الەم پرەزيدەنتتەرىن كىم تاعايىندايدى: 2017 جىل – الەمدە «سايلاۋ جىلى»

2016 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا اقش-تا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. ناتيجەسىندە دونالد ترامپتى اقۇيدەگى پرەزيدەنت كەڭسەسىنە كىرگىزدى. بۇل ءبىر قۇراما شتات عانا ەمەس الەمدەگى بىرقانشا ەلدەردىڭ سىرتقى ساياساتىنا اسەر ەتكەنى انىق. ايتالىق، رەسەي، قىتاي، جاپونيا، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك كورەيامەن قاتار ەۋروپا ەلدەرى ترامپتىڭ كەلۋىنە بايلانىستى اقش-پەن اراداعى سىرتقى ساياساتتارىنا بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزدى. وتكەن جىلدىڭ جىل قورتىندىسىن جاساعان ترامپتىڭ پرەزيدەنت بولۋى، قاڭتار ايىنان باستاپ الەم ەلدەرىن ساياساتىن دۇبىرگە ۇلاستىردى.  

2017 جىلىن الەمدىك باق «سايلاۋ جىلى» دەپ اتاۋعا ۇيرەنىپ قالدى. سەبەبى، بيىل الەمنىڭ 23 ەلىندە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بولماق. الايدا، 2012 جىلداعى 58 ەلدەگى ۇكىمەتتىك جانە پارلامەنتتىك سايلاۋلاردىڭ رەكوردىنا جەتپەدى. بيىل كوپ ەلدەردە پرەزيدەنتتىك سايلاۋلار بولعالى تۇر. وسىعان دەيىن اقش، وڭتۇستىك كورەيا، فرانتسيا، يران قاتارلى ەلدەردە پرەزيدەنت سايلاۋى بولىپ ءوتتى.

*عالامدىق بەيبىتشىلىك يندەكسى بويىنشا رەتى (2016). الداعى ۋاقىتتا بولاتىن ءۇندىستان، گەرمانيا، سەربيا، سلوۆەنيا قاتارلى ەلدەردەگى سايلاۋ وسى ەلدەرمەن قوسا، ولارمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىپ وتىرعان ەلدەردىڭ سىرتقى ساياساتتارىنا اسەر ەتەتىنى انىق. بۇلاردىڭ اراسىندا گەرمانيا 12 اقپان دەپ جوسپارلانعان سايلاۋدى جارتى جىل كەشىكتىرىپ وتكىزۋدى ۇيعاردى.

وسىعان دەيىن بولىپ وتكەن ەلەۋلى سايلاۋلار وڭتۇستىك كورەيا، فرانتسيا، يران قاتارلى ەلدەردەگى پرەزيدەنت سايلاۋى. تومەندە ءبىز وسى اتالعان ەلدەردەگى سايلاۋ مەن ونىڭ ناتيجەسىنە جەكە-جەكە توقتالىپ وتەمىز.

وڭتۇستىك كورەياداعى پرەزيدەنت سايلاۋى

كورەيانىڭ پرەزيدەنت سايلاۋى وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ ەڭ ءبىر شيەلەنىسكە تولى قاتەرلى شاعىندا بولىپ ءوتتى. كيم جوڭ ۋن (كيم چەن ىن) بيلىگىنەن بەرى سولتۇستىك كورە يادرولىق باعدارلاماسى مەن بالليستيكالىق زىمىرانداردى دامىتۋ باعدارلاماسىن تىنباي دامىتۋى، وڭىرلىك، ءتىپتى الەمدىك قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىككە قاتەر توندىرگەنى انىق. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ اتالعان ەلگە قاراتا شىعارعان سان ءتۇرلى قارارى جانە وزگە ەلدەردىڭ قىسىمى مەن ەسكەرتۋلەرىنە كيم جوڭ ۋن بيلىگى پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. اقش پرەزيدەنتتىگىنە كەلىسىمەن ترامپ سولتۇستىك كورەياعا شۇيلىكتى. شيەلەنىسكەن جاعداي سوعىسقا ۇلاسا جازدادى.

وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا وڭتۇستىك كورەيادا بەلگىلى دارەجەدەگى ساياسي تۇراقسىزدىق تا ورىن الدى دەۋگە بولادى. بۇرىنعى پرەزيدەنت پاك كين حەنىڭ مەرزىمسىز بيلىكتەن شەتتەتىلۋى جانە تەرگەۋگە الىنۋى كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى بيلىگىندەگى توپتاردىڭ تارتىسىن ءبىرشاما كۇشەيتتى. ونى جاقتاۋشىلار سەۋلدەگى ورتالىق الاڭدا تالاي مارتە ەرەۋىل جاسادى. دەگەنمەن، جوعارى كەڭەس جاعىنان ۇيعارىلعان شەشىم بويىنشا پرەزيدەنت بيلىگىنەن الىنىپ، وڭتۇستىك كورەيا 12 ناۋرىزدان باستاپ ءمۇن جا-ين پرەزيدەنت بولىپ سايلانعانعا دەيىن 2 اي مەرزىمدە پرەزيدەنتسىز ەل بولىپ كەلدى.

ءمۇن جا-ين تاققا وتىرعانعا دەيىن كورەي تۇبەگىنىڭ جاعدايىن ەكى ۇلكەن ماسەلە كورەي تۇبەگىنىڭ جاعدايىن ۋشىقتىرىپ كەلدى. ايتالىق: سولتۇستىك كورەيا ماسەلەسى جانە اقش-تىڭ وڭتۇستىك كورەياعا ورناتپاق بولعان «ساد» زىمىرانعا قارسى جۇيەسى. مۇنىڭ العاشقىسى كورەي تۇبەگىنىڭ كوپتەن بەرگى پروبلەماسى بولسا، ەكىنشىسى اقش-تىڭ جاماۋ ۇستىنە باسقان شوقپىتىمەن بىردەي بولدى. اتالعان جۇيەنىڭ ورناتىلۋىنا قارسى قىتاي، رەسەي، سولتۇستىك كورەيا ەلدەرىنىڭ نارازىلىعى تۇبەك ماسەلەسىن ءتىپتى دە قيىنداتىپ جىبەردى.  سوعىس انە-مىنە بۇرق ەتە تۇسۋگە تاياپ تۇرعاندا وڭتۇستىك كورەيا سايلاۋىنىڭ قورتىندىسى بۇل شيەلەنىستەردىڭ شەشىلۋىنە وراي بەردى. كورەياداعى سايلاۋدىڭ تۇبەكتىڭ شيەلەنىسى ءۇشىن شەشۋشى ماڭىزى بولدى دەۋگە ابدەن بولادى. سەبەبى، ءمۇن جا-ين پرەزيدەنتتىككە كەلىسىمەن «ساد» جۇيەسىنەن باس تارتتى جانە سولتۇستىك كورەيامەن كەلىسىمگە كەلۋ، ءتىپتى ەكونوميكالىق كومەك كورسەتۋ نيەتىن ءبىلدىردى.

قازىر دە تۇبەك ماسەلەسى تولىقتاي شەشىم تاۋىپ، تىنىشتىق ورنادى دەپ ايتۋ ەرتە. ءالى دە سوعىس تۋىلۋىنىڭ  قىزىل سىزىقتى دەڭگەيىندە تۇر. بىراق ءمۇن جا-ين بيلىگى بارىنشا تىنىشتىققا تارتىپ وتىر. قىتايمەن كىربەڭدىكتى باسەيتىپ، اقش-پەن ارا-قاتىناسىن سالقىندىققا سالدى. بۇنى ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ۋاقىتشا بولسا دا تىنىس بەردى دەۋگە بولادى.

فرانتسياداعى پرەزيدەنت سايلاۋى

فرانتسۋز ەلىندەگى سايلاۋ ءىسى دە سول ەل مەن ەۋروپانىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرعان شاعىندا بولدى. ۇلىبريتانيانىڭ ەۋروپا وداعىنان باس تارتۋىنان كەيىن ەو-عا مۇشە ەلدەر وداقتىڭ بولاشاعىنان الاڭداپ قالدى. قانشاما كومەكتەردەن كەيىن دە ءبىر سەرپىن الا الماعان شىعىس ەۋروپا ەكونوميكاسى ءبىرشاما ىلعارى دامىعان باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە ۇمىتسىزدىك سىيلادى. وداقتىڭ باستى تىرەگى ۇلىبريتانيا كەتكەننەن كەيىن «ورتاق وگىزدىڭ» بار اۋرەشىلىگى مەن اۋىرتپاشىلىعىن گەرمانيا مەن فرانتسيا ارقالاپ شىعا بەردى.

فرانتسيانىڭ ءوز ىشىندە دە ءتۇرلى داعدارىستار ورىن الىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتا مەن ەۋرو اراسىندا تىڭ كۇرەس ورىن الدى. فرانتسيا ۇلتشىلدارى وداقتان باس تارتىپ، فرانتسيا بولاشاعىن ءوز قولىنا الۋى كەرەك دەگەندى ۇراندادى. سونىمەن فرانتسيا ىشىندە دە ەكىۇدايلىق ورناپ، حالىق پەن ساياسي پارتيالاردا ەكىگە جارىلدى. فرانتسيا سايلاۋى مىنە وسى كەزەڭدە بولىپ ءوتتى.

سايلاۋعا قاتىسقان «ۇلتتىق مايدان» پارتياسى فرانتسۋز ۇلتشىلدىعى نەگىزىندە وداقتان باس تارتۋ كەرەك دەپ تاپتى. ال ەممانۋەل ماكرون باستاعان توپ ىشكى جاقتا رەفورما جاساپ، جاڭا ەۋروپا بىرلىگىنە باستاۋشى بولۋ ۇرانىن ۇستاندى. سايلاۋدىڭ العاشقى قورتىندىسى بويىنشا مارين لە پەن مەن ماكرون پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر بولدى. 7 مامىردا وتكەن ەكىنشى تۋر قورتىندىسى بويىنشا 39 جاستاعى ەممانۋەل ماكرون سايلاۋدا جەڭىپ، فرانتسيا تاريحىنداعى ەڭ جاس باسشى بولىپ تاققا وتىردى. بۇنى وزگە ەلدەردىڭ ساراپشىلارى «ساياسي بەتبۇرىس» دەپ قارادى. سەبەبى، فرانتسيا بيلىگى جاستاردىڭ قولىنا ءوتىپ، فرانتسيانىڭ ىشكى رەفورماسىنا جول اشىلدى.

يران يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى پرەزيدەنت سايلاۋى

يرانداعى پرەزيدەنت سايلاۋ ءار ءتورت جىلدا ءبىر رەت وتەدى. ءار رەتكى پرەزيدەنت قاتارىنان ەكى رەت پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋعا قۇقىلى. وزگە ەلگە قاراعاندا يرانداعى پرەزيدەنت سايلاۋى تارتىسسىز ءداستۇرلى فورمادا ءوتتى دەۋگە بولادى. ءتىپتى روۋحانيدىڭ پرەزيدەنتتىككە قايتا كەلۋى الدىن الا جوسپارلانىپ قويعانعا دا كوبىرەك ۇقساپ كەتتى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىزدى تومەندەگىشە تارقاتا كەتەلىك:

يران ەلى بويىنشا 1600-گە جۋىق ادام ءوزىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنعان. ولاردىڭ ىشىندە ايەلدەر دە بار. الايدا ير-نىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى، اتىشۋلى احمەدينەجاد سايلاۋعا قاتىستىرىلمادى. سايلاۋدىڭ سوڭعى اينالىمى جاقىنداي بەرگەندە تەحران (تەگەران) قالاسىنىڭ اكىمى مەن ۆيتسە-پرەزيدەنت يسحاق جاھانگيري پرەزيدەنتتىك كانديداتۋراسىنان باس تارتتى. سونىمەن بىرگە بۇل ەكەۋى دە ءوزىن قولداۋشىلارعا قازىرگى پرەزيدەنت روۋحانيگە داۋىس بەرۋىن ءوتىندى.

يران پرەزيدەنت سايلاۋىندا ءبىر پرەزيدەنتتىڭ ەكى رەت قاتارىنان ەل باسقارۋى ءداستۇر بولىپ قالدى. ەلدىڭ رۋحاني كوسەمى ايادوللا حومەنەي بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ كەزەكتى سايلاۋعا تۇسۋىنە جول بەرمەدى. ءبىر عانا احمەدينەجادتىڭ سايلاۋدان شەتتەتىلۋىنىڭ ءوزى  ءروۋحانيدىڭ قايتالاي سايلاناتىندىعىنان الدىن الا دەرەك بەرەدى. يراننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى جۇرگىزگەن سىرتقى ساياسات يراننىڭ ىشكى رەفورماسىن جانداندىرعانىمەن، باتىس ەلدەرىنىڭ نارازىلىعىنا كوبىرەك ۇشىرادى. قازىرگى پرەزيدەنت روۋحاني ديپلوماتيالىق جولمەن يرانعا قاراتىلعان سانكتسيالاردىڭ كوبىن كەرى قايتارسا دا، رەسەيمەن وداقتاس ير-عا باتىس ەلدەرىنىڭ قاباعى تەرىس. اقش بيلىگىنە كەلگەن ترامپ يراندى ەڭ باستى تەررورلىق ەلدەردىڭ ءبىرى دەپ كورسەتىپ، ساياسي جاقتان وقشاۋلاۋ جانە يادرولىق باعدارلاماسىن دامىتۋعا جول بەرمەۋگە تىرىسىپ وتىر. سول ءۇشىن دە قازىرگى يران ءۇشىن، ديپلوماتيانى قولداۋشى ءروۋحانيدىڭ جالعاستى پرەزيدەنت بولۋى زاڭدى ءارى، كەرەكتى بولىپ وتىر.

ال، الداعى ۋاقىتتا بولاتىن ءار ەلدەگى سايلاۋلار اراسىندا گەرمانيا، ءۇندىستان، سلوۆەنيا قاتارلى ەلدەر ەۋروپا مەن ازيا جانە دە وزگە ايماقتار ءۇشىن ىقپالدى ساياسي وزگەرىستەردى قالىپتاستىرعالى تۇر. ۇندىستانداعى سايلاۋ دا ءداستۇرلى فورمادا وتە بەرمەك. الايدا، بۇل قىتاي مەن وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنە نازار اۋداراتىن جايت. قىتاي وڭىردەگى باستى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءۇندىستاننىڭ ىشكى سىرتقى ساياساتىنا ايرىقشا نازار اۋدارادى. بۇل قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىنىڭ وڭتۇستىك باعىتىنداعى قۇرىلىسىنىڭ دامۋىنا تىكەلەي قاتىستى. گەرمانيا سايلاۋى بولسا ەۋروپا وداعىنىڭ كەلەشەگىنە جانە ونداعى ەلدەردىڭ تالعامىنا اسەر ەتپەك. كورشىلەس قىرعىز ەلىندەگى سايلاۋ، كورشىلەس ەل رەتىندە بىزگە دە ماڭىزدى بولارى انىق. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتار الداعى ۋاقىتتا ارناۋلى توقتالۋدى قاجەت ەتەدى.

“The Qazaq Times”