Älem prezidentterin kim tağayındaydı: 2017 jıl – älemde «saylau jılı»

2016 jıldıñ jeltoqsan ayında AQŞ-ta prezident saylauı ötti. Nätijesinde Donal'd Tramptı Aqüydegi prezident keñsesine kirgizdi. Bwl bir Qwrama Ştat ğana emes älemdegi birqanşa elderdiñ sırtqı sayasatına äser etkeni anıq. Aytalıq, Resey, Qıtay, Japoniya, Oñtüstik jäne Soltüstik Koreyamen qatar Europa elderi Tramptıñ keluine baylanıstı AQŞ-pen aradağı sırtqı sayasattarına birqatar özgerister engizdi. Ötken jıldıñ jıl qortındısın jasağan Tramptıñ prezident boluı, qañtar ayınan bastap älem elderin sayasatın dübirge wlastırdı.  

2017 jılın älemdik BAQ «saylau jılı» dep atauğa üyrenip qaldı. Sebebi, biıl älemniñ 23 elinde prezidenttik saylau bolmaq. Alayda, 2012 jıldağı 58 eldegi ükimettik jäne parlamenttik saylaulardıñ rekordına jetpedi. Biıl köp elderde prezidenttik saylaular bolğalı twr. Osığan deyin AQŞ, Oñtüstik Koreya, Franciya, Iran qatarlı elderde prezident saylauı bolıp ötti.

*Ğalamdıq beybitşilik indeksi boyınşa reti (2016). Aldağı uaqıtta bolatın Ündistan, Germaniya, Serbiya, Sloveniya qatarlı elderdegi saylau osı eldermen qosa, olarmen diplomatiyalıq baylanıs ornatıp otırğan elderdiñ sırtqı sayasattarına äser etetini anıq. Bwlardıñ arasında Germaniya 12 aqpan dep josparlanğan saylaudı jartı jıl keşiktirip ötkizudi wyğardı.

Osığan deyin bolıp ötken eleuli saylaular Oñtüstik Koreya, Franciya, Iran qatarlı elderdegi prezident saylauı. Tömende biz osı atalğan elderdegi saylau men onıñ nätijesine jeke-jeke toqtalıp ötemiz.

Oñtüstik Koreyadağı prezident saylauı

Koreyanıñ prezident saylauı öñirlik qauipsizdik pen twraqtılıqtıñ eñ bir şieleniske tolı qaterli şağında bolıp ötti. Kim Joñ Un (Kim Çen In) biliginen beri Soltüstik Kore yadrolıq bağdarlaması men ballistikalıq zımırandardı damıtu bağdarlamasın tınbay damıtuı, öñirlik, tipti älemdik qauipsizdik pen beybitşilikke qater töndirgeni anıq. BWW Qauipsizdik keñesiniñ atalğan elge qarata şığarğan san türli qararı jäne özge elderdiñ qısımı men eskertulerine Kim Joñ Un biligi pısqırıp ta qarağan joq. AQŞ prezidenttigine kelisimen Tramp Soltüstik Koreyağa şüylikti. Şielenisken jağday soğısqa wlasa jazdadı.

Osımen bir uaqıtta Oñtüstik Koreyada belgili därejedegi sayasi twraqsızdıq ta orın aldı deuge boladı. Bwrınğı prezident Pak Kin Heniñ merzimsiz bilikten şettetilui jäne tergeuge alınuı Koreya Respublikasınıñ joğarı biligindegi toptardıñ tartısın birşama küşeytti. Onı jaqtauşılar Seuldegi ortalıq alañda talay märte ereuil jasadı. Degenmen, Joğarı keñes jağınan wyğarılğan şeşim boyınşa prezident biliginen alınıp, Oñtüstik Koreya 12 naurızdan bastap Mün Ja-In prezident bolıp saylanğanğa deyin 2 ay merzimde prezidentsiz el bolıp keldi.

Mün Ja-In taqqa otırğanğa deyin Korey tübeginiñ jağdayın eki ülken mäsele Korey tübeginiñ jağdayın uşıqtırıp keldi. Aytalıq: Soltüstik Koreya mäselesi jäne AQŞ-tıñ Oñtüstik Koreyağa ornatpaq bolğan «Sad» zımıranğa qarsı jüyesi. Mwnıñ alğaşqısı Korey tübeginiñ köpten bergi probleması bolsa, ekinşisi AQŞ-tıñ jamau üstine basqan şoqpıtımen birdey boldı. Atalğan jüyeniñ ornatıluına qarsı Qıtay, Resey, Soltüstik Koreya elderiniñ narazılığı tübek mäselesin tipti de qiındatıp jiberdi.  Soğıs äne-mine bwrq ete tüsuge tayap twrğanda Oñtüstik Koreya saylauınıñ qortındısı bwl şielenisterdiñ şeşiluine oray berdi. Koreyadağı saylaudıñ tübektiñ şielenisi üşin şeşuşi mañızı boldı deuge äbden boladı. Sebebi, Mün Ja-In prezidenttikke kelisimen «Sad» jüyesinen bas tarttı jäne Soltüstik Koreyamen kelisimge kelu, tipti ekonomikalıq kömek körsetu nietin bildirdi.

Qazir de tübek mäselesi tolıqtay şeşim tauıp, tınıştıq ornadı dep aytu erte. Äli de soğıs tuıluınıñ  qızıl sızıqtı deñgeyinde twr. Biraq Mün Ja-In biligi barınşa tınıştıqqa tartıp otır. Qıtaymen kirbeñdikti bäseytip, AQŞ-pen ara-qatınasın salqındıqqa saldı. Bwnı öñirdiñ qauipsizdigine uaqıtşa bolsa da tınıs berdi deuge boladı.

Franciyadağı prezident saylauı

Francuz elindegi saylau isi de sol el men Europanıñ tığırıqqa tirelip twrğan şağında boldı. Wlıbritaniyanıñ Europa Odağınan bas tartuınan keyin EO-ğa müşe elder odaqtıñ bolaşağınan alañdap qaldı. Qanşama kömekterden keyin de bir serpin ala almağan Şığıs Europa ekonomikası birşama ılğarı damığan Batıs Europa memleketterine ümitsizdik sıyladı. Odaqtıñ bastı tiregi Wlıbritaniya ketkennen keyin «ortaq ögizdiñ» bar äureşiligi men auırtpaşılığın Germaniya men Franciya arqalap şığa berdi.

Franciyanıñ öz işinde de türli dağdarıstar orın alıp, wlttıq valyuta men euro arasında tıñ küres orın aldı. Franciya wltşıldarı Odaqtan bas tartıp, Franciya bolaşağın öz qolına aluı kerek degendi wrandadı. Sonımen Franciya işinde de ekiwdaylıq ornap, halıq pen sayasi partiyalarda ekige jarıldı. Franciya saylauı mine osı kezeñde bolıp ötti.

Saylauğa qatısqan «Wlttıq maydan» partiyası francuz wltşıldığı negizinde odaqtan bas tartu kerek dep taptı. Al Emmanuel' Makron bastağan top işki jaqta reforma jasap, jaña Europa birligine bastauşı bolu wranın wstandı. Saylaudıñ alğaşqı qortındısı boyınşa Marin Le Pen men Makron prezidenttikke ümitker boldı. 7 mamırda ötken ekinşi tur qortındısı boyınşa 39 jastağı Emmanuel' Makron saylauda jeñip, Franciya tarihındağı eñ jas basşı bolıp taqqa otırdı. Bwnı özge elderdiñ sarapşıları «Sayasi betbwrıs» dep qaradı. Sebebi, Franciya biligi jastardıñ qolına ötip, Franciyanıñ işki reformasına jol aşıldı.

Iran Islam Respublikasındağı prezident saylauı

Irandağı prezident saylau är tört jılda bir ret ötedi. Är retki prezident qatarınan eki ret prezident bolıp saylanuğa qwqılı. Özge elge qarağanda Irandağı prezident saylauı tartıssız dästürli formada ötti deuge boladı. Tipti Rouhanidıñ prezidenttikke qayta kelui aldın ala josparlanıp qoyğanğa da köbirek wqsap ketti. Olay deytin sebebimizdi tömendegişe tarqata ketelik:

Iran eli boyınşa 1600-ge juıq adam özin prezidenttikke wsınğan. Olardıñ işinde äyelder de bar. Alayda IIR-nıñ bwrınğı prezidenti, atışulı Ahmedinejad saylauğa qatıstırılmadı. Saylaudıñ soñğı aynalımı jaqınday bergende Tehran (Tegeran) qalasınıñ äkimi men vice-prezident Ishaq Jahangiri prezidenttik kandidaturasınan bas tarttı. Sonımen birge bwl ekeui de özin qoldauşılarğa qazirgi prezident Rouhanige dauıs beruin ötindi.

Iran prezident saylauında bir prezidenttiñ eki ret qatarınan el basqaruı dästür bolıp qaldı. Eldiñ ruhani kösemi Ayadolla Homeney bwrınğı prezidenttiñ kezekti saylauğa tüsuine jol bermedi. Bir ğana Ahmedinejadtıñ saylaudan şettetiluiniñ özi  Rouhanidiñ qaytalay saylanatındığınan aldın ala derek beredi. Irannıñ bwrınğı prezidenti jürgizgen sırtqı sayasat Irannıñ işki reformasın jandandırğanımen, Batıs elderiniñ narazılığına köbirek wşıradı. Qazirgi prezident Rouhani diplomatiyalıq jolmen Iranğa qaratılğan sankciyalardıñ köbin keri qaytarsa da, Reseymen odaqtas IIR-ğa batıs elderiniñ qabağı teris. AQŞ biligine kelgen Tramp Irandı eñ bastı terrorlıq elderdiñ biri dep körsetip, sayasi jaqtan oqşaulau jäne yadrolıq bağdarlamasın damıtuğa jol bermeuge tırısıp otır. Sol üşin de qazirgi Iran üşin, diplomatiyanı qoldauşı Rouhanidiñ jalğastı prezident boluı zañdı äri, kerekti bolıp otır.

Al, aldağı uaqıtta bolatın är eldegi saylaular arasında Germaniya, Ündistan, Sloveniya qatarlı elder Europa men Aziya jäne de özge aymaqtar üşin ıqpaldı sayasi özgeristerdi qalıptastırğalı twr. Ündistandağı saylau da dästürli formada öte bermek. Alayda, bwl Qıtay men Oñtüstik Şığıs Aziya elderine nazar audaratın jayt. Qıtay öñirdegi bastı qarsılastarınıñ biri retinde Ündistannıñ işki sırtqı sayasatına ayrıqşa nazar audaradı. Bwl Qıtaydıñ «Bir beldeu, bir jol» bağdarlamasınıñ oñtüstik bağıtındağı qwrılısınıñ damuına tikeley qatıstı. Germaniya saylauı bolsa Europa Odağınıñ keleşegine jäne ondağı elderdiñ talğamına äser etpek. Körşiles qırğız elindegi saylau, körşiles el retinde bizge de mañızdı boları anıq. Sondıqtan bwl taqırıptar aldağı uaqıtta arnaulı toqtaludı qajet etedi.

“The Qazaq Times”