ءححى عاسىرداعى «ۇلى دالا جۇتى» – «ەستيتىن ۇكىمەتتىڭ» ەنجارلىعى

جازدىگۇنى جايىلىمدا قوڭداناتىن مالدى قولعا قاراتقان، قوراعا قاماتقان بيىلعى قۋاڭشىلىقتىڭ اقىرى وڭتۇستىك-باتىس وڭىرلەردە جۇتقا اينالدى. اگرارلى باعداردى بەتكە العان قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىنداعى ناۋبەتتىڭ كەسىرىنەن شىعىن، جەم-ءشوپ قامداۋ، مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر، ونى شەشۋ جولى، رەسمي دەرەكتەردەگى قايشىلىق جونىندە ساراپشىلار مەن ماڭعىستاۋ شەنەۋنىكتەرىنىڭ پىكىرناماسىن نازارىڭىزعا ۇسىنامىز.

جارتى عاسىردا بولماعان جۇت

ماڭىستاۋلىق بەلسەندى جانىبەك قوجىق «بيىل ءبىر نە جارتى عاسىردا بولماعان جۇتتىڭ جايلاعانىن» ايتادى.

«جىل سايىن ماڭعىستاۋدا قۋاڭشىلىق بولادى. بىراق ازىرگى 54 جاسىما دەيىن تاپ مىناداي كوكتەمدە جاۋىن تۇسپەي، جەر جاپپاي كوگەرمەي قالعان جاعدايدى العاش كورۋىم. مۇنىڭ مىڭ سان سەبەبى بولار. كاسپي كەمەرىنەن كەمىپ، وعان قۇياتىن ەدىل مەن جايىق ورتايدى، ارال تارتىلدى. ۇكىمەت مۇنىڭ قانداي بولارىن ءبىلدى. الايدا ولار جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرۋعا مەيلىنشە قۇمار» دەيدى.

بۇرىن ەسەپشى دەگەننىڭ بولعانىن العا تارتقان ونىڭ پىكىرىنشە، قازىر ۇكىمەت بۇعان بالاما فۋنكتسيانىڭ ۇدەسىنەن شىعا الماي وتىر.

– ەسەپشى ازەلدەن الدەبىر جەردىڭ اۋجايىن الدىن-الا بولجاپ، شارۋالارعا نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن. قىس تۇسەرىن كۇنى بۇرىن باعامداپ، مالدى وي-قىستاۋعا ەرتەرەك قۇلاتىڭدار دەيتىن.

قازگيدرومەت جانە تجد مەكەمەلەرى العاشىندا بيلىك ءجىتى ءمان بەرە قويماعان، كەيىننەن مال ارىپ، قىرعىنعا ۇلاسقان الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق تراگەديانى «توتەنشە جاعدايعا» كەلىڭكىرەمەيدى دەپ باعالادى. ءالى دە سول كوزقاراستا.

ءوڭىر تابيعاتىنا ءبىراز توقتالعان ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ءماسليحات دەپۋتاتى بەردىمۇرات تورەكەن «ماڭعىستاۋ اۋەلدەن قۋاڭشىل ايماق، جاۋىنى ازايىپ كەتكەلى قاشان. 1991 جىلعا دەيىن سۋ  تاپشى بولىپ كورگەن ەمەس، قانشا مالى بار بىرنەشە سوۆحوز ورتالىعى بولسا دا ۇيلەستىرىپ سۋ جەتكىزدى. بىتەلگەن قۇدىق فونتاندار اشۋ ءۇشىن ارنايى گەوفيزيكالىق ورتالىقتار بولعان. ونىڭ ءبارىن ەگەمەندىك العان سوڭ توز-توز قىلىپ جاپتىردى» دەيدى. رەسەي ەدىل سۋىنا ليميت ەنگىزىپ، مولشەرىن ازايتىپ جىبەردى. جولدان كانالدار قازدىرىپ تارتىپ الدى. ونىڭ ايتۋىندا قازاقستان كەلىسىم-شارتتارى دۇرىس جۇرگىزىلمەگەن. توقىراۋ بوپ كەتتى.

«ەڭ باستىسى، قازىرگى ماسەلە – جاۋىن-شاشىنى از وبلىستا سۋ كوزدەرىن اشۋ، جايىلىمداردى ۇيلەستىرۋ مۇلدەم جوق. دالەلدەپ دابىل قاقتىق، ەش قيمىل جوق، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر جەم-ءشوپ دەپ كەلىسسوز-قۇجاتپەن اينالىسىپ كەتتى. ال مال باسى قىرىلىپ جاتقاندا شىعىندى كوزبەن كورەرگە ەشكىم تابىلمادى. ويتكەنى شىن نيەتتى جاناشىرلىق جوق. سونىڭ سالدارى وسىعان اكەپ سوقتى»، – دەيدى دەپۋتات.

جەم-ءشوپ ماسەلەسى

شارۋالار مەن ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جەم-ءشوپ قامداۋدا قوردالانعان ماسەلە از ەمەس.

«رەسپۋبليكا بويىنشا وزەن يا كولى جوق، ەگىنگە بەيىنسىز جالعىز ءوڭىر – ماڭعىستاۋ. سوندىقتان مۇندا ءشوپ دايىنداۋ قيىن. ماردىمسىز قوردىڭ ءوزى قامبادا بىلتىردان قالعان كۇيىڭكى ءشوپتىڭ ساباقتارى. ونىڭ ءوزىن قولى جەتكەندەر عانا شاۋىپ تالعاجاۋ ەتۋگە ءماجبۇر.
امال رەتىندە قۋاڭشىلىق مىنەزى ماڭعىستاۋعا ۇقساس يزرايل تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، تامشىلاپ سۋارۋدى شىنداپ قولعا الۋ كەرەك. ءار قۇدىقتىڭ باسىنان ءبىر-ءبىر گەكتار بولسا دا جۇگەرى، جوڭىشقا سياقتى داقىل-ءشوپتى جىلىنا ەكى مەزگىل ەگۋگە بولار ەدى. دەگەنمەن بۇل بىزدە اياقسىز قالدى» دەيدى ساراپشى جانىبەك قوجىق.

كوكتەمدە مال ءونىم بەرمەي، كوتەرەم بولىپ، تولدەي المادى دەگەن بەردىمۇرات تورەكەن جازعى قۋاڭشىلىقتان شىعۋ جولدارى كوپ دەيدى. ونىڭ ۇسىنىسىنا قاراعاندا، كورشى وبلىستىڭ جەرى جاقسى اۋدانىمەن ەرتەرەك كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، مالدى سول جاققا جەتكىزۋگە جۇمىستانۋ كەرەك ەدى. «مال سانىن جانە جانىن ساقتاپ قالۋدىڭ ەكى جولى بار: مالدى ۇلكەن جۇك كولىكتەرىمەن تاسىمالداپ جەتكىزۋ جانە العا سالىپ، ايداپ جەتكىزۋ. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار قاجەتتى ۆوداۆوز جانە مال ايداۋشىلار ايالداپ-تىنىعاتىن جۇرمەلى  ۆاگوندارمەن قامتۋى قاجەت-ءتىن. ول دا بولمادى» دەپ وكىنەدى.

كەزىندە اۋىل شارۋشىلىعى مينيسترلىگىندە ىستەگەن جۋرناليست جاسۇلان ابدىحالىق جەم-ءشوپ قورىن دايىنداۋدىڭ جۇيەسى بولماعان دەيدى.

– ءار جەكە شارۋاشىلىق شاما-شارقىنشا  قولداعى مالىنا قاراي ءبىر جىلدىق قانا ازىعىن دايارلايدى. ونىسى كوكوزەك كوكتەمگە تام-تۇمداپ جەتىپ، كوككە ىلىنسەك دەگەن ىلدەباي ءۇمىت. ءبىر جاعىنان ابدەن دۇرىس. بىرەۋدىڭ جەكەمەنشىك مالى. كەرەك بولسا دايارلاپ السىن دەگەن توڭتەرىس پىكىر. ال بىراق قازىر قولىمىزعا وراق الىپ، اقىنىمىز بار، اكىمىمىز بار ءشوپ ىزدەپ ساندالىپ كەتكەمىز جوق پا؟

جۇتتان شىعار جولدىڭ ءبىرى – ۇجىمداسۋ دەيتىندەردىڭ قاتارىندا ساراپشى ابدىحالىق «وسىنى جىل سايىن ادەتكە اينالدىرىپ، شارۋاشىلىقتار كووپەراتيۆتەرگە، ۇجىمدارعا بىرىگىپ، ءبىرىنىڭ جوق تەحنيكاسىن ەكىنشىسى جاۋىپ، بىرىندە جوق جۇمىس كۇشىن ەكىنشىسى تاۋىپ، جەم-ءشوپ ناۋقانىندا ءاۋپ دەسە، جۇتتان جۇگىرىپ وتەر ەدىك. ول ءۇشىن ونى ۇيلەستىرەتىن، شارۋالاردى ورتاق ۇجىمعا ۇيىستىراتىن، قاجەتىنشە تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتەتىن ەسى دۇرىس جەرگىلىكتى اكىمدەر كەرەك. شىرىلداپ ءجۇرىپ ازىق دايارلاتاتىن اق ادال اتقامىنەرلەر كەرەك. ...مىرزاحمەتوۆ مينيستر بولعاندا وسى كووپەراتيۆتەرگە بىرىكتىرۋ، كوپ جىلدىق مال ازىعىن دايارلاۋ ءىسىن ارنايى باعدارلاماعا ەنگىزىپ جۇمىس باستاعان. ادەتتەگىدەي كەلەسى كەلگەن مينيستر بۇل ءىستى جالعاستىرمادى» دەيدى.

جەتكىزبەس شىن شىعىن: اكىمدىك شىعىندى كەمىتىپ كورسەتىپ وتىر

«ۇلى دالا» ءتوسىن جايلاعان جۇتتىڭ شىن شىعىنى توڭىرەگىندە داۋ كوپ. بەلگىسىزدىك، قايشىلىق، تياناعى جوق. سەبەبى وسىعان دەيىنگى جۇرگىزىلگەن ساياساتتاعى كەمشىلىك: تىركەۋ جۇيەسىنىڭ جۇيەسىزدىگى، ەسەپتىڭ تۇراقتى تۇردە جاڭارتىلماۋى، شارۋامەن تىكەلەي بايلانىسۋ تەتىگىنىڭ جوقتىعى ت.ب.

– كوپ ادام مالىنىڭ ءتىزىمىن بەرمەيدى، ەسەبىن وتكىزگەننەن ۇتارى، كورگەن قىزىعى جوق. سەبەبى قولىنداعى ەكى-ءۇش سيىر-تۇيەسىنىڭ ءناسىبىن ءمالىم ەتسە، الىپ وتىرعان ءتۇرلى جاردەماقىسىنان ايىرىلىپ قالادى. ولاي بولماعاننىڭ وزىندە، وسى وتىز جىلدا بيلىك مالىن سىرعالاتقان شارۋانىڭ ەشبىرىنە جاۋىن نە اۋرۋدان قىرىلسا دا ەشتەڭە بەرىپ كورمەگەن. وسى سەبەپتى جۇرت تۇلىگىن تىركەتۋگە قۇشتار ەمەس، – دەيدى جانىبەك قوجىق.

ونىڭ سوزىنشە، مالى ارىپ-توزىپ ارام ءولىپ جاتقاندار كوپ. مىڭ جىلقىسى بارلاردىڭ وزىنەن «بىرەر ءجۇزى كەتتى».

– جۇرتتىڭ اراسىندا وتىرعان سوڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. ءبىرى مەنەن بەس، ون جىلقى، تاعى بىرەۋى جالعىز سيىرىم ءولدى دەپ ايتادى. جولدىڭ بويىندا ءار جەردە تەڭەيىپ-تەڭكەيىپ جاتقان جىلقى بالاسىنىڭ ولەكسەسى جاتىر. ەشقانداي كومەك بولماعاسىن جۇرت ۇكىمەتكە شىعىنىنىڭ انىعىن ايتا بەرمەيدى.

ساراپشى ەگەر ۇكىمەت بۇركەمەي توتەنشە جاعداي جاريالاسا، ەلدەن ولگەن مالىنىڭ فوتوسىن سۇراتىپ، شىعىننىڭ 10%-ىن تولەيمىز دەسە، ارنايى كوميسسيا قاراستىرسا، شىعىننىڭ شىنايى ەسەبى بەلگىلى بولار ەدى دەپ پايىمدايدى. «بىلتىر دا قۋاڭشىلىق ازابى سۇيەككە وتكەن. كۇيسىز مال كوكتەم شىعا تولدەدى، قۇلىنى سوردى، ابدەن السىرەدى. قىرىلعان مالدىڭ سانىن ناقتى ايتۋ قيىن». ول ەسەپتىڭ ءبىرىزدى بولماۋى «اكىمدىكتىڭ ساناقتى ازايتىپ كورسەتۋىنەن» دەگەن پىكىردە.

بۇل ويدى دەپۋتات تورەكەن دە قۋاتتايدى. كورەر كوزگە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن وڭىرلىك باسقارمانىڭ، جەرگىلىكتى اكىمدىك ورىنباسارلارى ۇسىنعان مالىمەتتەرى «تىپتەن وتىرىك» دەپ سانايدى.

«ويتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم ەل ارالاپ كوزبەن كورگەن جوق.  كەلدى-كەتتى... اتى عانا. بارعان جەرلەرى – ازداپ بولسا دا سوڭعى جاڭبىردان شەتىن ءشوبىنىڭ قىلتيماسى بار لەكەر جاندانىپ كەلە جاتقان مالشى اۋىلدارعا بارىپ قايتتى. ال باسقا شالعاي اۋىل-جەرلەردى كورگەن جوق. سوندىقتان جاريالاعان دەرەگى  جالعان»، – دەيدى قوعام بەلسەندىسى.

قۋاڭشىلىق تەك ماڭعىستاۋ مەن قىزىلوردادا بولىپ جاتىر دەسەك قاتەلەسەمىز، وندا تەك اسقىنىپ كوزگە ءتۇسىپ وتىر دەپ ەسەپتەيتىن جاسۇلان ابدىحالىق بيلىك شىعىندى «تاعى دا ازايتىپ كورسەتەتىن ادەتىنە باسار» دەيدى.

بيلىك تج رەجيمى لايىقسىز دەپ ساناعان الاپات قىرعىن

ۇكىمەت پەن اكىمدىك سىلبىرلانىپ، تج جاريالاۋعا ەرتەرەك دەپ جۇرگەندە شىعىن كولەمى  ۇلعايىپ بارادى. قازاقستان حالقى ادەتتەگىدەي باسىنا كۇن تۋعان شاقتى ءوز اراسىندا جىلۋ جيناپ، ءشوپ ورىسىپ، وراما ءشوپتى ارتىسىپ اتسالىسىپ جاتىر. ەرىكتىلەردىڭ ماڭداي تەرمەن جيعان بۋىن-ءتۇيىن ءشوبى دە «جاۋاپتىلار مەن شەنەۋنىكتەردىڭ ارەكەتسىزدىگىنەن ۋاقىتىلى جونەلتىلمەدى» دەگەن سىن كوبەيدى. جۇيەدەگى ۇيلەسىمسىزدىكتىڭ سەبەبىن ۇكىمەتتىڭ شىعىندالعىسى جوق دەگەن ۋاجبەن بايلانىستىرادى.

– باستى سەبەپ – تومەنگى اتقارۋشى ورگاندار مەن اكىمدىكتەر جوعارىعا جالعان-جالتاقپاي اقپارات بەرگەندىكتەن، ۇكىمەت باسىنداعىلار دالەلسىز دەپ توتەنشە جاعداي جاريالاۋدان باس تارتتى. ال ەل ىشىندە مىناداي جاعدايدى كوزبەن كورىپ وتىرىپ، جەم-ءشوبىن جەتكىزۋگە نيەتتى ەرىكتى-اسارشىلارعا كومەكتەسپەۋ – مەملەكەتتەگى جەمقورلىق پەن بيلىكتىڭ  اشكوزدىگى دەپ تۇسىنەم. ءبىر جاناشىر مينيسترلىك بولماعانى ما دەپ كۇيىنەم، – دەيدى بەردىمۇرات تورەكەن.

الاپات قۋاڭشىلىقتىڭ بار سەبەبىن تابيعاتتىڭ توسىن مىنەزىنە تەلي سالۋعا بولمايدى، مۇنى عىلىم كۇنى بۇرىن دابىلداتتى، ونى ەستىر قۇلاق تابىلمادى دەگەن جاسۇلان ابدىحالىق ۇكىمەتتىڭ سىلبىرلىعىنا نارازى. ونىڭ ويىنشا، سالدارمەن كۇرەسۋگە ادەتتەنگەن ۇكىمەت «باياعىشا ەندى ويانىپ جاتىر»، كوزىن اشا «وزگەرمەس تاسىلىنە» قول سىلتەدى.

– مال شىعىنىن ەسەپتەيدى، سۋبسيديا بولەدى، ءبىردى-ەكىلى مينيستر شاپقىلاپ وبلىس اۋدانداردى ارالاپ شىعادى، سونىمەن شىرەنىپ تۇرىپ ەسەپ بەرەدى. ەلدىڭ جيناعان ءشوبىن، پويىزبەن تاسىپ سونى «ءبىز ىستەدىك، بىردەڭە ىستەدىك»  دەپ اقپاراتتاندىرىپ جاتقاندارىنىڭ ءوزى كۇلكىلى، – دەيدى دەپۋتات.

15 شىلدەلە ماڭعىستاۋعا جۇمىس ساپارىمەن بارعان مينيستر مىندەتىن اتقارۋشى ەرلان قاراشوكەەۆتەن ساراپشىلار مەن شارۋالار دەرەۋ تج جاريالاۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتكەن.

«قازىر ارەكەت ەتپەسە، ەرتەڭ كۇزدە مال جاپپاي قىرىلىپ جاتقاندا ءبارىبىر وسى رەجيمدى ەنگىزۋگە تۋرا كەلەدى. بىراق ول كەزدە كەش بولادى. «قىس كەلەدى قىرىمنان، قامىڭدى جاسا بۇرىننان» دەگەندى ايتۋداي-اق ايتتىق. باياعىدان قالعان ءبىر ءتامسىل بار. قالىڭ ورمان ورتكە ورانعاندا اۋزىنا ءبىر تامشى سۋدى ارقالاپ قىزىل جالپىعا بەتتەگەن قۇمىرسقاعا ءبىر پەرىشتە كەلىپ، ارەكەتىنىڭ ءمانىن سۇراعان ەكەن. سەنىڭ مىنا ىسىڭنەن ورتتەن بەتى قايتا قويۋى ەكىتالاي عوي دەگەندە قۇمىرسقا قارەكەت سەنەن، بەرەكەت قۇدايدان، ءوسىپ-ولگەن ولكەمدى مىناداي سىناققا قالاي قيىپ تاستاپ كەتەم دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وسىدان سوڭ تابيعات جومارتتىعىن تانىتىپ، ءۇش كۇن-ءۇش ءتۇن جاۋىپ توگىپ، وسىلايشا ورماننىڭ باسىم بولىگى امان قالىپتى. سول سياقتى ەل اراسىنان شىققان اتىمتاي ازاماتتار، سونىڭ ىشىندە قۇرمەت تالاپقازىداي جىگىتتەردىڭ ارەكەتى ماڭعىستاۋدىڭ بار مالىن جارىلقاي قويماس، دەگەننەن قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن، ەلدىگىن تاعى دا پاش ەتتى» دەيدى قوجىق.

قوعام قايراتكەرى جالپىحالىقتىق اسارعا قاراپايىم ازاماتتار عانا ەمەس، ءىرى كاسىپورىندار، سونىڭ ىشىندە باتىستاعى مۇناي كومپانيالارىنىڭ اتسالىسۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.

«وڭىردە جارتى عاسىردان اسا قارا التىندى ەسەپسىز ءوندىرىپ كەلە جاتقان ءىرى مۇناي كومپانيالارى ەرىكتىلەردەن ۇلگى الىپ، قول ۇشىن سوزۋى كەرەك. 60-شى جىلدان بەرى مۇناي سورعىلاۋمەن اينالىساتىن مەكەمەلەر ماڭعىستاۋمۇنايگاز، قاراجامباس، وزەنمۇگايگاز، قاراقۇدىق پاندەميانىڭ وتىندە ءبىر باررەلى 25$ بولىپ تۇرعان كەزدە دە جۇمىسشىلارىن ۇستاپ تۇردى. قازىر تابىسى قالپىنا كەلىپ قانا قويماي، ەسەلەپ ءوسىپ، 75$-عا جەتتى. قاراپايىم حالىق قۇمىرسقاداي كومەكتەسىپ جاتقاندا ۇرتى مايلى كومپانيالار قاراپ قالماي، ايانباي اتسالىسۋى قاجەت. حالىقتىڭ ارقاسىندا قازانىن قايناتىپ وتىرعان، كوپتىڭ كۇنى قاراعان قازاقستان تەمىرجولى ەرىكتىلەردىڭ جىلۋعا جيعان جەم-ءشوبىن شالقايىپ جاتپاي، ۆاگونىنا تەگىن تيەپ، اقىسىز جەتكىزىپ بەرگەنى ءجون»، – دەيدى.

مينيستر قاراشوكەەۆ 12 تامىزدا وتكەن بريفينگتە «وڭىردە قاتتى قۇرعاقشىلىقتىڭ اسەرىنەن جايىلىمداردىڭ سارقىلۋى ءجۇرىپ جاتىر، ال بۇل تاۋەكەلدەر دەڭگەيىن ارتتىردى» دەسە دە، كازگيدرومەدتىڭ اۋا ىلعالدىلىعى مەن توپىراقتىڭ ىلعالدىعى جايلى اقپارات-تۇجىرىمىنا يەك ارتقان وبلىستاعى تجد باستىعىنىڭ ۋاقىتشا مىندەتىن اتقارۋشى پودپولكوۆنيك بەكبولات ابدىقادىروۆ تج جاريالاۋعا نەگىز جوقتىعىن ايتادى.

تىعىرىقتان شىعار جول

ماڭ دالادا ارىپ-توزعان، تۇياعىنان كەتىلگەن كوتەرەم مالدىڭ كەيپىنە تۇسكەن اقساعان اۋىل شارۋشىلىعى سالاسىن ساۋىقتىرۋدىڭ امالى قايسى دەگەن جۋىن سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە ايتىلار ۇسىنىس از ەمەس. بيلىكتىڭ الداعى قادامى تۋرالى جاسۇلان ابدىحالىق:

«ۇكىمەت ارى قاراۋ كەرەك، الىسقا قاراۋ كەرەك. كەلەر جىل، ودان كەيىنگى جىلدار 5-10 جىلدىق ستراتەگيالىق ناقتى جوسپارلار ءتۇزۋ، بولجام جاساۋ. سونىڭ نەگىزىندە سۋ قورلارىن كوبەيتۋ، شابىندىق كولەمىن ۇلعايتۋ، كەمى بەسجىلدىق جەم-ءشوپ قورىن قالىپتاستىرۋ. ايتپەسە الاپات اشتىقتىڭ استىندا قالامىز. بۇل ءالى باسى عانا» دەدى.

ابدىحالىقتىڭ ايتۋىنشا، تىم بولماسا وسىنداي قۋاڭشىلىقتى پايدالانىپ باعانى قولدان كوتەرگەن الىپ-ساتارلارعا توقتام جاساۋعا بولار ەدى. بۇل «باعۋعا كەلمەيتىن، ءوز ىرقىمەن جۇرەتىن حالىقارالىق نارىق ەمەس»، وڭىردەگى باعا ساياساتىن باقىلاۋعا بولار ەدى.

بەردىمۇرات تورەكەن قازىردە كەش ەمەستىگىن ايتىپ، قۋاڭشىلىق جايلاعان وبلىس-اۋداندارعا بيلىك توتەنشە جاعداي جاريالاپ، قاۋلى شىعارۋ كەرەك دەيدى.

«مينيسترلىك جەم-ءشوبىن جەتكىزۋ ءۇشىن جانە قۋاڭشىلىق جايلاعان ءار وبلىستان قۇدىق كوزىن اشۋ، قازۋ، زەرتتەۋ، زەرتتەلگەن سۋى مول جەرلەردەن ارنايى جەر قازۋ قۇرالدارى ورناتىلعان ستونوكتار شىعارىپ، شۇيگىندى جەرلەرگە مالى كوپ پەن ازدى ۇيلەستىرىپ قونىستاندىرۋعا، بۇل باعىتتا جۇمىس جاساۋشىلارعا، تەحنيكانىڭ جانار-جاعارمايىنا تەڭ دارەجەدە نەمەسە تۇگەلدەي سۋبسيديالاپ، وسىعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجى ءبولۋ كەرەك. ايتپەسە، الداعى قىستا وڭىرلەر مال سانىنان مۇلدە ايرىلىپ قالۋى مۇمكىن»، – دەپ دابىل قاعادى دەپۋتات.

ۇكىمەتتتەن ميللياردتاعان قاراجات ءبولىندى. قوعام بەلسەندىسى جانىبەك قوجىق بۇل قارجى سىرعالانعان، ەسەپتەگى مال سانىنا قاراي اقشالاي بەرىلۋىنە قارسى.

– مەنىڭ نارازى بولۋىمنىڭ سەبەبى: قازىر قىمباتشىلىق قوس بۇيىرىنەن قىسىپ، تۇرمىسى ناشارلاعان حالىق بۇل اقشانى نەسيەسىن وتەۋگە نە قاجەتىنە جاراتىپ قويۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ەسەپ-قيسابى، ەسەپشوت اشۋ ءبىرشاما ۋاقىت الادى. مەنىڭ ۇسىنىسىم، بىرىنشىدەن، مەملەكەت قارجىسىن جەم-ءشوپ جول شىعىنىن، تاسىمالداۋدى ۇيىمداستىرۋعا جۇمساۋ قاجەت. مىسالى، اقتوبەدەن كەلەتىن ءبىر رۋللون ءشوپتىڭ جەتكىزۋ جول قۇنىنىڭ ءوزى 5 مىڭ تەڭگە. وسىنى جولعا قويسا، جەم-ءشوپ ارزاندار ەدى، – دەيدى ول مۇنى مينيسترگە ەسكەرتكەنى جونىندە تولىقتىرىپ.

«اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن ۇكىمەت رەزەرۆىنەن ءوڭىرىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىنىڭ انالىق باسى ءۇشىن مال ازىعىنا جۇمسالعان شىعىنداردى ءىشىنارا وتەۋگە 1,9 ملرد.تەڭگە مولشەرىندە قاراجات بولىنگەن»

ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باسشىسى سەرىك قالدىعۇل

ساراپشىنىڭ ەكىنشى ۇسىنىسى – ءار اۋدان ورتالىعىنان ارىق مالدى بورداقىلايتىن، ەلدىڭ ارىق-كارى مالىن ۇشدەڭگەيلى باعادا قابىلدايتىن ارنايى كەشەن اشۋ كەرەك. «حالىق قولىنداعى ءالجۋاز مالدى ازايتىپ، ودان تۇسكەن اقشاعا جەم-ءشوپ الاتىن ەدى، سوندا عانا قىستان امان شىعۋعا بولادى». ول ەلگە كەڭەس بەرىپ، ۇكىمەتكە قۇلاققاعىس جاسادى:

«ەلگە ايتارىمىز، قولىندا بار ازعانتاي مالىن ۇكىمەتكە تىركەتىپ، ازىردەن قالماي كولىك سياقتى ساقتاندىرىپ قويۋ قاجەت. ەرتەڭ قىستان ءولىپ قالعان جاعدايدا، ءبىرشاما بولىگىن وندىرۋگە بولادى. بۇل امالدار جاسالماسا، الداعى قىستا تىگەرگە تۇياق قالمايدى، مال كەتەدى. حالىقتان مال كەتسە، جان دا كەتەدى».

ماڭعىستاۋ بيلىگىنىڭ ايتارى: جازدا قولعا الىنعان تەراپيا 

ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باسشىسى سەرىك قالدىعۇلدىڭ QT رەداكتسياسىنا بەرگەن جاۋابىنا سۇيەنسەك، 2019 جىلى وڭىردە 55 مىڭ توننا ءشوپ، 23,4 مىڭ توننا جەم دايىندالعان. 2020 جىلى 35,9 مىڭ توننا ءشوپ جانە 34,9 مىڭ توننا جەم پايدالانىلعان. ال بيىل جەتى ايدا شابىلىپ-جەتكىزىلگەن 11,9 مىڭ تونا ءشوپتىڭ 9,3 مىڭ تونناسى جانە 18 مىڭ توننا جەم وزگە وبلىستاردان تاسىمالدانعان. وبلىستا 13 بريگادانىڭ كۇشىمەن 2,6 مىڭ توننا ءشوپتى جەرگىلىكتى شابىندىق پەن قورىقتاردان ورىلعان. 1 قاڭتارداعى دەرەك بويىنشا، وڭىردەگى 2622 شارۋا قوجالىق جۇمىس ىستەيدى.

وبلىس اكىمى وكىمىمەن 2 ماۋسىمدا جەرگىلىكتى شارۋشىلىقتاردى مال ازىعىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلعان.

ماڭعىستاۋ جانە اقتوبە وبلىستارى اراسىندا جاسالعان مەموراندۋم اياسىندا  (اقتوبە وبلىسىنىڭ) بايعانين، العا، تەمىر جانە قوبدا اۋداندارىنان 100 مىڭ گا جۋىق جايىلىم جەرلەرى جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتارعا ۋاقىتشا شابىندىققا كونكۋرس نەگىزىندە بەرىلەتىن بولدى. وسىعان ۇقساس 28 شىلدەدە بقو اكىمدىگىمەن مال ازىعىن تاسىمالداۋ جانە ۋاقىتشا جايىلىمعا شابىندىققا جەر بەرۋ جونىندە كەلىسىم ءتۇزىلدى.

قازىرگى تاڭدا ارپا جەمىنىڭ كەلىسى 92, ءشوپتىڭ ورامى 10 مىڭ، تۇگى 1 مىڭ تەڭگەدەن ساتىلىپ جاتىر. مال جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اقتوبە جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا 2160 باس جىلقى، 215 باس تۇيە، 1090 باس ءمۇيىزدى ءىرى قارا مال جانە 3437 باس ۇساق مال جايىلىمدارعا ايداپ-جەتكىزىلگەن. وزگە وڭىرلەردەن 2290 وراما جانە مىڭ تۇك، ونداعان ۆاگون ءشوپ كەلدى. قازىر اۋدان جانە اۋىل اكىمدەرىنىڭ وكىمىمەن مال باسىن تۇگەندەۋ بويىنشا ارنايى كوميسسيالار قۇرىلىپ، جۇمىس جۇرگىزۋدە.

اۋىلدىق كوميسسيا تىركەلگەن ءتورت تۇلىك مالدىڭ انالىق مال باستارىن انىقتاپ، ءتيىستى جيىنتىق اكت تولتىرادى. اۋداندىق نە قالالىق كوميسسيا ءبارىن جيناقتاپ، ۆەدوموست توتىرىپ، باسقارماعا جولدايدى. باسقارما وسىنىڭ نەگىزىندە مال ازىعىنا جۇمسالعان شىعىندارى ءىشىنارا وتەلەتىن شارۋا قوجالىقتار مەن ءۇي شارۋاشىلىقتارىنا  قاراجات اۋدارادى. بولىنگەن قاراجات تامىز ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن يگەرىلەدى دەپ جوسپارلانعان.

وبلىستىق باسقارما رەداكتسياعا جولداعان حاتىندا «15 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا، 612 مىڭ باس مالدىڭ 1159-ى عانا قۋاڭشىلىقتان قىرىلدى» دەگەن مالىمەت ۇسىندى.  بىراق وتكەن بەيسەنبى، تامىزدىڭ 12-ءسى كۇنى العاش بريفينگ وتكىزگەن مينيستر ەربول قاراشوكەەۆ بايانداماسىندا وڭىردە 840 مىڭعا جۋىق مال بار دەپ مالىمدەدى. مينيستر رەداكتسيا ءتىلشىسىنىڭ اكىمدىك پەن مينيسترلىك دەرەكتەرىندەگى قايشىلىق تۋرالى سۇراعىنا جاۋاپ بەرە المادى.

جۇت سالدارى تۋرالى بولجام

ەگەر جاۋاپتى تاراپتار دەر كەزدە ارەكەت ەتپەسە، كۇزدە مۇنىڭ سالدارى نەگە الىپ كەلۋى مۇمكىن؟ كەي ساراپشىلار كۇزگى سوعىمدا ەتتىڭ كەلىسى 5 مىڭ تەڭگەگە دەيىن قىمباتتاۋى ىقتيمال دەيدى. ءسۇت ونىمدەرى دە قىمباتتايدى دەسەدى. جانىبەك قوجىقتىڭ الداعى كۇزگى-قىسقى احۋالعا بايلانىستى بولجامى ۇرەيلى.

«العاشقى ۇلپەك قار تۇسكەندە كەلىسى 5 مىڭ تەڭگە بولماق تۇگىلى، تارازعا تارتار ەت تە تابىلمايدى. مال ارىپ-جۇتاپ، قىرىلىپ جاتسا... جەردە ءشوپ جوق، جەم دە جوق. الدا قىس تۇر قاقاعان ايازىن بۇركىپ. التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن دەگەنگە كەلەمىز. اۋىل شارۋشىلىعىنا ماماندانۋعا ابدەن لايىق وسىنداي تەرريتوريادا وتىرىپ مالدى قولدان قىرىپ الساق، مەملەكەتتىلىگىمىزگە ۇلكەن سىن، اۋىرتپالىق بولارى ءسوزسىز»، – دەيدى ول.

بەردىمۇرات تورەكەن دە ۇكىمەتتىڭ شاشاۋ تىرلىگىمەن «قىمباتشىلىق بولمايدى دەگەن بەكەرشىلىك» دەيدى. ويتكەنى «باقىلاۋى كوپ، ناتيجەسى جوق باعانى رەتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسى دۇرىس باعىتتا ەمەس. كۇنكورىس  قامىمەن وتىرعان شارۋاشىلىق ءوز ەڭبەگىن اقتاۋ ءۇشىن دە باعانى لاجسىز كوتەرەدى. سۋبسيديانىڭ ءيىسىن دە بىلمەيتىن ولاردىڭ ارقايسى ءبىر-ەكى جانۇيا اسىراپ وتىرىپ، بورداقىلاعان مالىن، ودان العان ءسۇتىن قالاي تومەن باعاعا بەرسىن؟..» دەيدى.

«تۇلىك اراسىندا، اسىرەسە، ءىرى قارا ءبىر قۇلاسا تۇرمايدى. تۇرعان كۇندە دە كەلەر جىلى ءتول بەرمەيدى. ياعني ءوسىم توقتايدى. وسىنشاما دەڭگەيگە ءبىر كۇندە جەتپەگەن شىعار. كەمى جارتى جىلدا، ارىسى قىستان بەرگى قالىپتاسقان جاعداي. كوز الدىنداعى مالدى قۇردىمعا جىبەرىپ، دەر كەزىندە دابىل قاقپاعان اۋىل، اۋدان، وبلىس اتقامىنەرلەرىنىڭ كىناسى بۇل! تابيعاتقا جابا سالىپ، تاسادا وتىرعانداردى تۇگەل جاۋاپقا تارتۋ كەرەك. مالى كوتەرەم بولىپ ارەكەتسىز وتىرعان اكىمدەردى تۇگەل جۇمىستان الاستاتۋ كەرەك. ءوز اۋىلىنىڭ مالىنا يە بولا الماعان اكىمدەر ادامداردى جارىلقاي الماس»، – دەيدى جاسۇلان ابدىحالىق.

ماڭعىستاۋدا مال ۇستاۋدىڭ بايانى جانە شارۋالارعا كەڭەس

بۇرىن كوكتەمدە جاۋىننان قايتكەندە دە جەر كوكتەيتىن ەدى، كوكپەن اۋىزدانعان مال كىشكەنە بولسىن تويىناتىن. شىلدەدە ءسال ارىقتاپ، كۇزدە تاعى جاڭبىر جاۋىپ كۇزدىككە جايىلاتىن. ءشوپ كۇيىپ كەتكەن كۇننىڭ وزىندە دە قامبا ءشوپ قالاتىن. ماڭعىستاۋدا قار جاۋماعاننان كەيىن قولدا مال تۇرمايدى. ءبىر ونكۇندىكتەن باسقا ۋاقىتتا تۇزدە جۇرەتىن. قىسقاسى، جەم-ءشوپتىڭ قاجەتى شامالى ەدى. ال ەرتەڭ ءبىر قىربىق قار تۇسەر بولسا، وندا مال قالمايدى. ۇستىرتتە قاراشادا شىعىستان 20-30 م/س جىلدامدىقپەن ءبىر سۋىق جەل تۇرىپ الادى، سوندا قار ارالاس جاۋىن جاۋادى. سول ۋاقتا ءوزى ارىق ءارى كوتەرەم مال قىرىلىپ قالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بار.

ماڭعىستاۋعا ءتان ءتورت ماۋسىمنىڭ ءتىلىن بىلەتىن جانىبەك قوجىقتىڭ بايانداۋىنداعى تىرشىلىك بولمىسى. ول «اركىم ءوز قوراسىنا جەتەتىندەي جەم-شوپپەن قامتىلۋى قاجەت، تاعى ءبىر شارت – قازىر شاما كەلگەنشە قولداعى ءولىپ قالادى-اۋ دەگەن مالدان قۇتىلعان ءجون» دەپ كەڭەس بەرەدى.

«سۋ تەگىن بولسا دا ولمەي تۇرىپ وتكىزۋ كەرەك. قولىڭنان ءشوبىڭدى جەپ-جەپ الىپ، ەرتەڭ ءبارىبىر ءولىپ قالسا، وبال ءارى ىسىراپ. بۇگىن حالىق بالا-شاعاسىنىڭ اۋزىنان، زەينەتاقى-بارىنان جىرىپ مالىن اسىراپ وتىر. مال ادامدى ەمەس، ادام مالىن اسىراۋعا ءماجبۇر. كەيدە قالانىڭ حالقىنا ۇقساپ ساتىپ العان دۇرىس-اۋ دەپ ويلايمىز»، – دەپ اشىنادى قوعام بەلسەندىسى.

ەلدە بار ءىرى قارا جانە ۇساق مال سانىن ناقتىلاپ ايتۋ قيىن. وسىلاي دەگەن بەردىمۇرات تورەكەن مۇنىڭ سەبەبىن بىزدە تۇسىندىرمە جانە ۇيلەستىرۋ جۇمىسىنىڭ بولماۋىنان كورەدى.

– مال سانىن تىركەۋ، چيپتەۋ، سىرعالاۋ... ءبارى-ءبارى قازىر قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن ماشاقات بولىپ وتىر. مۇنى جاپپاي ىسكە اسىرۋ دا قالتاعا سالماق. سوندىقتان جاي شارۋا مالىنىڭ شىنايى ەسەبىن بەرۋ-بەرمەۋ تۋرالى ءالى ويلانىپ ءجۇر. مال سانىن تولىق بەرەتىندەر – سۋبسيديانىڭ ءدامىن تاتقاندار. ولار باي تاجىريبەسىن قاراپايىم مالشىعا ەشقاشان بولىسپەيدى، – دەيدى دەپۋتات تورەكەن.

حالىق «اسارىنا» ۇيرەنىسكەن «ەڭ بەيشارا ۇكىمەت»

جالپى قازاقستاننىڭ «اگرارلى دەرجاۆاعا» اينالۋ تۋرالى ارمانىن ساراپشىلاردىڭ ءبىر بولىگى «اتى بار دا ارەكەتسىز، سايكەسىنشە جەمىسسىز جوسپار» دەپ سىنايدى. وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن وڭالتۋعا ارنالعان بالاما تەتىك رەتىندە ورتا دەڭگەيدەگى قاراپايىم شارۋالارعا جاعداي جاساۋ جانە مەملەكەت تاراپىنان ناقتى كومەك بەرۋ دەيدى.

«شەتەلدىڭ قاي-قايسىندا مالعا ۇكىمەتتىك كومەك بەرىلەدى. ماڭعىستاۋ مالىنىڭ 20-30% شارۋاشىلىقتاردا، قالعانى تۇگەل جەكە قولدا. جاي شارۋاعا بىردە-ءبىر مارتە جاردەم بەرىلمەگەن. حالىق كومەك بەر دەپ تە ايىپ كورگەن جوق. قازىر دە سولاي. بىراق قىرعىنعا قاراپ وتىرا الماي دابىل قاعىپ جاتقانىمىز راس. 250 كگ بولاتىن ءبىر رۋللون ءشوپتىڭ ءوزى اقتوبە، قوستاناي، تۇركىستان وبلىستارىنداعى باعادان ءۇش ەسە قىمبات كەلىپ جاتىر. اۋىل شارۋشىلىعى وڭالماسا، مەملەكەت تىرەگىنەن ايىرىلادى. ءشوپتى جەرگىلىكتى القاپتان شاۋىپ الاتىنبىز، ءبىر تۇك ءشوپ 600 تەڭگە بولاتىن. كەبەك جەمنىڭ 18-20 كەلىسى 1300-1500 تەڭگە ەدى. رۋللوننىڭ باعاسى 10-12 مىڭ تەڭگە ەدى. بيىل قۋاڭشىلىقتان سوڭ ءبىر عانا جەم-ءشوپ تاسىمالىنىڭ ءوزى اسپانداپ كەتتى»، – دەيدى قوجىق.

تورەكەن ەلدە شيكىزاتتان دايىن ونىمدەردى وندىرەتىن زاۋىتتار اشۋ كەرەگىن ايتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، شەتتەن اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن كىرگىزۋدى توقتاتۋ – وتە ماڭىزدى ءارى ءزارۋ شارا.

«اگروسالانى مەنشىكتەر بولساق، وندا ءار وبلىستان شارۋانىڭ ءونىمىن ەڭبەك اقتايتىن باعادا قابىلدايتىن ارنايى ورتالىق اشۋ قاجەت. مال باعۋعا مۇمكىندىك بەرسە، مالشى دا، ۇكىمەت تە ۇتىلمايدى»، – دەيدى اۋدان دەپۋتاتى.

«ارىس جارىلادى، حالىق جۇمىلا ءجۇرىپ اس-سۋىن ازىرلەپ، باسپانا سالىسادى. ماقتاارالدى سۋ باسادى، حالىق قايىقپەن ءجۇرىپ قارجى جيناپ جىرتىعىن بۇتىندەيدى. كوۆيد كەلدى،  حالىق تاعى جىلۋ جيناپ ءدارىسىن الىپ، داۋاسىن جاسايدى. ەندى ءشوپ جيناپ، جۇتتان شىعۋعا جانتالاسىپ جاتىر». «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن ۇكىمەت» قۇرۋ ساياساتىن ۇستانامىن دەگەن توقاەۆ پرەزيدەنت ورنىنا كەلگەلى ەل باسىنان وتكەرگەن وقيعالاردىڭ ءبىر پاراسىن ءسوز ەتكەن جاسۇلان ابدىحالىق:

– بۇل ۇكىمەت تاۋەلسىز مەملەكەت تاريحىندا – ۆيرۋستان ادامىن، جۇتتان مالىن ساقتاپ قالا الماعان «ەڭ بەيشارا ۇكىمەت» بولىپ قالادى، – دەيدى.

The Qazaq Times