كەڭەس يۋسۋپ: «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» قالداربەكتiڭ قامشىلاۋىمەن اۋداردىم

كۇنى كەشە عانا ومىردەن وتكەن جازۋشى، اۋدارماشى كەڭەس يۋسۋپتىڭ اۋدارما ماسەلەسى، قازاق ءتىلى، قازاق جانە شەتەل ادەبيەتى، ۇلت تاعدىرى تۋراسىنداعى ءبىراز بۇرىن ايتقان اڭگىمەلەرىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ۋاقىت وتسە دە وزەكتىلىگىن جويماعان سۇحبات قالامگەردىڭ تاسقا باسىلعان وي تاڭباسى بولىپ قالا بەرمەك.

«بiزدە كاسىبي اۋدارماشىلار دايىندايتىن وقۋ ورنى جوق»

– وسىدان بiرنەشە اي بۇرىن ەلiمiزدەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بiرiندە «كەڭەس يۋسۋپوۆتىڭ اۋدارماشىلىق iس-تاجiريبەسi» دەگەن تاقىرىپپەن ديپلوم جۇمىسى قورعالعانى تۋرالى مالiمەتتi كوزiمiز شالعان ەدi... بۇل – ستۋدەنت جاستار كەڭەس يۋسۋپوۆتى ۇستاز تۇتىپ، ۇلگi ەتە باستادى دەگەن ءسوز بە؟

– وزدەرi نازار اۋدارعان ەكەن، دەمەك، سونداي بiر وي تۇيۋگە بولاتىن شىعار، قايدان بiلەيiن...

ال نەگiزiندە بiزدە اۋدارما جونiنەن ۇلكەن مەكتەپ قالىپتاسقان جوق. راس، جاقسى اۋدارماشىلار بولدى. ول كiسiلەردiڭ كوبi ومiردەن ءوتiپ كەتتi. ەندi بۇل سالادا جاڭاشا كوزقاراس كەرەك بولىپ تۇر. ويتكەنi, بۇل – وتە قاجەت ونەر. ونى باسقا ەلدەگiلەر بيiك دەڭگەيدە باعالاپ وتىر. وكiنiشكە قاراي، بiزدە ونداي كوزقاراس ءالi قالىپتاسا قويعان جوق.

– اۋدارما، اۋدارماشىلىق – شىنىمەن ونەر مە، الدە قاراپايىم كاسىپ تۇرلەرiنiڭ ءبىرى مە؟

– اۋدارما – مادەنيەتتەردiڭ جاقىنداسۋى. ول ادامداردىڭ بiر-بiرiمەن تانىسۋى، تابىسۋى ءۇشiن وتە قاجەت. سوندىقتان وركەنيەتتi ەلدەردiڭ ءبارi بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر.

– بiزدە اۋدارماشىلار قايدا دايىندالىپ ءجۇر؟

– تازا اۋدارماشىلار دايىندايتىن مەكتەپ جوق بiزدە. راس، ۋنيۆەرسيتەتتەردە كافەدرالار بار. بiراق ول جەتكiلiكسiز. ورىستار 1991 جىلى سوڭىنا ءتۇسiپ ءجۇرiپ حالىقارالىق اۋدارماشىلار مەكتەبi اتتى ينستيتۋت اشتىردى. بiراق ولار اۋدارماعا بۇگiن عانا ءمان بەرە باستاعان جوق. ولاردىڭ اۋدارما جونiنەن ءۇش-ءتورت عاسىرلىق تاريحى بار.

– ال بىزدە...

– بiزدiڭ دە اۋدارما جونiندەگi تاريحىمىز تەرەڭگە كەتەدi. ونىڭ بiر دالەلi رەتiندە تۇركi الەمiنiڭ رۋحانياتىنا ولشەۋسiز ۇلەس قوسقان يسمايىل عاسپىرالىنىڭ 1883 جىلدان باستاپ باقشاسارايدا شىعارىپ تۇرعان «ءتارجiمان» دەگەن گازەتiن اتاۋعا بولادى. قوعامنىڭ ساناسىن وياتىپ، قازاق، تاتار، وزبەك، تاعى باسقا حالىقتاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ باسىن بiرiكتiرiپ، ويلارىن ورتاعا سالىپ وتىرعان وسى باسىلىمنىڭ ءوزi اۋدارما ماسەلەسiنە ەلەۋلi ىقپال ەتكەن ەكەن. ال، ونىڭ بەر جاعىندا قازانداعى باسپاحانالاردان دا كوپتەگەن اۋدارما كiتاپتار جارىق كورiپ وتىرعان. راس، ولار نەگiزiنەن كوركەم دۇنيەلەر بولماعان. بiراق، قاي دەرتتەن قالاي ساقتانۋ كەرەك دەگەن سەكiلدi تiرشiلiككە قاجەت دۇنيەلەر اۋدارىلىپ، وقىرمانعا ۇسىنىلىپ وتىرعان.

ال، ورىس حالقىنىڭ اۋدارما تاريحى ءسال باسقاشا. بiزدiڭ قازiرگi تاس اتىپ جۇرگەن ماكسيم گوركي بار عوي، سونىڭ ءوزi اۋدارما بويىنشا ۇلكەن دۇنيە جاساعان. ول كiسi بۇكiل الەم ادەبيەتi كiتاپحاناسىن شىعارۋدى كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ العاشقى جىلدارىندا-اق قولعا العان. سودان باستاپ ولاردىڭ ۇلكەن تارجiمەلiك مەكتەبi قالىپتاسا باستادى. ارينە، ودان بۇرىن دا بولعان عوي، بiراق گوركيدەن كەيiن بiرiزدiلiك، جۇيە قالىپتاستى. ال، ورىستاردىڭ ايگiلi اقىنى پۋشكيننiڭ ءوزiنiڭ اۋدارما تۋرالى جازعاندارى ولاردىڭ اۋدارماسى، راسىندا، ەرتەدەن باستاۋ العانىن ايعاقتايدى.

– بۇرىندارى ورىستار قاي ەلدىڭ كىتاپتارىن كوبىرەك اۋدارعان؟

– ول زاماندا فرانتسۋز تiلiنەن اۋداراتىن بولعان. ويتكەنi, جالپى توڭكەرiسكە دەيiن ورىستىڭ بيلiكشi قاۋىمى فرانتسۋز تiلiن جەتiك مەڭگەرگەن بولاتىن.

– اۋدارما – مادەنيەتتەردىڭ جاقىنداسۋى دەپ وتىرسىز. ءبىز وزگە حالىقتاردىڭ مادەنيەتiنە قانشالىقتى دەن قويىپ وتىرمىز؟ ماسەلەن، جاڭا ءوزىڭىز ايتقان اۋدارماشىلار دايىندايتىن كافەدرالاردىڭ جۇمىسىنا ءسىز قانداي باعا بەرەسىز؟

– شىنىن ايتقاندا، ولار كوبiنە تەوريا جۇزiندە وقىتۋدان اسا الماي وتىر. تەوريا دەگەن نە، ول – تۇجىرىمدامالار مەن زاڭدىلىقتار عانا عوي. ال، جەكە دارا تارجiمەلەر، اۋدارماشىلىق شەبەرلiك قاجەتiنشە زەرتتەلiپ، وقىتىلىپ جاتقان جوق. مەنiڭ اۋدارماشىلىق مەكتەپ ءالi قالىپتاسقان جوق دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان.

– اۋدارماعا كوبى ونەر دەپ قارايدى دەپ وتىرسىز. وسى ونەر ءتۇرى باسقا ەلدەردە قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىن قانشالىقتى وتەپ ءجۇر؟

– اۋدارما – مادەنيەتتەر جاقىنداسۋىنىڭ قۋاتتى قۇرالى دەدiك قوي. ورىستار، ماسەلەن، باتىس ەۋروپانىڭ ادەبيەتiن 1980 جىلدارى-اق تولىق اۋدارىپ العان. ولاردىڭ سوندا «بiز الەمدەگi ەڭ كورنەكتi دەگەن ادەبي دۇنيەنiڭ ءبارiن اۋدارىپ بولدىق. ەندi سونى جەتiلدiرە بەرەمiز جانە الداعى ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلiپ جاتقان جاڭا تۋىندىلاردى اۋدارۋعا دەن قويامىز» دەگەنi بار. قازiر ولار الەم ادەبيەتiندەگi جىلت ەتكەن جاقسى دۇنيەنiڭ ءبارiن ءوز تiلدەرiنە اۋدارىپ الىپ وتىر.

ال بiزدە ازiرگە ونداي مەكتەپ جوق. الەم ادەبيەتiندەگi قۇندى دۇنيەنiڭ ءبارiن اۋدارىپ الىپ وتىرۋعا مۇمكiندiگiمiز كەلمەي جاتىر.

– نەگە؟

– ويتكەنi, كاسiبي اۋدارماشى ماماندار دا تاپشى جانە ونداي مامان دايىندايتىن، تازا اۋدارماشىلار دايىندايتىن وقۋ ورنى دا جوق.

پاۋلو كوەلو قازاققا قۇرمەتىن كورسەتكەن ادام

– قازاققا قازىر قاي سالا بويىنشا اۋدارمالار قاجەت دەپ ويلايسىز؟

– پۋبليتسيستيكا سالاسىنداعى اۋدارمالار قاجەت. ول بiزدiڭ ءوزiمiزدiڭ تەرمينولوگيامىزدى بايىتۋ ءۇشiن كەرەك. ويتكەنi, قازiر بiزدە تiل ماسەلەسi بويىنشا ءارتۇرلi پiكiر قايشىلىقتارى تۋىنداپ، تiپتi كەيدە داۋ تۋىپ ءجۇر. تەرمينولوگيا بويىنشا، تiپتەن بiرiزدiلiك بولماي وتىر.

– تەرمين دەمەكشى، ءسىز تەرميندەردى قىتايلار سياقتى وزگە تىلدەن ءبىر ءسوز كىرگىزبەي، تولىق اۋدارىپ الىپ قولدانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز بە، الدە زات پەن اتاۋ قاي ەلدە پايدا بولسا، سول ەلدىڭ ءسوزiن ءسىڭدىرىپ الا بەرۋ كەرەك پە؟

– بiزدiڭ تiلiمiزدە، بايىپتاپ قاراساڭىز، پارسىنىڭ ەلەمەنتتەرi كوپ. ارابتىڭ سوزدەرi دە مىڭداپ سانالادى. مىسالى، رەسپۋبليكامىزدىڭ تiل بiلiمi سالاسىن ۇيىمداستىرۋ iسiنە وراسان ۇلەس قوسقان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور لەنينشiل رۇستەموۆ بiزدiڭ تiلiمiزدەگi شەتەل سوزدەرiنiڭ قورى 37 پايىز دەسە، تiلشi-عالىم نۇرتاس وڭداسىنوۆ دەگەن اعامىز تiلiمiزدەگi پارسى مەن اراب سوزدەرiنiڭ قورى 13 پايىز دەگەن.

ال ەندi مىنا جاعدايدى قاراڭىز. اۋدارماشى-عالىم ەلەنا شيپوۆا «سلوۆار تيۋركيزموۆ ۆ رۋسسكوم يازىكە» دەگەن كiتاپ شىعاردى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، ورىس تiلiندەگi تۇركi سودەرiن زەردەلەگەن عوي. سوسىن كيماسوۆ دەگەن ورىستىڭ اقىن جiگiتiنە «سەندەردiڭ تiلدەرiڭدە 7 مىڭنان استام قازاقتىڭ ءسوزi ءجۇر» دەدiم اڭگiمەلەسiپ وتىرعاندا. سويتسەم، ول: «ەندi ونى قايتىپ بەرمەيمiن» دەيدi ماعان. «ءيا، نەگە بەرمەيسiڭ؟» دەسەم: «ول – ەندi مەنiڭ تiلiمنiڭ بايلىعى»، – دەيدi... مەنiڭ دە پiكiرiم سونداي. شەت ەلدەن كەلگەن ءسوزدi سىرتقا تەپپەۋ كەرەك، سiڭiرiپ الا بەرگەن دۇرىس. تiل تابيعاتى مەن زاڭدىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، بايىتا بەرۋ كەرەك. ودان ەشكiم زيان كورمەيدi.

سول سەكiلدi قازiرگi كەزدە ءۇش تiل – ءۇش تۇعىر دەپ ءجۇرمiز عوي. ول دا – بiز ءۇشiن وتە قاجەت دۇنيە. «ازاماتتاردىڭ شەت تiلiن ۇيرەنۋi – مەملەكەتتiڭ دە، ازاماتتاردىڭ وزدەرiنiڭ دە مۇددەسi بولۋى كەرەك»

– سىزشە، كوركەم اۋدارمادا قازىر قازاق قالامگەرلەرى قاي ەلدەردىڭ ادەبيەتىنە كوبىرەك دەن قويۋى كەرەك؟

– مۇمكiندiگiنە قاراي، بارiنە. ويتكەنi, مەنiڭ عانا پiكiرiم پiكiر بولماۋعا تيiس. بiز ءبارiن بiلiپ، تاني بiلگەنiمiز دۇرىس. قازiر ورىس تiلiنە قانداي جاقسى دۇنيەلەر اۋدارىلسا، سولاردى وزiمiزگە اۋدارىپ الۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، پاۋلو كوەلو. كەيبiرەۋلەر «پاۋلو كوەلونى اۋدارىپ نە كەرەك؟» دەيدi. پاۋلو كوەلو «زاحيردi» جازعان. ول سونىسىمەن قازاققا دەگەن قۇرمەتiن كورسەتكەن ادام. «مۋراكامي نەگە كەرەك؟» دەيدi. ول دا قاجەت. ونى دا وقيتىن ادام تابىلادى. بiز سولاردىڭ ءبارiن اۋدارىپ، وقىرمانعا جەتكiزiپ وتىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ونىڭ قازاققا قانداي پايداسى بار ەكەنiن بiلەمiز. بiز سول ارقىلى، حالىقتى تانيمىز. ماسەلەن، يتاليالىقتار قالاي ويلايدى، فرانتسۋزدار قانداي دۇنيەلەردi قۇرمەتتەيدi, قانداي جاقسى زاتتاردى مويىندايدى، سالت-ساناسى قانداي – سونىڭ ءبارiن بiلiپ، تانىپ، رۋحاني جاقىنداي تۇسەمiز.

– ءوزىڭىز بالالارىڭىزدى ۇيدە قاي تىلدە تاربيەلەيسىز؟

– مەن قازiر بالالارىما، نەمەرەلەرiمە «ءۇش تiلدi مەڭگەرiڭدەر» دەپ ۇيرەتiپ ءجۇرمiن. سونىڭ iشiندە، بiراق قازاق تiلi – مiندەتتi. بiز ءۇش تiلگە قازاق تiلi – ءوزiمiزدiڭ انا تiلiمiز ارقىلى بارۋىمىز كەرەك. ەكi تiلدi تەڭ ۇستاپ، وعان اعىلشىن تiلiن دە قوسىپ الساق، وي-ءورiسiمiز ودان سايىن كەڭي تۇسەر ەدi.

– اتا زاڭىمىزدا دا، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى ەكەنى جازىلعان. بىراق، زاڭ بابىنداعى قۇرمالاس سويلەمنىڭ وسى ءبىرىنشى جارتىسى ورىندالماي، ءبارىمىز «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى» دەگەن ەكىنشى جارتىسىن جالاۋ ەتىپ ۇستانىپ ءجۇرمىز. مۇنداي جاعدايدى بولدىرماۋ «ءار قازاق قازاق ءتىلىن ءبىلسىن!» دەپ، ار جاعىن قويا تۇرساق بولماي ما؟ جالپى مەملەكەت تاراپىنان مەملەكەتتiك ءتىلدى عانا تالاپ ەتىپ، باسقا شەت تىلدەرىن ازاماتتاردىڭ جەكە مۇددەسى ەتىپ قالدىرۋعا نەگە باتىلىمىز بارماي وتىر؟

– كەڭەستiك كەزدە «قوس تiل – قوس قاناتىڭ» دەگەن ايدار بولعان. بارشامىز سول ءسوزدi ۇرانداتىپ ۇستادىق تا. بiراق، سونىڭ سوڭىندا كەيiنگi ۇرپاقتى ءوز تiلiنە تەلي الماي الەك بولدىق. ازاماتتارىمىزدى ءوز تiلiن بiلۋگە مۇددەلi ەتە الماي قالدىق. ەندi قازiر، قۇدايعا شۇكiر، جاعداي تۇزەلiپ كەلە جاتىر عوي. بiراق بiزدەي زارداپ شەككەن حالىق جوق تiل جونiندە. بiز، 1938 جىلعى دەرەك بويىنشا، 28 پايىزدىڭ ماڭايىندا عانا بولىپ قالعان حالىقپىز. ول جاعدايعا بiردەن كەلiپ تۇسكەنبiز. ءابiش كەكiلباەۆتiڭ «زايا ۇرپاق» دەپ جازعانى دا سوندىقتان. ورىستاردا دا مۇنداي پروبلەما بولعان. ەشكiم ونى اينالىپ وتە العان جوق.

– بiز، ءوزىڭىز ايتپاقشى، الەم ادەبيەتىنە ورىس ءتىلى ارقىلى عانا ەنە الىپ وتىرمىز. شەت تىلدەرىن وقىساق تا، ورىس ءتىلى ارقىلى وقيمىز. بۇل ءۇردىس، سىزدىڭشە، قاشانعا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن؟

– ورىس تiلiن نەگە تاستاپ كەتەسiز؟.. بۇل كوپ ۋاقىتقا دەيiن سوزىلادى. ويتكەنi, بiز – از حالىقپىز. الەمگە ورىس تiلi ارقىلى شىعامىز. ورىس تiلi ارقىلى الەم حالىقتارىنىڭ مادەنيەتiنە جاقىندايمىز. ول – دۇنيەدەگi التى تiلدiڭ بiرi.

نەگiزi بiزدiڭ كورمەگەنiمiز كوپ. تiلiمiز جوعالىپ كەتۋگە تيiس ەدi, بiراق، جوعالماي قالدى. نەگە جوعالمادى دەيسiز عوي؟ وتكەندە گەنريح باباەۆ دەگەن عالىم: «ادەبي باي تiل ەشقاشان جوعالمايدى» دەدi. بۇل ءسوزدi مۇحتار اۋەزوۆ تە ايتقان. بiزدiڭ تiلiمiز مەملەكەتتiك دارەجەدە قولدانىلماسا دا، ونىڭ ادەبي الەۋەتi جويىلعان جوق. تiلiمiزدiڭ قۋاتى دا سول ادەبي الەۋەتiندە، تiلدiڭ بايلىعىندا. بiز – باي تiلدiڭ مۇراگەرلەرiمiز. تiلiمiز سوندىقتان جوعالماي وتىر جانە ول جوعالمايدى دا. ال ەگەر بۇگiن جاپپاي قازاق تiلiنە كوشiپ، باسقالاردى ىسىرىپ تاستايىق دەسەك، وندا ورىس تiلدi مامانداردى قايدا قويامىز؟.. ولاي ەتۋگە بولمايدى. راس، بارلىق جاعداي وسى كۇيiندە قالسا ەكەن دەپ تiلەيتiن كونفورميستەر بار. ولار تiلiمiزدiڭ دامىپ، مەملەكەتتiك تiل رەتiندە ءوز كۇشiنە يە بولۋىنا دا جول بەرگiسi كەلمەيدi. جاعدايدىڭ وسى كۇيi وزگەرiسسiز قالعانىن قالايدى. نەگiزi سول كونفورميستەردiڭ قاتارىن بiراز ازايتۋىمىز كەرەك. تiلiمiزدi بiلۋدi مiندەتتەۋ كەرەك. ورىس حالقى تiلiمiزدi قابىلداي ما، جوق پا – ول ماڭىزدى ەمەس. ءوز تiلiمiزدi ءوز ۇرپاعىمىزعا سiڭدiرە بەرۋiمiز كەرەك.

– ءبىلىم ءمينيسترى 2013 جىلدان باستاپ مەكتەپتەردە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلى وقىتىلادى دەپ مالىمدەدى. سوندا مەكتەپتەگى بالالارىمىز ءبارىمىز اعىلشىن تiلiن ورىسشا وقي بەرە مە؟ سىزدىڭشە، بۇل دۇرىس پا؟

– جاقىندا كiتاپ دۇكەنiنەن 550 تەڭگە تۇراتىن قازاقشا-اعىلشىنشا سوزدiك ساتىپ الدىم. دەمەك، قازiر بiزدە اعىلشىن تiلiن تiكەلەي ۇيرەنەتiندەي مۇمكiندiك بار.

– وقىتۋ، ادىستەمەلىك جاعىنا كەلگەندە ءبارىبىر دامىماعان عوي.

– ەندi دامىتۋ كەرەك قوي. بiز ءۇشتiلدi ەل بولامىز دەپ وتىرمىز. بiراق مەنiڭ ايتىپ وتىرعانىم، ەڭ بiرiنشi قازاق تiلi بولۋى كەرەك. ەڭبەكتەي باستاعاننان بالانىڭ تiلi انا تiلiندە شىعۋى كەرەك. وعان اتا-انالار جاۋاپتى بولۋعا تيiس.

مەن ءوزiم قالادا وسكەن اداممىن. سوندا اتامىز مارقۇم اپاما: «قايتكەندە دە بالالاردى قازاقشا وقىت!» دەپ ەسكەرتiپ كەتكەن ەكەن. ءوزi بiراق كوممۋنيست شال بولاتىن. كەزiندە كولحوزدىڭ توراعاسى رەتiندە دە قىزمەت اتقارعان. كەيiن اجەمiز وعان كونبەي، مەنەن كەيiنگi كiشi ۇلدى ورىس مەكتەبiنە بەرەدi. مەنiڭ شەشەم: «اپا، سiز نە iستەپ جاتىرسىز؟ اتام بالالاردى قايتكەندە دە قازاقشا وقىت دەمەۋشi مە ەدi?» دەپ، شىر-پىر بولادى. بiراق قازاقتا، ءوزiڭiز دە بiلەسiز عوي، ەنەنiڭ ءسوزi جۇرەدi. «جايىڭا وتىر، مىنا زاماندا ورىسشا بiلمەسە بولمايدى» دەپ، بوي بەرمەي، ورىس مەكتەبiنە بەرەدi. كەيiن بالانىڭ مiنەزi وزگەرiپ شىعا كەلگەندە بارىپ: «ءاي، شال بiردەڭەنi بiلiپ ايتقان ەكەن عوي» دەپ، بارماعىن تiستەدi... ال، بiزدi شەشەمiز اتامنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ قازاقشا وقىتقان. سانامىز جەتiك. قازiر قانشا تiل بiلۋگە تىرىسىپ، قايدا قىزمەت ەتسەك تە، ەشكiمنەن كەم بولىپ جۇرگەنiمiز جوق.

نەگiزi بۇگiن-اق ەنگiزۋگە بولادى تiلدi. ورىستىڭ بiر دەپۋتاتى كەزiندە ورىس تiلiن ەركiن قولدانۋ ءۇشiن 280 ءسوز جەتەدi دەگەن. سول سەكiلدi بiز دە قازاق تiلiندە قانشا ءسوز جيi قولدانىلاتىنىن ەسەپتەپ، ورىستiلدi ماماندارعا كەڭسە تiلiنiڭ تiزبەسiن جاساپ بەرۋiمiز كەرەك. سوندا جاعداي وڭاي شەشiلەدi.

الاش زيالىلارى تۋرالى كوركەم دۇنيەلەر جازۋ كەرەك

– اعا، اۋدارماشى اۋدارىلاتىن تۇپنۇسقا شىعارمانىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك پە، الدە اۋدارما شىعارمانىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك پە؟

– اۋدارماشى ەڭ الدىمەن ءوزiنiڭ انا تiلiن دۇرىس بiلۋi كەرەك. انا تiلiن مەڭگەرگەن ادام باسقا تiلدiڭ يiرiمدەرiن جەتكiزە الادى. اسiرەسە ءوز تiلiنە اۋدارۋشىلار ءوز تiلiن جەتiك بiلۋگە تيiس. ال ەكiنشi تiلدi ءتۇسiنۋ شارت.

اۋدارمانىڭ ءرولi كۇشتi. جاڭا اۋدارما – رۋحاني جاقىنداۋ دەپ وتىرمىز عوي.

«كوركەم اۋدارما: سىرى مەن سىنى» دەگەن كiتاپتى باسپاعا تاپسىرىپ قويعانمىن. سوندا اۋدارما ماسەلەسi بۇگە-شۇگەسiنە دەيiن ءسوز بولادى. مەنiڭ ايتپاعىم، ءجۇز جىلدىڭ iشiندە فرانتسۋزدار «سوعىس جانە بەيبiتشiلiكتi» ون رەت اۋدارعان. سوندا حەمينگۋەيدiڭ: «قۇداي-اۋ، تالاي رەت «سوعىس جانە بەيبiتشiلiكتi» قولىما الدىم. تالاي وقىدىم. مەن اعىلشىن تiلiن عانا بiلەتiن اداممىن. بiراق كونستانت گاردنەردiڭ اۋدارماسى قولىما تيگەنگە دەيiن مەن مىنا كiتاپتى وقي الماي تاستاپ كەتە بەرەتiنمiن» دەگەنi بار. كونستانت گاردنەر – ءوزiڭiز بiلەرسiز، اۋدارماشى ايەل. سونىڭ شەبەرلiگi كوڭiلگە قونعان. كوردىڭىز بە، كەيدە اۋدارمانى وقىعاننان كەيiن عانا شىعارمانى وقۋعا قۇمارلىعىڭ ارتاتىن كەزدەر بولادى.

– دەمەك، اۋدارما، شەبەر اۋدارىلعان دۇنيە شىعارمانىڭ قۇنىن ارتتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن بە؟

– بۇل – ۇلكەن ماسەلە. اۋدارماشىلاردىڭ وزدەرi ءارتۇرلi قارايتىن ماسەلە. بiردەڭە دەپ ايتۋ قيىن. بiراق ەڭ باستىسى – اۋدارماشىلىقپەن اينالىسقاندا شىعارما كەيiپكەرلەرiنiڭ مەنتاليتەتiن، تiلiنiڭ، تۇرمىس-سالتىنىڭ وزiنە ءتان ەرەكشەلiكتەرiن بiلۋ كەرەك. كەيدە، تiپتi, اۋدارىلمايتىن سوزدەر دە بولادى. ماسەلەن، ورىستىن بورششىن «كوجە» دەپ ايتا المايمىز عوي.

– اعا، وسى ابايدىڭ شىعارمالارى پالەن تiلگە اۋدارىلدى دەپ ءجۇرمiز عوي. باسقا حالىقتارعا ابايدى ءوز دەڭگەيiندە تانىتا الدىق پا؟

– جوق، اباي ءالi اۋدارىلعان جوق. ال اۋدارىلدى دەپ داۋ ايتۋشىلارعا ايتارىم، قازiرگi اۋدارماعا قاراعاندا جەرگە قارايسىڭ. بiز ءوز قۇندىلىعىمىزدى ءالi وزگە تiلگە ءوز دەڭگەيiندە جەتكiزە الماي وتىرمىز.

– بۇعان نە سەبەپ؟

– سول اۋدارماعا دۇرىس كوزقاراس بولماۋىنان. ۇلكەن وقۋ ورىندارىندا دا اۋدارما iسi تۋرالى كافەدرالار عانا اشىپ قويعانبىز. وندا تەوريالىق جاعىنان عانا زەردەلەيمiز. بۇلاي بولماۋى كەرەك. ۇلكەن ماستەر-كلاستار، سەمينارلار وتكiزiپ، اۋدارماشى مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، اۋدارماشىلىق شەبەرلiككە ءۇڭiلۋiمiز كەرەك. دۇرىس اۋدارماشىلىق مەكتەپ قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. ال بiز قايتiپ ءجۇرمiز؟..

ەستەرiڭiزدە بولسا، كەزiندە وسى اتازاڭىمىزدىڭ ءوزiن بiز ءۇش-اق كۇندە اۋداردىق. ال تاتارلار كونستيتۋتسياسىن اۋدارتۋ ءۇشiن قۇجاتتى ون ادامعا ءبولiپ بەردi دە، ۋاقىتىن شەكتەمەي، وعان تازا شىعارماشىلىقپەن قارادى. كەيiن الگi ون اۋدارماشىنىڭ باسىن قوسىپ، سالىستىرىپ وتىرىپ، دۇرىس جۇيەسiن ءتۇزiپ شىعاردى. سول سەكiلدi حاسان تۋفان دەگەن اقىندارىن اۋدارعاندا دا بiر ولەڭدi التى اقىنعا بەرiپ، اۋدارتىپ، سونىڭ ەڭ جاقسىسىن تاڭداپ العان... ال بiز اۋدارمانى وڭاي دۇنيە كورەمiز.

مەن قازiرگi كەيبiر جاپ-جاقسى جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ دا اۋدارمالارىن وقىپ قارادىم. Iشiڭ اشيدى. شىعارمانىڭ ەڭ بiر شىڭى، كەرەمەت يiرiمدi تۇستارى اشىلماي قالعان. قازاقتا، بiلەسiز، ادام سەزiمiنiڭ نەشە ءتۇرلi يiرiمدەرiن جەتكiزە الارلىقتاي تiل باي عوي. بiراق اۋدارماشى سونى جەتكiزە الماي، قينالعاندا، ۇزiك-ۇزiگiمەن تاستاپ كەتiپ وتىراتىن كورiنەدi. وسىنداي جاعدايدا ابايدىڭ تۋىندىلارىنىڭ اۋدارماسى تۋرالى قالاي ءسوز قوزعايسىڭ؟!

– ءسىز گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» اۋداردىڭىز. ونىڭ قوعامعا ۇلكەن جاڭالىق بولىپ قابىلدانعانى دا ەسىمىزدە. شىم-شىتىرىق وقيعالارعا تولى وسى بiر كىتاپتى اۋدارۋعا نەلiكتەن قۇمارتتىڭىز؟

– اۋدارماشىلىق جۇمىستى باستاماي تۇرعاندا اجەپتاۋiر پروزا جازىپ جۇرگەنمiن. «جالىننىڭ» بiر-ەكi رەت بايگەسiن الىپ، قۇلشىنىسىم ارتا تۇسكەندەي ەدi. بiردە مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ اڭگiمەلەسiپ وتىرىپ: «قازاقتىڭ تiلi جەتپەيدi عوي، ايتپەسە بiزگە ماسكەۋدەن تاپسىرىس ءتۇسiپ وتىر، گابريەل گارسيا ماركەستiڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» اۋدارۋ كەرەك بولىپ تۇر»، – دەدi تاۋسىلا سويلەپ. سوسىن: «قازاقتىڭ تiلi نەگە جەتپەيدi? ورىس تiلi جەتكەندە، ماركەستi اۋدارۋعا قازاق تiلiنiڭ قۇدiرەتi جەتپەي مە؟» دەم شامدانىپ قالدىم مەن. «ال جەتسە، كورسەت!» دەدi ول. ءسويتiپ، بiلەك سىبانىپ كiرiسiپ، بiر جىلدا «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» اۋدارىپ شىقتىم. قازاق كiتابىنىڭ قورىنا ماركەستiڭ ايگiلi تۋىندىسى وسىلاي قوسىلدى. سوندا بايىپتاپ قاراسام، قالداربەكتiكi وزiنشە بiر ءتاسiل ەكەن عوي. قالاي دا كiتاپتى اۋدارتسام دەپ جۇرگەن ەكەن. ال مەن قالداربەكتiڭ قامشىلاۋىمەن كiتاپتى بiر اۋدارىپ شىقتىم.

– جازۋشى رەتىندە بۇگىنگى قالامگەرلەر قازاق وقىرماندارى ءۇشىن قانداي دۇنيەلەر جازۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– اۋدارما بويىنشا ايتساق، جاستاردىڭ رۋحىن كوتەرەتiن دۇنيەلەردi اۋدارۋ كەرەك. سودان كەيiن كەشەگi وتكەن الاش زيالىلارى تۋرالى ايتساق بولدى، ولاردىڭ ءومiربايانىن بايانداۋمەن شەكتەلەمiز. بiزگە الاش زيالىلارى تۋرالى كوركەم دۇنيەلەر جازۋ كەرەك. ولاردىڭ ءومiر دەرەگiن تiزبەلەپ شىقپاي، وعان رومانتيكالىق سارىن بەرۋ قاجەت. ال باتىرلار تۋرالى جازعاندا ميفولوگيالىق سانادان رەاليستiك باعىتقا كوشiپ، ەپتەپ-ەپتەپ سەنiمدi, اقىلعا سيىمدى، ادامدى ويلانتاتىن دۇنيەلەر جازۋىمىز كەرەك. قايتكەنمەن بiزدiڭ بوگەنباي، قابانباي، ناۋرىزباي – ءبارi دە ومiردە بولعان، تاريحي تۇلعالار ەكەنiن ايشىقتايتىن دەرەكتەرمەن جازىپ، تابانىن جەرگە تيگiزۋ قاجەت.

– ءسوزiمiزدiڭ باسىندا «اعىلشىن تiلiن دە بiلسەك، وي-ءورiسiمiز كەڭي تۇسەدi» دەپ قالدىڭىز عوي. وزگە تiلدە جازىلعان، وزگە حالىقتىڭ كوزقاراسى مەن دۇنيەتانىمى «سiڭگەن» شىعارمالاردى وقۋ، ولاردىڭ iشiنە «ەنiپ»، «جانىنا» ءۇڭiلۋ، راسىندا دا، وي-ساناعا ىقپال ەتەدi عوي. وسى تۇرعىدان العاندا، اۋدارماشىلىق جۇمىس سiزدiڭ ازاماتتىق پوزيتسياڭىز بەن ۇلتتىق كوزقاراسىڭىزعا، جالپى بولمىسىڭىزعا قالاي ىقپال ەتتi, ايتا الاسىز با؟

– راس، نەبiر تۋىندىلاردى اۋداردىق. شەتەلدiك كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى وقىپ، اۋدارمامەن تىنىستاپ، اۋدارمامەن ءوسiپ-وندiك. بۇرىن جۇماعالي دەگەن اعام ايتاتىن: «تۇبiندە سەنەن جاقسى ينتەلليگەنت شىعاتىن شىعار» دەپ... ول كiسi دە كوپ اۋدارعان عوي. بiراق... بiلمەيمiن، ءوزiمنiڭ ينتەلليگەنت بولىپ كەتكەن تۇگiم جوق. قازاقى تابيعاتىمدا قالدىم.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ءنازيرا بايىربەك

«استانا اقشامى» گازەتى، 13.09. 2011 ج.

(سۇحبات ءىشىنارا ىقشامدالىپ، ىشكى تاقىرىپتارى وزگەرتىلىپ بەرىلدى)

(تۇپنۇسقا تاقىرىپ: قازاق اۋدارما مەكتەبI ءالI قالىپتاسا قويعان جوق)

«The Qazaq Times»