"الاشوردانىڭ" 100 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە ۇكىمەت نەگە قۇلىقسىز؟

بيىلعى جىل قازاق ەلى ءۇشىن اتاۋلى كۇندەرگە تولى بولدى. جىل باستالا سالىپ، الەمدىك سپورت باسەكەسىنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتسەك، بۇگىندە عالام  ەلدەرى كوز تىككەن «ەكسپو-2017» كورمەسىن وتكىزىپ جاتىرمىز. سونىمەن قاتار، ەلىمىز ساياساتتاعى دا ىقپالى ارتىپ، حالىقارالىق كەلىسسوزدەر، مەن كونفەرەنتسيالاردى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان جايىمىز بار. بىراق بۇدان باسقا دا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان تاريحي وقيعالاردى ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. تاريح ساحناسىندا سوناۋ حح عاسىردا قۇرىلعان «الاشوردا» ۇكىمەتىنە بۇگىندە 100 جىل تولىپ وتىر. ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالاپ كەتكەن وسى پارتيانىڭ اتقارعان ءىسى مەن ەرەن ەڭبەگى ەلدىڭ ەسىندە مە؟

"الاشوردا" ۇكمەتى مەن الاش قوزعالىسى

ءاليحان نۇرمۇحامەتۇلى بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ جانە ساياسي ۇيىمىنىڭ دۇرىستىعىن ءومىر اعىمىنىڭ ءوزى جان-جاقتى دالەلدەپ بەردى.

قازاق ازاتتىق قوزعالىسى كوزدەگەن ماقسات-مۇراتتاردىڭ جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار اراسىندا ەكەندىگىن كەيىنگى الەمدىك تاريح كورسەتىپ وتىر. نيكاراگۋا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ساندينو كەزىندە «ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىزعا سىرتتان تاپتىق مازمۇن، سيپات بەرۋگە ۇمتىلىستار جاسالىندى. ءبىز وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىق، ويتكەنى ءبىزدىڭ كۇرەسىمىز انتيكولونيالدىق مازمۇنداعى كۇرەس ەدى» دەپ مالىمدەدى. الاش اتاۋىنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى ساندينو جاساعان تۇجىرىمعا حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى كەلگەن بولاتىن.

الاشتىق ۇستانىمداعى زيالىلار بولشەۆيكتەر ۇسىنعان سوتسياليزم يدەياسىمەن وسى جولدا بەلگىلەنگەن توتەنشە وزگەرىستەردى قابىلداي العان جوق. احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق حالقىنىڭ بولشەۆيكتەر يدەياسىن قابىلداۋعا دايار ەمەستىگىنە بايلانىستى ولار ۇسىنعان سوتسياليزم يدەياسىن «شاقىرىلماعان بوتەن قوناق» دەپ اتادى.

مامبەت قويگەلديەۆتىڭ  «الاش يدەياسى: ءبىر عاسىر وتكەن سوڭ» ماقالاسىندا ايتىلعانداي: "بولشەۆيكتەر ۇيىمداستىرعان 1917 جىلعى سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا مەن ودان كەيىنگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى بۇل ايتىلعان ويلار، ارينە، جاڭا قوعام قۇرۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە اتسالىسقان اعا بۋىننىڭ جاسامپاز ەڭبەگىن جوققا شىعارعاندىق ەمەس. قاراپايىم حالىق، ونىڭ وزىق تۋعان ۇلدارى مەن قىزدارى ءۇشىن سوتسياليزم يدەياسى، تۇرار رىسقۇلوۆ ءدال اتاپ كورسەتكەنىندەي، تۇپكىلىكتى جالعىز مۇرات ەمەس، قوعامدىق ءومىردى جاعىمدى ماعىنادا وزگەرتۋدىڭ قۇرالى ەسەبىندە ءجۇردى. وسى تۇرعىدان اعا بۋىننىڭ قاجىرلى ەڭبەگى ءوز ناتيجەسىن بەرگەندىگى انىق. ولاردىڭ ءتۇرلى اۋىرتپالىقتارعا قاراماستان، اتقارعان ماقساتتىق قىزمەتى مەن ەڭبەگىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى – بۇگىنگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز".

الاشتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى

«ەكسپو» دەپ «ەسىمىز اۋىپ» جۇرگەندە وسى ايتۋلى مەرەيتوي ءسال كولەڭكەدە قالىپ قويعان سەكىلدى. اقتالۋ ءۇشىن  باق-تان دا، بيلىكتەن دە  كىنا ىزدەدىك. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل كۇننىڭ ماڭىزى مەن الاشوردانىڭ ايتۋلى داتاسى حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭە قويماعان سەكىلدى.

وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا «اق جول» قدپ پارلامەنتتىك فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى پرەمەر-مينيستر ب.ساعىنتاەۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، «قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن الاش قايراتكەرلەرىن لايىقتى ۇلىقتاۋعا ارنالعان تانىمدىق ءىس-شارالار بەلگىلەپ، ىسكە اسىرۋدى» سۇراعان بولاتىن. سايكەسىنشە، پريمەر-مينيستر دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ: «2017 جىلى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار جالپىحالىقتىق تاريحي ءمانى بار اتالعان وقيعانىڭ 100 جىلدىعى اياسىندا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە بىرقاتار مەرەيتويلىق ءىس-شارالار وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە  مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ، 2017 جىلى الاش پارتياسىنىڭ  قۇرىلۋىنىڭ 100 جىل تولۋى اياسىندا ءىس-شارالار كەشەنىن وتكىزۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋ تاپسىرىلدى» دەگەن ەدى. ەندى وسى ۋادە ەتىلگەن شارالار قانشالىقتى دەڭگەيدە جۇزەگە اسۋدا جانە قانداي جۇمىستار اتقارىلدى نەمەسە اتقارىلىپ جاتىر. ءبىر شولىپ وتەيىك...

1. «اق جول» پارتياسى  «الاش ارمانى – تاۋەلسىز قازاق ەلى» اتتى حالىقارالىق  ءمۇشايرا  جاريالاپ وتىر.

ءمۇشايرانىڭ ماقساتى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كەلبەتى مەن مەملەكەتتىگىمىزدىڭ  نەگىزى بولىپ تابىلاتىن العاشققى زاماناۋي ساياسي الاش پارتياسى  مەن  «الاشلوردا» ۇكىمەتىنىڭ ارىستارىنا تاريحي باعا بەرۋ; جاس ۇرپاقتى پاتريوتتىق-تاعىلىمدىق تاربيەگە باۋليتىن   تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنان تۋىندايتىن  قازاق تاريحىنداعى قالدىرعان ءىزى زور قايراتكەر تۇلعالاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن  جىرلاۋ;  رۋحاني ۇلتتىق مۇرامىز بەن ەلدىك-ەرلىك قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاۋ.

2. «الاشوردا» قوعامدىق قورى ۇيىتقى بولعان الاش اۆتونومياسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى مەن شىعارمالارىنىڭ ءبىرىنشى تولىقتىرىلعان 15 تومدىق مونوگرافياسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابى جارىققا شىقتى. سونىڭ اياسىندا وزبەكستان، تۇركيا، رەسەي، گەرمانيا، ۇلىبريتانيا، قىتايدان عالىمدار كەلىپ قاتىسقان مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكەن بولاتىن. بىراق بۇل كىتاپ جەكە كاسىپكەردىڭ قولداۋىمەن 500 دانا بولىپ قانا باسىلدى. ۇكىمەتتەن قولداۋ بولماعاندىقتان، عىلىمي ەڭبەكتى باسقا تىلدەرگە اۋدارىپ، الەمگە تانىتۋ مۇمكىن بولماي وتىر.

3. «ۇلت بولمىسى» جۋرنالىنىڭ «الاش جولى» ادەبي شىعارماشىلىق بايگەسى.

رەسپۋبليكالىق پاتريوتتىق، ادەبي-تانىمدىق «ۇلت بولمىسى» جۋرنالى مەن اۋعان سوعىسى ارداگەرلەر ۇيىمدارىنىڭ «قازاقستان ارداگەرلەرى» قاۋىمداستىعى بىرلەسە وتىرىپ، الاشوردانىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي پوەزيا، پروزا، جۋرناليستيكا جانە دراماتۋرگيا سالالارى بويىنشا ءداستۇرلى «ۇلت بولمىسى ادەبي سىيلىعى» بايقاۋىن جاريالاپ وتىر.

بۇل جوبالار جەكە ۇيىمدار مەن ازاماتتاردىڭ باستاماسىمەن جاسالعان بولاتىن. ال رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تىكەلەي ۇكىمەتتىڭ، مينيسترلىكتىڭ تاراپىنان وتكىزىلىپ جاتقان شارالاردىڭ ەسەبى  وبلىستىق، قالالىق، ۋنيۆەرسيتەتتىك دەڭگەيدەگى ءىرىلى-ۇساقتى كونفەرەنتسيالار، عىلىمي، مادەني شارالارمەن شەكتەلىپ قالعان.

جوعارىدا كورسەتىلگەن باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ حاتىنداعى ۋادە ەتىلگەن دۇنيەلەردىڭ ىسكە اسىرىلعاندارى جوقتىڭ قاسى. بىراق، ۇكىمەت مينيسترلىككە تاپسىرىپ، ارنايى جوسپار قۇرىلىپ، جۇمىستار اتقارىلعان ەدى. ناتيجەسىندە – وبلىستارعا، ايماقتارعا، وقۋ ورىندارىنا سىلتەپ قانا وتىر.

2015-2016 جىلدارى ۇلت جاناشىرلارى ارنايى 60 باپتان تۇراتىن، «الاشوردانىڭ» 100 جىلدىعىنا جانە دە ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان جوبالار مەن شارالاردىڭ ءتىزىمىن، جوسپارىن ارنايى قۇجات رەتىندە بيلىكتىڭ قۇزىرىنا ۇسىنعان بولاتىن. ول ۇسىنىستاردىڭ ىشىندە:

• قاراعاندى وبلىسىنداعى اۋدانعا الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىن بەرىپ، ەسكەرتكىشىن ورناتۋ;
• استانا قالاسىندا حالىقارالىق كورمە اياسىندا ەل تاريحىنان سىر  شەرتەتىن «الاش اللەياسىن» سالۋ;
• الماتى جانە استانا قالالارىنداعى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اتىن بەرۋ;
• 2016 جىلدى – «ءاليحان جىلى» دەپ اتاۋ;
• بيىلعى 2017 جىلدى الاشوردانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «الاشوردا جىلى» دەپ اتاۋ;
• مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن الاشوردا تاريحىنان سىر شەرتەتىن عىلىمي مونوگرافيالاردى جارىققا شىعارۋ سەكىلدى ت.ب. شارالار قاراستىرىلعان ەكەن. راسىندا، شىنايى ۇيىمداستىرىلعاندارىنان گورى «قاعاز جۇزىندە» بولىپ جاتقاندارىنىڭ كوپ ەكەنىن بايقاپ وتىرمىز.

بۇل ەل تاريحىنا سەلقوس قاراۋ ما، الدە «قارجى بولىنبەدى» دەگەن سىلتاۋدىڭ اقيقاتقا اينالعانى ما؟

ءازىربايجان مەن ۋكراينادا الاشوردا سەكىلدى ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالاپ كەتكەن تاريحي پارتيا مەن مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ  مەرەيتويىن جالپى ۇلتتىق دەڭگەيدە  اتاپ ءوتىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ اتقارىلعان شارالاردى ىزدەپ وتىرعانىمىز دا ىڭعايسىز ەكەن...

“The Qazaq Times”