«اگرارلى دەرجاۆاعا» اينالۋدى كوزدەگەن قازاقستاندا مال قىرعىنى توقتار ەمەس – شارۋانىڭ ايتارى

بىلتىر «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنىندا» ادام، بيىل ءدال وسى تۇستا مال ءولىمى كوبەيىپ، قازاقستانداعى پاندەميا مەن قۋاڭشىلىق جۇيەنىڭ بار كەمشىلىگىن اشكەرەلەدى. اپتاپ ىستىقتان قۇرعاعان دالا، قاتالاعان تاستاق جەر، جەر-جەردە سۇلاي قۇلاعان مالدىڭ ولەكسەسى... اقىر سوڭى قاراشا كۇزدە اعارعان ءسۇت ونىمدەرىنەن باستاپ قارا كەسەك ەتكە دەيىن تۇگەل شارىقتايدى دەيدى ساراپشىلار. سادىرباەۆتىڭ بولجامىنشا، جاعداي رەتتەلمەسە كۇزگى سوعىمدا ەتتىڭ كەلىسى 5 مىڭ تەڭگەگە قىمباتتاۋى مۇمكىن.

كاسپي تەڭىزىنە ىرگەلەس باتىس باعىتىندا ورنالاسقان تۇپقاراعان اۋدانى فورت-شەۆچەنكو (اقكەتىك) قالاسىنىڭ تۇرعىنى امانعالي كۇزەمباەۆتىڭ قۋاڭشىلىقتان 2 بيەسى مەن 6 قۇلىنى ولگەن. شارۋا جەم-ءشوپ تاۋسىلعانىنا، ونى الاتىن جەردىڭ جوعىنا الاڭداۋلى. شىنايى شىعىن رەسمي ەسەپتە كەمىتىپ وتىر دەپ سانايدى.

«ۋاقىتىندا ۇكىمەت تىركەپ-چيپتەيمىز دەگەندە جۇرتقا ناقتىلاپ تۇسىندىرمەدى. حالىقتىڭ اراسىندا تىركەۋ ءمانىن جەتە ءتۇسىندىرۋ ساياساتى جۇرمەدى. سودان ەل دەر كەزىندە تىركەتە المادى. ەندى قازىر تىركەتەيىن دەسەم، 14-15-تەگى بيەمدى ءبىر جاستاعى دەپ جازباق. باردى باردايىن جازۋى كەرەك قوي. ءىرى بيەنى قالاي ءبىر جاستا دەپ بەرەسىڭ. ال ۇكىمەت ءبىر جاستاعى مالعا سۋبسيديا بەرمەيدى.  «قاعازداعى» جاسىنا تولعانشا، ونى سويىپ بولام مەن. ءبىر-ەكى جاس قانا ءومىرى قالدى عوي ەرەسەك جىلقىنىڭ. ەسەپ تە جوق مالىمىزدى قالاي باعارىمىزدى بىلمەيمىز. دۇرىس تىركەمەگەندىكتەن وبلىس اكىمى توتەنشە جاعداي جاريالاۋعا قورقىپ وتىر. ەلگە كومەك كەرەكتە ولاردى تەكسەرەتىندەر كوبەيىپ كەتەدى. ەسەسىنە جۇمىسى جۇيەسىز»، – دەيدى ول.

«اۋىل ادامى دۇكەننىڭ ۇنتاق ءسۇتىن شايعا قاتىپ ءىشىپ وتىر»

وسى جازدا ءبىر بۋما ءشوپ 1600-1700 تەڭگەدەن كەلگەن. «قازىر 1200-دەن كەم ەمەس»، بىلتىر 500-800 اراسىندا ساتىلعان. «كۇنى كەشە كەبەكتىڭ ءبىر قابىن 2300 تەڭگەدەن» العان شارۋا اۋىل-ايماق تۇگىلى اقتاۋدا كەبەك، سۇلى نە ءارپانىڭ ءبىرى دە جوق.

ماڭعىستاۋلىق شارۋا امانعالي كۇزەمباەۆ. فوتو: جەكە ارحيۆىنەن

– قىردا وتىرعان ادام دۇكەننىڭ ۇنتاق ءسۇتىن ساتىپ الىپ ىشۋگە ءماجبۇر. قولدا اق جوق. اسىلىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ۇيىمداستىرۋ ءادىسىنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. جەم جەتكىلىكسىز، ونىڭ ۇستىنە تابىلا قالسا وعان قاراجات تا جوق. مۇقتاج بولعاسىن ايتقان باعاسىن زەينەتاقىدان جىرىپ تولەپ الامىز. كۇزگە دەيىن شىداۋىمىز كەرەك، – دەدى كۇزەمباەۆ اقساقال.

قالايدا كومەك كەرەك ەكەنىن ايتقان مالشىنىڭ بولجاۋىنشا، قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا دەيىن ەلدىڭ جەم-ءشوپ ساتىپ الۋعا كۇيى كەلىڭكىرەمەيدى. سەبەبى ءبارى مالىن قىستاي جەمدەپ شىققان. ول «ءۇش جىلدان بەرى ءىلبىپ كەلە جاتقان» تۇلىك تۇرلەتۋ ءىسىن «بيىل ءتىپتى ءورشىدى. جەردە قىلتاناق جوق. ايتەۋىر جايىلىمعا بارىپ كەلەدى، قايتاردا سالپاڭداپ زورعا قايتادى. قورادا 2-3 كەلى جەمدى جەپ، قالتاق-قۇلتاق ەتىپ ارەڭ ءجۇر» دەپ سيپاتتايدى.

ۇسىنىس: بارعا بار، جوققا جوق شاقتان الىپ شىعار جول

شارۋا اكىم سەرىكباي ترۇموۆتىڭ اتىنا اشىق حات تا جازعان. ونىڭ ايتۋىنشا، وبلىستا دەرەۋ تج رەجيمىن ەنگىزۋ كەرەك. ءشوپ تاسىمالىنىڭ قۇنىن ءار تۇككە 400, جەمگە 300 تەڭگەدەن اسىرماسا دەيدى. «بيەگە بەرىلەتىن ارپانىڭ كەلىسىن 92 تەڭگەدەن، كەبەكتى 30 تەڭگەدەن بەرىلسە، جىلقى قوندانۋشى ەدى. (قازىر كاسىپكەرلەر اكەلىپ جاتقان جەم-ءشوپ وتە قىمبات. اقشاسى بارى ارتىعىمەن الىپ كەتىپ جاتىر. قوستانايلىق ءبىر كاسىپكەر كەلىسى 92 تەڭگەدەن تارتىپ 2 ۆاگون ارپا الىپ كەلىپتى. ونىڭ ءوزىن سايىن مەن اقشۇقىردىڭ بايلارى ساتىپ الىپتى. جۇمىسسىزدىقتان، قالتا بولماعاندىقتان قاراپايىم شارۋانىڭ قولى جەتپەدى. – كەيىپكەر تولىقتىرۋى) سويتسە عانا مال ازىعى ەداۋىر قولجەتىمدى بولا تۇسەر ەدى». شارۋالاردىڭ پىكىرىنشە، كوميسسيا مالدى دەرەۋ تىزىمدەپ، جەم-ءشوپ، قاراجاتتى مال باسىنا تەڭدەي ۇلەستىرىپ وتىرسا، جۇمىس جۇيەلەنەدى.

«سۋى مول جەرلەرگە جوڭىشقا ەگىپ، ءشوپتى ءوزىمىز قامدايىن دەسەك، وعان تەحنيكالىق  قۇرىلعىلار كەرەك ەكەن. توپىراق ەزەتىن، تۇقىم شاشاتىن، تامشىمالى سۋارۋ قۇرىلعىسى، تراكتور قاجەت. وڭىردە ءبىر ماشينا-تراكتور ستانتسيا (متس) كەرەك بولادى. جەم بولماسا دا ءشوپ قورىن قامتاماسىز ەتەر ەك.  مەملەكەت تاراپىنان جاردەم رەتىندە ليزينگكە بەرسە دە جاقسى ەدى» دەيدى شارۋا.

مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ساراپشىسى الماسبەك سادىرباەۆ جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر جاعداي تۋرالى اقپاراتتى بۇقپاي، جوعارى جاققا دەر كەزىندە حابارلاعاندا وسىنشالىقتى ۋشىقپاس ەدى دەپ سانايدى.

«مال ازىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەشەندى-جۇيەلى باعدارلاماسىن جاساۋ كەرەك. بۇل اگروسايااتتى قايتا قاراپ، سۋارمالى جەرلەردى، تەحنيكانى رەتتەۋدەن باستالادى. سونىمەن قوسا، بىرنەشە عاسىردان بەرى ءوزىن دالەلدەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتسياسىن دامىتساق، ورتانقول جەكە قوسالقى-شاعىن شارۋالارعا تاپتىرماس مۇمكىندىك بولار ەدى»، – دەيدى ۇلتتىق مال وسىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى الماسبەك سادىرباەۆ.

شىن شىعىننىڭ مولشەرى

كۇزەمباەۆ «بيىل قۋاڭشىلىقتان اۋدانداعى قامبار اتا بالاسىنىڭ 10-15%-ى كەتتى» دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «بۇل ناۋبەت (قۋاڭشىلىق – QT) اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى بار كەمشىلىكتىڭ بەتىن اشتى».

– مال دالادا ارام ءولىپ جاتىر. ولەكسە كورىنگەن جەردە جاتىر. ونى زالالسىزداندىرىپ، ورتەپ كوزىن جوياتىن جۇيەلى جۇمىس جوق. بۇل ءتۇبى اۋرۋ تاراتۋى مۇمكىن. ارنايى كولىكپەن تەرىپ-جيىپ، زالالسىزداندىرۋ كەرەك ەدى، – دەيدى.

اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قۋاڭشىلىقتان زارداپ شەككەن ماڭعىستاۋ حالقىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن 12 شىلدەدە بيۋدجەتتەن 1,9 ملرد تەڭگە بولىنگەن. ءوندىرىس جانە مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ەركەبۇلان احمەتوۆ بۇعان دەيىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەرگە مال سانىن انىقتاۋ بويىنشا تاپسىرما بەرىلگەنمەن، – ورىندالماعانىن حابارلادى. رەسمي دەرەكقورعا ماڭعىستاۋدان 630 مىڭ مال تىركەلگەن. توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، جاعداي كۇردەلى ءبىر عانا ماڭعىستاۋدىڭ وزىندە جاپپاي قىرىلعان مالدىڭ سانى 3 مىڭعا جەتكەن. ءبىر قىزىعى، ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمدىگى مەن اۋىل شارۋىشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ جانە پرەزيدەنتتىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى ءبىر-بىرىنە قابىسپايدى. بۇل قازاقستانداعى كوروناۆيرۋس ستاتيستيكاسىنداعى قايشىلىقتى ەسكە تۇسىرەدى. جۇمىستىڭ جۇيەسىزدىگىنەن بە، ايتەۋىر، اركىمنىڭ مالىمەتى ءارتۇرلى، ءوزارا قايشى.

ءححى عاسىردىڭ 21 جىلىنداعى جۇتتىڭ القيسساسى

شىلدە ايىنىڭ باسىندا مينيسترلىك ماڭعىستاۋ مەن قىزىلوردا وبلىستارىندا قۇرعاقشىلىقتان بولعان مال قىرعىنى توقتادى دەپ مالىمدەگەن. ساراپشىلار مەن شارۋالار رەسمي دەرەكتىڭ جالعان ەكەنىن ايتادى. ايماقتارداعى احۋال بويىنشا، ءولىم توقتاماعان. 10 شىلدە توقاەۆ قۋاڭشىلىق سالدارىنان جايىلعان مال جۇتىنا قاتىستى وزىنە شاڭ جۋىتپاعان اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ساپارحان وماروۆتى وتستاۆكاعا جىبەرگەن.

ونىڭ ورنىنا تاعايىندالعان ەسبول قاراشوكەەۆ ماڭعىستاۋعا بارعان جۋىرداعى ساپارىندا وڭىردە كوپشىلىكتىڭ تج رەجيمىن ەنگىزۋ تالابىنان بوي تارتتى. ازاتتىقتىڭ جازۋىنشا، قاراشوكەەۆ مۇنى وبلىس اكىمدىگىنە سىلتەگەن. ەل سەنگەن باسقارما باسشىسى سەرىك قالدىعۇلوۆتىڭ سوزىنشە، بۇگىنگى كۇن رايىنا قاراعاندا ءالى ەرتە.

مينيستر ءىسساپارىندا نەگىزىنەن مالمەن جان باعىپ وتىرعان ماڭعىستاۋ، بەينەۋ سياقتى اۋداندارعا بارۋى كەرەك ەدى دەگەن شارۋالار ماسەلە ۇكىمەت دەڭگەيىندە كوتەرىلگەنىمەن «ەشتەڭە دە وڭالماعانىن، 2 ميللياردتان ەشقانداي كومەك بولماعانىن» ايتادى.

تۇركىستان وبلىسىنىڭ ەرىكتىلەرى كۋاڭشىلىقتان مالى قىرىلىپ ماڭعىستاۋلىقتارعا ارناپ جيناعان ۆاگون-ۆاگون ءشوپتى جونەلتە الماي جاتىر. ولار بيلىك ەل جىلۋىنان جينالعان دايىن ءشوپتى جەتكىزۋگە بولىسسا دەيدى.

"The Qazaq Times"