Keñes YUSUP: «Jüz jıldıq jalğızdıqtı» Qaldarbektiñ qamşılauımen audardım

Küni keşe ğana ömirden ötken jazuşı, audarmaşı Keñes YUsuptıñ audarma mäselesi, qazaq tili, qazaq jäne şetel ädebieti, wlt tağdırı turasındağı biraz bwrın aytqan äñgimelerin wsınıp otırmız. Uaqıt ötse de özektiligin joymağan swhbat qalamgerdiñ tasqa basılğan oy tañbası bolıp qala bermek.

«Bizde käsibi audarmaşılar dayındaytın oqu ornı joq»

– Osıdan birneşe ay bwrın elimizdegi joğarı oqu orındarınıñ birinde «Keñes YUsupovtıñ audarmaşılıq is-täjiribesi» degen taqırıppen diplom jwmısı qorğalğanı turalı mälimetti közimiz şalğan edi... Bwl – student jastar Keñes YUsupovtı wstaz twtıp, ülgi ete bastadı degen söz be?

– Özderi nazar audarğan eken, demek, sonday bir oy tüyuge bolatın şığar, qaydan bileyin...

Al negizinde bizde audarma jöninen ülken mektep qalıptasqan joq. Ras, jaqsı audarmaşılar boldı. Ol kisilerdiñ köbi ömirden ötip ketti. Endi bwl salada jañaşa közqaras kerek bolıp twr. Öytkeni, bwl – öte qajet öner. Onı basqa eldegiler biik deñgeyde bağalap otır. Ökinişke qaray, bizde onday közqaras äli qalıptasa qoyğan joq.

– Audarma, audarmaşılıq – şınımen öner me, älde qarapayım käsip türleriniñ biri me?

– Audarma – mädenietterdiñ jaqındasuı. Ol adamdardıñ bir-birimen tanısuı, tabısuı üşin öte qajet. Sondıqtan örkenietti elderdiñ bäri bwl mäselege erekşe nazar audarıp otır.

– Bizde audarmaşılar qayda dayındalıp jür?

– Taza audarmaşılar dayındaytın mektep joq bizde. Ras, universitetterde kafedralar bar. Biraq ol jetkiliksiz. Orıstar 1991 jılı soñına tüsip jürip Halıqaralıq audarmaşılar mektebi attı institut aştırdı. Biraq olar audarmağa bügin ğana män bere bastağan joq. Olardıñ audarma jöninen üş-tört ğasırlıq tarihı bar.

– Al bizde...

– Bizdiñ de audarma jönindegi tarihımız tereñge ketedi. Onıñ bir däleli retinde türki äleminiñ ruhaniyatına ölşeusiz üles qosqan Ismayıl Ğaspıralınıñ 1883 jıldan bastap Baqşasarayda şığarıp twrğan «Tärjimän» degen gazetin atauğa boladı. Qoğamnıñ sanasın oyatıp, qazaq, tatar, özbek, tağı basqa halıqtardıñ ziyalı qauımınıñ basın biriktirip, oyların ortağa salıp otırğan osı basılımnıñ özi audarma mäselesine eleuli ıqpal etken eken. Al, onıñ ber jağında Qazandağı baspahanalardan da köptegen audarma kitaptar jarıq körip otırğan. Ras, olar negizinen körkem dünieler bolmağan. Biraq, qay dertten qalay saqtanu kerek degen sekildi tirşilikke qajet dünieler audarılıp, oqırmanğa wsınılıp otırğan.

Al, orıs halqınıñ audarma tarihı säl basqaşa. Bizdiñ qazirgi tas atıp jürgen Maksim Gor'kiy bar ğoy, sonıñ özi audarma boyınşa ülken dünie jasağan. Ol kisi bükil älem ädebieti kitaphanasın şığarudı keñes ükimetiniñ alğaşqı jıldarında-aq qolğa alğan. Sodan bastap olardıñ ülken tärjimelik mektebi qalıptasa bastadı. Ärine, odan bwrın da bolğan ğoy, biraq Gor'kiyden keyin birizdilik, jüye qalıptastı. Al, orıstardıñ äygili aqını Puşkinniñ öziniñ audarma turalı jazğandarı olardıñ audarması, rasında, erteden bastau alğanın ayğaqtaydı.

– Bwrındarı orıstar qay eldiñ kitaptarın köbirek audarğan?

– Ol zamanda francuz tilinen audaratın bolğan. Öytkeni, jalpı töñkeriske deyin orıstıñ bilikşi qauımı francuz tilin jetik meñgergen bolatın.

– Audarma – mädenietterdiñ jaqındasuı dep otırsız. Biz özge halıqtardıñ mädenietine qanşalıqtı den qoyıp otırmız? Mäselen, jaña öziñiz aytqan audarmaşılar dayındaytın kafedralardıñ jwmısına siz qanday bağa beresiz?

– Şının aytqanda, olar köbine teoriya jüzinde oqıtudan asa almay otır. Teoriya degen ne, ol – twjırımdamalar men zañdılıqtar ğana ğoy. Al, jeke dara tärjimeler, audarmaşılıq şeberlik qajetinşe zerttelip, oqıtılıp jatqan joq. Meniñ audarmaşılıq mektep äli qalıptasqan joq dep otırğanım da sondıqtan.

– Audarmağa köbi öner dep qaraydı dep otırsız. Osı öner türi basqa elderde qoğamnıñ qajettiligin qanşalıqtı ötep jür?

– Audarma – mädenietter jaqındasuınıñ quattı qwralı dedik qoy. Orıstar, mäselen, Batıs Europanıñ ädebietin 1980 jıldarı-aq tolıq audarıp alğan. Olardıñ sonda «Biz älemdegi eñ körnekti degen ädebi dünieniñ bärin audarıp boldıq. Endi sonı jetildire beremiz jäne aldağı uaqıtta düniege kelip jatqan jaña tuındılardı audaruğa den qoyamız» degeni bar. Qazir olar älem ädebietindegi jılt etken jaqsı dünieniñ bärin öz tilderine audarıp alıp otır.

Al bizde äzirge onday mektep joq. Älem ädebietindegi qwndı dünieniñ bärin audarıp alıp otıruğa mümkindigimiz kelmey jatır.

– Nege?

– Öytkeni, käsibi audarmaşı mamandar da tapşı jäne onday maman dayındaytın, taza audarmaşılar dayındaytın oqu ornı da joq.

Paulo Koel'o qazaqqa qwrmetin körsetken adam

– Qazaqqa qazir qay sala boyınşa audarmalar qajet dep oylaysız?

– Publicistika salasındağı audarmalar qajet. Ol bizdiñ özimizdiñ terminologiyamızdı bayıtu üşin kerek. Öytkeni, qazir bizde til mäselesi boyınşa ärtürli pikir qayşılıqtarı tuındap, tipti keyde dau tuıp jür. Terminologiya boyınşa, tipten birizdilik bolmay otır.

– Termin demekşi, siz terminderdi qıtaylar siyaqtı özge tilden bir söz kirgizbey, tolıq audarıp alıp qoldanu kerek dep esepteysiz be, älde zat pen atau qay elde payda bolsa, sol eldiñ sözin siñdirip ala beru kerek pe?

– Bizdiñ tilimizde, bayıptap qarasañız, parsınıñ elementteri köp. Arabtıñ sözderi de mıñdap sanaladı. Mısalı, respublikamızdıñ til bilimi salasın wyımdastıru isine orasan üles qosqan filologiya ğılımınıñ kandidatı, professor Leninşil Rüstemov bizdiñ tilimizdegi şetel sözderiniñ qorı 37 payız dese, tilşi-ğalım Nwrtas Oñdasınov degen ağamız tilimizdegi parsı men arab sözderiniñ qorı 13 payız degen.

Al endi mına jağdaydı qarañız. Audarmaşı-ğalım Elena Şipova «Slovar' tyurkizmov v russkom yazıke» degen kitap şığardı. Atı aytıp twrğanday, orıs tilindegi türki söderin zerdelegen ğoy. Sosın Kimasov degen orıstıñ aqın jigitine «senderdiñ tilderiñde 7 mıñnan astam qazaqtıñ sözi jür» dedim äñgimelesip otırğanda. Söytsem, ol: «Endi onı qaytıp bermeymin» deydi mağan. «Iä, nege bermeysiñ?» desem: «Ol – endi meniñ tilimniñ baylığı», – deydi... Meniñ de pikirim sonday. Şet elden kelgen sözdi sırtqa teppeu kerek, siñirip ala bergen dwrıs. Til tabiğatı men zañdılığın saqtay otırıp, bayıta beru kerek. Odan eşkim ziyan körmeydi.

Sol sekildi qazirgi kezde üş til – üş twğır dep jürmiz ğoy. Ol da – biz üşin öte qajet dünie. «Azamattardıñ şet tilin üyrenui – memlekettiñ de, azamattardıñ özderiniñ de müddesi boluı kerek»

– Sizşe, körkem audarmada qazir qazaq qalamgerleri qay elderdiñ ädebietine köbirek den qoyuı kerek?

– Mümkindigine qaray, bärine. Öytkeni, meniñ ğana pikirim pikir bolmauğa tiis. Biz bärin bilip, tani bilgenimiz dwrıs. Qazir orıs tiline qanday jaqsı dünieler audarılsa, solardı özimizge audarıp aluğa tırısıp jatırmız. Mäselen, Paulo Koel'o. Keybireuler «Paulo Koel'onı audarıp ne kerek?» deydi. Paulo Koel'o «Zahirdi» jazğan. Ol sonısımen qazaqqa degen qwrmetin körsetken adam. «Murakami nege kerek?» deydi. Ol da qajet. Onı da oqitın adam tabıladı. Biz solardıñ bärin audarıp, oqırmanğa jetkizip otıruımız kerek. Sonda ğana onıñ qazaqqa qanday paydası bar ekenin bilemiz. Biz sol arqılı, halıqtı tanimız. Mäselen, italiyalıqtar qalay oylaydı, francuzdar qanday dünielerdi qwrmetteydi, qanday jaqsı zattardı moyındaydı, salt-sanası qanday – sonıñ bärin bilip, tanıp, ruhani jaqınday tüsemiz.

– Öziñiz balalarıñızdı üyde qay tilde tärbieleysiz?

– Men qazir balalarıma, nemerelerime «üş tildi meñgeriñder» dep üyretip jürmin. Sonıñ işinde, biraq qazaq tili – mindetti. Biz üş tilge qazaq tili – özimizdiñ ana tilimiz arqılı baruımız kerek. Eki tildi teñ wstap, oğan ağılşın tilin de qosıp alsaq, oy-örisimiz odan sayın keñi tüser edi.

– Ata zañımızda da, memlekettik til – qazaq tili ekeni jazılğan. Biraq, zañ babındağı qwrmalas söylemniñ osı birinşi jartısı orındalmay, bärimiz «orıs tili resmi türde memlekettik tilmen teñ därejede qoldanıladı» degen ekinşi jartısın jalau etip wstanıp jürmiz. Mwnday jağdaydı boldırmau «är qazaq qazaq tilin bilsin!» dep, ar jağın qoya twrsaq bolmay ma? Jalpı memleket tarapınan memlekettik tildi ğana talap etip, basqa şet tilderin azamattardıñ jeke müddesi etip qaldıruğa nege batılımız barmay otır?

– Keñestik kezde «Qos til – qos qanatıñ» degen aydar bolğan. Barşamız sol sözdi wrandatıp wstadıq ta. Biraq, sonıñ soñında keyingi wrpaqtı öz tiline teli almay älek boldıq. Azamattarımızdı öz tilin biluge müddeli ete almay qaldıq. Endi qazir, Qwdayğa şükir, jağday tüzelip kele jatır ğoy. Biraq bizdey zardap şekken halıq joq til jöninde. Biz, 1938 jılğı derek boyınşa, 28 payızdıñ mañayında ğana bolıp qalğan halıqpız. Ol jağdayğa birden kelip tüskenbiz. Äbiş Kekilbaevtiñ «Zaya wrpaq» dep jazğanı da sondıqtan. Orıstarda da mwnday problema bolğan. Eşkim onı aynalıp öte alğan joq.

– Biz, öziñiz aytpaqşı, älem ädebietine orıs tili arqılı ğana ene alıp otırmız. Şet tilderin oqısaq ta, orıs tili arqılı oqimız. Bwl ürdis, sizdiñşe, qaşanğa deyin jalğasuı mümkin?

– Orıs tilin nege tastap ketesiz?.. Bwl köp uaqıtqa deyin sozıladı. Öytkeni, biz – az halıqpız. Älemge orıs tili arqılı şığamız. Orıs tili arqılı älem halıqtarınıñ mädenietine jaqındaymız. Ol – düniedegi altı tildiñ biri.

Negizi bizdiñ körmegenimiz köp. Tilimiz joğalıp ketuge tiis edi, biraq, joğalmay qaldı. Nege joğalmadı deysiz ğoy? Ötkende Genrih Babaev degen ğalım: «Ädebi bay til eşqaşan joğalmaydı» dedi. Bwl sözdi Mwhtar Äuezov te aytqan. Bizdiñ tilimiz memlekettik därejede qoldanılmasa da, onıñ ädebi äleueti joyılğan joq. Tilimizdiñ quatı da sol ädebi äleuetinde, tildiñ baylığında. Biz – bay tildiñ mwragerlerimiz. Tilimiz sondıqtan joğalmay otır jäne ol joğalmaydı da. Al eger bügin jappay qazaq tiline köşip, basqalardı ısırıp tastayıq desek, onda orıs tildi mamandardı qayda qoyamız?.. Olay etuge bolmaydı. Ras, barlıq jağday osı küyinde qalsa eken dep tileytin konformister bar. Olar tilimizdiñ damıp, memlekettik til retinde öz küşine ie boluına da jol bergisi kelmeydi. Jağdaydıñ osı küyi özgerissiz qalğanın qalaydı. Negizi sol konformisterdiñ qatarın biraz azaytuımız kerek. Tilimizdi biludi mindetteu kerek. Orıs halqı tilimizdi qabılday ma, joq pa – ol mañızdı emes. Öz tilimizdi öz wrpağımızğa siñdire beruimiz kerek.

– Bilim ministri 2013 jıldan bastap mektepterde birinşi sınıptan bastap ağılşın tili oqıtıladı dep mälimdedi. Sonda mekteptegi balalarımız bärimiz ağılşın tilin orısşa oqi bere me? Sizdiñşe, bwl dwrıs pa?

– Jaqında kitap dükeninen 550 teñge twratın qazaqşa-ağılşınşa sözdik satıp aldım. Demek, qazir bizde ağılşın tilin tikeley üyrenetindey mümkindik bar.

– Oqıtu, ädistemelik jağına kelgende bäribir damımağan ğoy.

– Endi damıtu kerek qoy. Biz üştildi el bolamız dep otırmız. Biraq meniñ aytıp otırğanım, eñ birinşi qazaq tili boluı kerek. Eñbektey bastağannan balanıñ tili ana tilinde şığuı kerek. Oğan ata-analar jauaptı boluğa tiis.

Men özim qalada ösken adammın. Sonda atamız marqwm apama: «Qaytkende de balalardı qazaqşa oqıt!» dep eskertip ketken eken. Özi biraq kommunist şal bolatın. Kezinde kolhozdıñ törağası retinde de qızmet atqarğan. Keyin äjemiz oğan könbey, menen keyingi kişi wldı orıs mektebine beredi. Meniñ şeşem: «Apa, siz ne istep jatırsız? Atam balalardı qaytkende de qazaqşa oqıt demeuşi me edi?» dep, şır-pır boladı. Biraq qazaqta, öziñiz de bilesiz ğoy, eneniñ sözi jüredi. «Jayıña otır, mına zamanda orısşa bilmese bolmaydı» dep, boy bermey, orıs mektebine beredi. Keyin balanıñ minezi özgerip şığa kelgende barıp: «Äy, şal birdeñeni bilip aytqan eken ğoy» dep, barmağın tistedi... Al, bizdi şeşemiz atamnıñ aytqanına qwlaq asıp qazaqşa oqıtqan. Sanamız jetik. Qazir qanşa til biluge tırısıp, qayda qızmet etsek te, eşkimnen kem bolıp jürgenimiz joq.

Negizi bügin-aq engizuge boladı tildi. Orıstıñ bir deputatı kezinde orıs tilin erkin qoldanu üşin 280 söz jetedi degen. Sol sekildi biz de qazaq tilinde qanşa söz jii qoldanılatının eseptep, orıstildi mamandarğa keñse tiliniñ tizbesin jasap beruimiz kerek. Sonda jağday oñay şeşiledi.

Alaş ziyalıları turalı körkem dünieler jazu kerek

– Ağa, audarmaşı audarılatın tüpnwsqa şığarmanıñ tilin jaqsı bilui kerek pe, älde audarma şığarmanıñ tilin jaqsı bilui kerek pe?

– Audarmaşı eñ aldımen öziniñ ana tilin dwrıs bilui kerek. Ana tilin meñgergen adam basqa tildiñ iirimderin jetkize aladı. Äsirese öz tiline audaruşılar öz tilin jetik biluge tiis. Al ekinşi tildi tüsinu şart.

Audarmanıñ röli küşti. Jaña audarma – ruhani jaqındau dep otırmız ğoy.

«Körkem audarma: sırı men sını» degen kitaptı baspağa tapsırıp qoyğanmın. Sonda audarma mäselesi büge-şügesine deyin söz boladı. Meniñ aytpağım, jüz jıldıñ işinde francuzdar «Soğıs jäne beybitşilikti» on ret audarğan. Sonda Hemingueydiñ: «Qwday-au, talay ret «Soğıs jäne beybitşilikti» qolıma aldım. Talay oqıdım. Men ağılşın tilin ğana biletin adammın. Biraq Konstant Gardnerdiñ audarması qolıma tigenge deyin men mına kitaptı oqi almay tastap kete beretinmin» degeni bar. Konstant Gardner – öziñiz bilersiz, audarmaşı äyel. Sonıñ şeberligi köñilge qonğan. Kördiñiz be, keyde audarmanı oqığannan keyin ğana şığarmanı oquğa qwmarlığıñ artatın kezder boladı.

– Demek, audarma, şeber audarılğan dünie şığarmanıñ qwnın arttırıp jiberui mümkin be?

– Bwl – ülken mäsele. Audarmaşılardıñ özderi ärtürli qaraytın mäsele. Birdeñe dep aytu qiın. Biraq eñ bastısı – audarmaşılıqpen aynalısqanda şığarma keyipkerleriniñ mentalitetin, tiliniñ, twrmıs-saltınıñ özine tän erekşelikterin bilu kerek. Keyde, tipti, audarılmaytın sözder de boladı. Mäselen, orıstın borşın «köje» dep ayta almaymız ğoy.

– Ağa, osı Abaydıñ şığarmaları pälen tilge audarıldı dep jürmiz ğoy. Basqa halıqtarğa Abaydı öz deñgeyinde tanıta aldıq pa?

– Joq, Abay äli audarılğan joq. Al audarıldı dep dau aytuşılarğa aytarım, qazirgi audarmağa qarağanda jerge qaraysıñ. Biz öz qwndılığımızdı äli özge tilge öz deñgeyinde jetkize almay otırmız.

– Bwğan ne sebep?

– Sol audarmağa dwrıs közqaras bolmauınan. Ülken oqu orındarında da audarma isi turalı kafedralar ğana aşıp qoyğanbız. Onda teoriyalıq jağınan ğana zerdeleymiz. Bwlay bolmauı kerek. Ülken master-klastar, seminarlar ötkizip, audarmaşı mamandardıñ basın qosıp, audarmaşılıq şeberlikke üñiluimiz kerek. Dwrıs audarmaşılıq mektep qalıptastıruımız qajet. Al biz qaytip jürmiz?..

Esteriñizde bolsa, kezinde osı Atazañımızdıñ özin biz üş-aq künde audardıq. Al tatarlar Konstituciyasın audartu üşin qwjattı on adamğa bölip berdi de, uaqıtın şektemey, oğan taza şığarmaşılıqpen qaradı. Keyin älgi on audarmaşınıñ basın qosıp, salıstırıp otırıp, dwrıs jüyesin tüzip şığardı. Sol sekildi Hasan Tufan degen aqındarın audarğanda da bir öleñdi altı aqınğa berip, audartıp, sonıñ eñ jaqsısın tañdap alğan... Al biz audarmanı oñay dünie köremiz.

Men qazirgi keybir jap-jaqsı jazuşılarımızdıñ şığarmalarınıñ da audarmaların oqıp qaradım. Işiñ aşidı. Şığarmanıñ eñ bir şıñı, keremet iirimdi twstarı aşılmay qalğan. Qazaqta, bilesiz, adam seziminiñ neşe türli iirimderin jetkize alarlıqtay til bay ğoy. Biraq audarmaşı sonı jetkize almay, qinalğanda, üzik-üzigimen tastap ketip otıratın körinedi. Osınday jağdayda Abaydıñ tuındılarınıñ audarması turalı qalay söz qozğaysıñ?!

– Siz Gabriel' Garsiya Markestiñ «Jüz jıldıq jalğızdığın» audardıñız. Onıñ qoğamğa ülken jañalıq bolıp qabıldanğanı da esimizde. Şım-şıtırıq oqiğalarğa tolı osı bir kitaptı audaruğa nelikten qwmarttıñız?

– Audarmaşılıq jwmıstı bastamay twrğanda äjeptäuir proza jazıp jürgenmin. «Jalınnıñ» bir-eki ret bäygesin alıp, qwlşınısım arta tüskendey edi. Birde marqwm Qaldarbek Naymanbaev äñgimelesip otırıp: «Qazaqtıñ tili jetpeydi ğoy, äytpese bizge Mäskeuden tapsırıs tüsip otır, Gabriel' Garsiya Markestiñ «Jüz jıldıq jalğızdığın» audaru kerek bolıp twr», – dedi tausıla söylep. Sosın: «Qazaqtıñ tili nege jetpeydi? Orıs tili jetkende, Markesti audaruğa qazaq tiliniñ qwdireti jetpey me?» dem şamdanıp qaldım men. «Al jetse, körset!» dedi ol. Söytip, bilek sıbanıp kirisip, bir jılda «Jüz jıldıq jalğızdıqtı» audarıp şıqtım. Qazaq kitabınıñ qorına Markestiñ äygili tuındısı osılay qosıldı. Sonda bayıptap qarasam, Qaldarbektiki özinşe bir täsil eken ğoy. Qalay da kitaptı audartsam dep jürgen eken. Al men Qaldarbektiñ qamşılauımen kitaptı bir audarıp şıqtım.

– Jazuşı retinde bügingi qalamgerler qazaq oqırmandarı üşin qanday dünieler jazuı kerek dep oylaysız?

– Audarma boyınşa aytsaq, jastardıñ ruhın köteretin dünielerdi audaru kerek. Sodan keyin keşegi ötken Alaş ziyalıları turalı aytsaq boldı, olardıñ ömirbayanın bayandaumen şektelemiz. Bizge Alaş ziyalıları turalı körkem dünieler jazu kerek. Olardıñ ömir deregin tizbelep şıqpay, oğan romantikalıq sarın beru qajet. Al batırlar turalı jazğanda mifologiyalıq sanadan realistik bağıtqa köşip, eptep-eptep senimdi, aqılğa siımdı, adamdı oylantatın dünieler jazuımız kerek. Qaytkenmen bizdiñ Bögenbay, Qabanbay, Naurızbay – bäri de ömirde bolğan, tarihi twlğalar ekenin ayşıqtaytın derektermen jazıp, tabanın jerge tigizu qajet.

– Sözimizdiñ basında «ağılşın tilin de bilsek, oy-örisimiz keñi tüsedi» dep qaldıñız ğoy. Özge tilde jazılğan, özge halıqtıñ közqarası men dünietanımı «siñgen» şığarmalardı oqu, olardıñ işine «enip», «janına» üñilu, rasında da, oy-sanağa ıqpal etedi ğoy. Osı twrğıdan alğanda, audarmaşılıq jwmıs sizdiñ azamattıq poziciyañız ben wlttıq közqarasıñızğa, jalpı bolmısıñızğa qalay ıqpal etti, ayta alasız ba?

– Ras, nebir tuındılardı audardıq. Şeteldik klassikalıq tuındılardı oqıp, audarmamen tınıstap, audarmamen ösip-öndik. Bwrın Jwmağali degen ağam aytatın: «Tübinde senen jaqsı intelligent şığatın şığar» dep... Ol kisi de köp audarğan ğoy. Biraq... bilmeymin, özimniñ intelligent bolıp ketken tügim joq. Qazaqı tabiğatımda qaldım.

– Äñgimeñizge rahmet!

Näzira Bayırbek

«Astana aqşamı» gazeti, 13.09. 2011 j.

(Swhbat işinara ıqşamdalıp, işki taqırıptarı özgertilip berildi)

(Tüpnwsqa taqırıp: QAZAQ AUDARMA MEKTEBI ÄLI QALIPTASA QOYĞAN JOQ)

«The Qazaq Times»