydi. Qazirgi wstanımdarımız qazaqi «wzın arqan, keñ twsaumen» otarşıldıqtan äriptestikke köşuge tırısu. Bwl jol dañğıl bola ma bwrılıstarı köp soqpaq bola ma, älde «tar jol – tayğaq keşu me», sayasi taldauşı bolmağan soñ, däl bağasın bere almaymın. Azamat retinde küdigim de, ümitim de bar. Täuelsizdikti zerdelesek ekonomikalıq, ekologiyalıq, qarjılıq, aqparattıq, t.t. twrğıdan qarastıruğa tura keledi. Sondıqtan täuelsizdik jolındağı küres pen izdenister eşqaşan toqtamaydı. Är kezeñde öz erekşelikterimen jalğasa beredi.

Memlekettigimizge kelsek, az şarua atqarılğan joq, aytarlıqtay jetistikterimiz bar. El irgesin bekitip, şekaramızdı ayqındadıq. Şet eldermen, halıqaralıq wyımdarmen qarım-qatınas ornattıq. Memlekettik basqaru jüyesin qwrdıq. Bwlar avtoritarlıq bilik arqılı iske asıp jatır. Qazirgi jağdaydı qır-sırın tolıq tüsinbey  «demokratiya» dep daurığudıñ eş qajeti joq. Ärine, biliktiñ halıqpen sanasuı, onıñ mwñ-mwqtajına mwqiyat qarauı qajet. Mañızdı mäselelerdi u-şu şığarmay, köşedegi tobırdıñ emes,  alqalı toptıñ  pikirtalası arqılı şeşu qajet. «Kelisip pişken ton kelte bolmaydı». Memlekettik, jalpıhalıqtıq mäselelerdi şeşude ärtürli wstanımdar qajet. Mısalı jerdi, şekaranı qorğauda radikal bolıp, ölispey-berispeytin qaysarlıq qajet. Wlttıq sayasatta jalpaqşeşeylikten, jinaqılıq wstanım, jalğan közboyauşılıqtan naqtılıqqa köşu qajet. Qazaqstanda 130 wlt bar dep, özimizdi solardıñ biri retinde qarastıruımız – oğaştıq. Ol wlttardıñ on şaqtısı ğana demografiyalıq sanatqa qosıluı mümkin, memlekettik sayasatqa ıqpal etetindey därejedegileri 4-5-eui ğana bolar. Bwnı ğılımi-äleumettik taldau arqılı naqtı anıqtağan jön.

Ekonomika, bilim, ğılım salasında liberaldıq bağıt  wstanğan jön. Sol arqılı zamanaui tehnologiyanı igerip, aldıñğı qatarlı elderdiñ qatarına qosılamız. Meniñ öz basım elimiz 50 nemese 30 eldiñ qatarına kirdik degenge onşa senbeymin. Onday orındı naqtı anıqtaytın ädisteme de joq. Al, endi öz mäselemizdi şeşip, halıqaralıq isterde jol körsettik deu sayasattağı baysaldı pikir retinde qabıldanuğa twrmaytın äñgime. Jurnalister mwnday aqparat jariyalap, el basqarıp otırğan azamattardıñ bedeline nwqsan keltirip jür.

– Jerimiz keñ, baylığımız bar deymiz. Biraq, sonıñ işinde mal şaruaşılığınan qalay igiliktenip otırmız?

– Jer baylığın, ekonomikanıñ damuın söz etkende bwl salalardağı şeşuşi faktorlardı anıqtauımız kerek. Eñ aldımen ekonomika men sayasattıñ  ara qatınası. Bwl eki faktor tığız baylanıstı. Birde sayasat ekonomikalıq müddege negizdelse, basqa jağdayda ekonomikalıq müdde sayasattı qalıptastıradı. Birinsiz biri joq. Eki alpauıt memlekettiñ ortasındamız, olardıñ wstanımdarı söz joq bizge ıqpal jasaydı. Odan basqa islam, türik düniesi, Oñtüstik-Şığıs, alıstağı Amerika, Japoniya, t.b. elderdiñ müddeleriniñ de äseri boladı. Olardıñ   keybireulerine bizdiñ energiyalıq şikizat, metall, t.b. qazba baylıqtarımız qajet bolsa, keybireulerine transporttıq däliz, aero-kosmostıq, äskeri-strategiyalıq, t.b. twrğıdan müddeleri boladı, bizdi öndirgen önimderiniñ twtınuşısı retine qarastıradı. Olardıñ ärtürli odaqtarına kiremiz, qayşılıqtarı men ıntımaqtastıqtarın eskeremiz. «Orıs älemi» tuın köterip otırğan Resey bwrınnan türki äleminiñ qarsılası bolıp kelgen. Endi qazir islamofobiya düniejüzilik trend bolıp, halqı basqa dindegi nemese dini liberal elder özara qayşılıqtarına qaramastan «islam terrorizmine» qarsı twru degen bürkenşik sayasat arqılı birlesip, mwsılman älemine qarsı äreketke kirisip, tipti qırğın soğıs jürgizip jatır. Osı bağıttıñ barlığınıñ, bwl alapat-qıyapattardıñ bizdiñ elge qatısı bar. Onıñ üstine Reseyge qarsı sankciyalar da  bizge salqının tigizedi.

Al, ekonomikalıq jağdayımızğa kelsek, mwday ötpeli kezeñniñ qiınşılıqtarı orasan zor. Socializmge ötken kezdegi kollektivtendirudiñ zardaptarı, aşarşılıq, genocid saldarınan qwrıp ketudiñ säl-aq aldında bolğanımız belgili. Qazirgi täuelsizdikti alğanımızda ekonomikalıq-şaruaşılıq jüye  tübegeyli özgerdi. Äyteuir, qoldağı maldı barter jasap, äyelderimiz ala qaptarın köterip, er-azamattar arba süyrep, halqımızdıñ şıdamdılığı men tözimdiligi arqılı öttik.  Auıldağı halqımız üşin qalalarda orın bosap, köşesinde közin süzse de bazardı bilip, sauda-sattıqtı igerdi.

Bwl jağdayda bwrınğı kolhoz-sovhoz üşin qayğırıp, statistikalıq derekterdi orındı-orınsız köldeneñ tartudıñ eşbir qisını joq. Qiınşılıqtardı eñserdik, jaña narıqtıq, qarjılıq-ekonomikalıq  jüyeni, käsipkerlikti igerdik. Jibergen qatelikterimiz ben kemşilikterimiz de jetedi.

Seniñ swrağıña qatıstı mal şaruaşılığın söz etsek,  onıñ mäseleleri jerge (jayılım men mal azığı), mal tüligi men öndiris bağıttarı (et, süt, jwmırtqa, t.b,), önimderdi öñdeu tehnologiyası men  saudalau, osınday jağdaylardan tuındaydı. Jer turalı aytıp kettim, oğan ielik nağız radikaldıq wstanımdı qajet etedi. Al jerdi paydalanu, onda ärtürli mal tülikterin ösiru jağında qazaqpen teñesetin halıq joq. Mwndağı dästürli ürdisterdi saqtap, kerek jerinde zamanui talaptarğa say jetistikterdi igeruimiz kerek.

Ekonomikada bastı bağıt retinde mwnay öndirudi qabıldap, basqasın, onıñ işinde mal ösirudi de, keyinge ısırğanımız qatelik edi. Mal şaruaşılığı ekonomikağa öte tiimdi sala boluımen qatar, halqımızdıñ negizgi tirşilik közi.

Qazaqstanda mal şaruaşılığı boyınşa keşendi infrastruktura, onıñ işinde ğılımi-zertteu ortalıqtarı qalıptasqan. Mwndağı bir kemşilik KSRO-nıñ küyreuine sebep bolğan cifrlı josparlau sayasatı. Mısalı, bälenşe mal sanın, egis alqabın, onıñ önimdiligin bir siırdan osınşa litrden süt sauıp, eginnen gektarınan osınşa centner astıq alu kerek degen mejeler jükteldi. Nätijesinde, közboyauşılıq, sapanıñ sanğa aynaluı qatarlı ziyandı normalar bükil jüyeni twyıqqa tiredi. Bir siırdan alınatın mıñdağan litrge jetken süttiñ näri joq. Qazaqi siırdıñ bir kesesi janğa quat beredi. Odan may ğana emes, qwrt, irimşik, süzbe, t.b. dayarlanadı. Sol siyaqtı täuligine kilogrammdap salmaq qosatın iri qaranıñ etinde qajet zattar jetimsiz. Sorpası – maydıñ ezindi köbigi bolıp şığadı. Eñ bastı kemşilik jetildirilgen mal twqımdarı jergilikti tabiği jağdayğa beyimsiz. Mısalı, qoydıñ jap-jaqsı twqımdarı selekciya arqılı alınıp, etti-jündi bolğannıñ özinde, twyaqtarı bosañ bolıp taulı-tastaqtı jerde jayıla almaydı. Jaz jaylauğa şığarğanda nemese qıstıq jayılımı bar qıstauğa aparılsa, maşinamen tiep tüsiretin jağdayğa jetti.

Qazir şetelden mal äkelu jaña  bir jetistik sanaladı. Ärine, keybir sebeptermen, zamanaui tehnologiya talaptarımen nemese genetikalıq faktor retinde mwnday qajettilik boladı. Äytse de negizgi bağıt retinde ğasırlar boyı halıqtıq selekciya negizinde, tabiğatımızğa beyimdelgen mal twqımdarına basımdılıq  beru kerek. Onday maldıñ önimderi (süt, et, t.b.) sandıq jağınan tömen bolğanımen, sapalıq körsetkişi arqılı bağalıq qwnınan wtılmaydı. Sodan keyin biz qoy-eşkini sauudı wmıtıp kettik. Australiya qoy sütin batıs elderine eksporttap qomaqtı tabıs tabadı. Mwnday sütke swranıs özimizdiñ işki narığımızda da, körşi elderde de boları sözsiz. Bizde tört tülik malmen qatar balıq, añ şaruaşılığına da, bal arasın öndiruge de mümkindik zor.

Qazir jaz jaylauı, qıs qıstauı bar orasan zor taulı aymaqtar igerilmey bos qaldı.  Onda mal ösiru şığındarı öte tömen. Mal qısı-jazı özi jayıladı. Ärtürli vitamindik, t.b. qosımşalardı qajet etpeydi. Bizdiñ eñ bir şöldi qu taqır aymaqtarımızdıñ da bereri mol. Ondağı ösimdikter közge jwtañ bolıp köringenimen, energiyalıq quatı boyınşa jasıl aymaqtardan kem bolmaydı. Su qorı boyınşa da eşbir kemşilik joq. Qazaqstan jeriniñ astında asa mol twşı su teñizi twr. Bwl su şöldi aymaqtıñ özinde de keybir twsında jer betkeyine jaqın keledi. Biletin eski köz qariya mına jer qwdıq boladı dep nwsqasa qatelese qoymaydı. Qazirgi jer bwrğalau tehnikası üşin eşbir qiındıq ta joq.

Mal şaruaşılığında memlekettik qamqorlıqtı qajet etetin mal önimderin dayındau, öndiristik tehnologiya talaptarına say öñdeu jäne işki-sırtqı narıqqa jol aşu, tım bolmasa kedergilerdi joyu. Qalğanın halıq özi, jergilikti atqaru organdarı arqılı iske asıra aladı. Bwl salanı alıp ketetin käsipkerler tabıları kümänsiz.

– Öziñizdiñ zertteu nısanıñız turalı ayta ketseñiz.

–  Meniñ ğılım salasıındağı zertteulerimniñ negizgi bağıtı immunologiya, onıñ işinde serologiya. Bwl salağa veterinariyalıq mamandıq jäne mikrobiologiya boyınşa arnayı dayarlıqtan ötip keldim.

Organizm üşin bögde zattardıñ, onıñ işinde mikrobtıñ qwramdı bölikterine qarsı qorğanıs retinde antidene (orısşa - antitelo) şığaradı. Serologiyalıq reakciyalar arqılı antigen men sol antigenge qarsı bağıttalğan antideneni anıqtaydı. Osı künge deyingi reakciyalar antigen men antideneniñ biriguine negizdelse, men antigen-antidene qosındıları arı qaray tağı da ärekettesetinin aştım. Bwğan deyingi reakciyalarda birinşi deñgeyde agregaciyalanu, al onıñ jalğasın ekinşi deñgeydegi agregaciyalanu dep atadım. Bwrın antigen-antidene reakciyasın ayqındau üşin teñiz tışqanınıñ (orısşa – morskaya svinka) qanın (komplement) paydalansa, men siır, t.b. maldardıñ qan sarısuın jaratu ädisin taptım. Bwl reakciyalardı erekşelikterine qalay konglyutindeuşi keşenderdi baylanıstıru reakciyası, immundıq keşenderdi baylanıstıru reakciyası, immundıq keşenderdi agregaciyalau reakciyası dep atap edim. Zertteuşiler qısqartıp "Saydüldin reakciyası" dep meniñ atıma baylanıstı atap ketti. Bwl reakciya antigendi de, antideneni de, olar organizmde jeke emes, qosılısta boladı, sol qosındısın da,  olardıñ ärqaysısı da özgeriske tüsedi, sonıñ barlığın anıqtap beredi. Bwrınğı reakciyalar özgeriske wşıramağan antigendi nemese antideneni ğana anıqtaydı. Jañadan wsınılğan reakciyalar serolıniyalık zertteuler men diagnoz qoyu ädisterine  jaña mümkindikter tuğızdı. Bwl komponentterdi dayarlau tehnologiyasın, standarttau talaptarın da bir jüyege keltirdik.  Bwlar biotehnikanıñ basqa da salalarına (vakcina jasau, emdik qan sarısuı men globulinder dayarlau) äserin tigizdi.

      – Brucellez dertinen qazir halıq ziyan şegip otır. Tipti şetelderge de et önimderimizde de eksporttay almay otırmız. 

– Brucellez, birinşiden, bükil düniejüzi boyınşa asa qauipti jwqpalı auru bolıp esepteledi. Ekinşiden, ol – zoonoz, yağni adamğa jwğadı. Adamnan adamğa jwqpaydı mal men mal  önimderi arqılı beriledi. Üşinşiden, enzootiya – belgili bir territoriyada twraqtanğan indet oşağın qalıptastıradı.

Januarlarğa keltiretin ziyanın: iş tastau, bedeulik, jınıs ağzalarınıñ zaqımdanuı, t.t. vakcina egu arqılı toqtatuğa boladı. Biraq, auru derti jasırın ötip, januar mikrob alıp jüretin qozdıruşı mikrobtıñ bastauı bolıp qaladı. Sondıqtan, auırğan januarlardı joyu qajet.

Bizdegi bwl aurumen küresu jüyesindegi negizgi kemşilik bir fermanı nemese şaruaşılıqtı sauıqtıruğa bağıttalğan. Maldıñ auırğandarın bölip alıp, tazalağanımen, indet oşağı saqtalıp, artınşa auru qaytalanadı. Örttiñ bir şağın böligin söndirgenmen, ottıñ qayta twtanğanınday.

Bizdiñ wstanımımız: bükil aymaqtı jappay baqılauğa alıp, indet oşağın joyu jäne tazalau. Qazaqstannıñ barlıq oblıstarınıñ, auıl okrugteri men eldi mekenderin qaldırmay, derekterin jinap taldap, respublika territoriyasın brucellezdiñ indettik ahualına baylanıstı 4 zonağa böldik: indetten taza, indettiñ tömengi (A), ortaşa (V), joğarı (S) deñgeyde taraluı. Är zonada tiisti şaralar belgilenip, taza zonada aldın alu, A zonanı tazartu, V zonanı A deñgeyine, S zonanı V deñgeyine jetkezu josparlandı. Auru maldı anıqtau eski ädis boyınşa ay sayın qanın alıp tekseru arqılı emes, joğarıda biz wsınğan ädis arqılı atqarılu közdeldi. Barlıq şaralar naqtılanıp, normativtik-tehnikalıq qwjattar dayarlanıp, qajet diagnostikum preparattar öndiriske engizilip, memlekettik tekseruden ötip,  tirkelip, qwzırlı organdarda bekitildi. Biraq, naqtı qoldanıs üşin qarjı bölingende sanatqa enbedi. Keybir mamandar men mal ösiruşiler ğana özderi  belsendilik tanıtıp, bizden diagnostikum alıp jaqsı nätijege jetip jür, biraq jalpı aymaqtı qamtımağan soñ, bwl nätijeler uaqıtşa bolıp qaladı.

Sayıp kelgende bwl şarualardıñ bärine bilikti mamandarmen ükimet etene birleskende ğana mal şaruaşılığına qatıstı mäselelerdi şeşe aladı.

 – Äñgimeñizge rahmet.