Qarjaubay Sartqojawlı: Bayırğı türikterdiñ dünietanımı

Belgili türkolog, filologiya ğılımdarınıñ doktorı Qarjaubay Sartqojawlı 1947 jılı 22 naurızda Moñğoliyanıñ Bayanölgey ölkesinde düniege kelgen. 1973 jılı Moñğoliya memlekettik universitetin bitirgen. 1985–1988 jıldarı Leningradtağı Şığıstanu institutınıñ aspiranturasında oqığan. Eñbek jolın Bayanölgey aymağında wstazdıqpen bastağan, Moñğoliya ĞA Tarih institutınıñ ağa ğılımi qızmetkeri, Türki-Qazaq ğılımi ortalığınıñ ağa ğılımi qızmetkeri, direktorı, Bayanölgey aymaqtıq mäslihat törağası, Moñğoliya ĞA Türki-Qazaq ğılımi ortalığınıñ direktorı bolıp qızmet atqarğan. 2001 jıldan Euraziya Wlttıq universitetiniñ Epigrafika jäne etnografiya laboratoriyasınıñ meñgeruşisi. Tarih ğılımınıñ kandidatı, professor, türkolog, filologiya ğılımdarınıñ doktorı. Baba türik zamanınıñ tastağı tañbasın bügingi egemen eldiñ igiligine jartaqan ğalımnıñ 70 jastıq mereytoyına qwttı bolsın aytamız!

Dünietanım – ortanı tanu, älemdi tanu, ömirge degen tüsinikter, sol qoğamdağı adamdardıñ közqarası, wstanğan wstanımı.

Dünietanım degenimiz ne? Köptegen ğalımdar är türli tüsiniktemeler wsındı. Mısalğa alsaq, Djeyms Sayr (James Sire) dünietanımdı – älemniñ negizigi qwrılımı jayında alğan boljamdarımız (nemese pikirlerimiz) deydi. Filips pen Broun (Phillips and Brown) «Dünietanım degenimiz aldımen dünieniñ anıqtaması men ol jayındağı qalıptasqan pikiri, sodan keyin bwl közqarastıñ (pikirdiñ) ömirde qoldanıluı», deydi. Qısqaşa aytqanda, dünietanım degenimiz ärbir wlttar men wlıstar, qorşağan orta, zamanına say älemdi tüysigu, sezinu sonıñ nätijesinde tüsinu. Öytse, uaqıt pen keñistik ayasında qoğamda qalıptasqan tüsinik.

Endeşe wlan baytaq Aziya dalasında ömir sürgen türki halıqtardıñ geografiyalıq ornalasu keñistigi birneşe ret jürilgen Wlı köştiñ (migraciya) äserinen ondağan märte özgeriske tüsti. Ömir süru alañı – Keñistik özgergen soñ ruhani qwndılıqtarı, tili, dili, dini de özgerdi. Ülken imperiyalar men körşi bolumen qatar iıq tirese ömir sürip, birde jeñilip, birde jeñip, olardıñ ruhani mädenietin özine siñirumen birge öz mädenietin olarğa berip kelgen.

Etnostardıñ dünietanımı ünemi damıp, ösu, özgeru üstinde boldı. Sonau alıs ğasırlarda qalıptasa bastağan tüsinigi – dünietanımı ünemi özgeriske tüsumen ösip, önip keldi.

Olardıñ dini qanday edi jäne artında qaldırğan jazba mwralarında osı jaylı aytıldı ma? Bwl dünietanımdarı solardıñ wrpağı sanalatın halıqtardıñ salt-dästürinde, nanım-senimderinde, tilinde, ädebietinde saqtaldı ma? Şet el tarihşılarınıñ zertteuleri men izdenisterinde osı taqırıptıñ qanşalıqtı orın alğandığın qarastıratın bolamız.

Türikterdiñ dünietanımınıñ bastau bwlağı, qaynar közi – TABIĞAT. Tabiğattıñ qwbılısın, onıñ ritimin özgertpesten filosofiyalıq oy-twjırımınıñ, dwnietanımınıñ arqauı etken. Bwl tabiğatpen bite qaynasıp birge ösken, sonıñ özgeris, qwbılısın jiti baqılaytın köşpeliler äuletiniñ sezinu, tüysigu, sezingen tüsinikti ruhani baylıqqa aynaldırıp ülgeruiniñ jemisi. Salt-dästüri nanım-senimi osı tabiğatpen bite qaynasıp mıñdağan jıldar boyı birge tuındağan wğımdar jiıntığı bolıp sanaladı. «Jaz jaylau, qıs qıstau, küz küzeu» siyaqtı wğımdardıñ tabiğat besigi dalanıñ mal ayağınan tozıp ketuin saqtau ekenin tüsinu qiın emes. Al är maldıñ kiesi wğımı köşpelilerdiñ tirşiliginiñ qaynar közi bolğan şaruaşılığın wlıqtauı bolsa, jer-sudıñ kiesine baylanıstı wğımdar közi tal-besik tabiğattı ayalauı bolmaq. Osı tabiğattıñ jaratuşısın «Täñiri» dep tanıp, onıñ tuındısı tabiğattı ayalau arqılı Täñirge tabınğan. Bwl ürdistiñ sabaqtastığı qazirge deyin jalğasıp halıqtardıñ salt-dästürinde orın alğan. Atap aytar bolsaq:

qazirgi moñğol, qazaq, qırğız t.b. halıqtardıñ dästürindegi qıstau, küzeu, jaylau wğımdardıñ boluı;
ağın suğa kir jumauı, sudı wlıqtauı;
«Kök şöp jwlma», «Bastau basına aqtıq baylau» siyaqtı wğımdarı;
Añnıñ, maldıñ piriniñ boluı (Taypalardıñ kiesi -Kök böri; tüye atası –Oysıl qara; jılqı atası –Qambar ata; qoy atası - Şopan ata,...);

Osınday tüsiniktermen Täñiriniñ jaratqan ärbir jaratılısına özinşe bağa berip qwrmetpen qarağan. Tek Täñirdi ğana jalğız dep wğıp qalğan jaratılıstıñ barlığına balama tauıp özderine tän binarlıq dünietanım jüyesin oylap tapqan. Onı qazirgi türikter «eki jwldız» (iki yildiz), moñğoldar «arga bilig», qazaqtar «amal-bilik» dep atap keldi.

Köşpelilerdiñ eki negizdik amal, bilik jüyesi dualistik dünietanım. Köşpelilerdiñ dualistik jüyesi sapalıq jağınan Europa halıqtarınıñ dualistik tanımınan müldem basqaşa tüsinik beredi. Europa tüsiniginde bolmıs birimen biri küresip, birin biri joyu arqılı damıp alğa jıljidı degen wğımda bolsa, bayırğı türikter amal men bilik birin biri tolıqtırıp, baylanısu arqılı damıp alğa jıljıydı dep tüsingen.

Bayırğı türikterdiñ eki negizgi amal, bilik tüsinigi bayırğı qıtaylardıñ in', yan' tüsinigimen wqsas.

Ejelgi jäne bayırğı türikterdiñ dini äli de tolıq zerttele qoyğan joq. İş-oğuz (skif), saq, hunnu, kök türikterdiñ dinin ol däuirde qalay atağan, onıñ jüyesi qanday, din be älde nanım-senim be degenge küni büginge deyin tolıq jauap berilmey keledi. Bayırğı türikterdiñ nanım – senimine arnayı qalam tartqan ğalımdar sausaqpen sanarlıqtay ğana. Bwl mäselege eñ alğaş arnayı nazar qoyıp zerttegen ğalımdar: francuz J.-P.Ru (15,16,17,18), reseylik I.V.Stebleva (20), S.G.Klyaştornıylar (8) boldı. Bayırğı türik dinimen manihey dininiñ baylanısı qaqında M.Maylard (11) biraz tereñdep zertteu jürgizdi. Orta jäne Ortalıq Aziya halıqtarınıñ HH-HHİ ğasırğa deyin saqtalıp kelgen şamanizmniñ jora-josındarı men jekelegen oñğındarı (kul't) şeñberinde, olardıñ bayırğı türik oñğındarımen tikeley sabaqtasıtığın L.P.Potopov (13), Anohin (2), S.D.Maynagaşev (9), Ş.Ş.Uälihanov (24), N.I.Dırenkova (7), G.D.Sanjaev (19), N.A. Alekseev (3), O.Pürev (14), A.T.Töleubaev (23), S.M. Abromzon (1), P.Pel'o (12), G.P. Snesarev (21), Ş.Bira t.s.s. ondağan ğalımdar ğılımi eñbekteriniñ zertteu ob'ektisine aynaldırıp keldi.

Bwl atalğan zertteuşiler bayırğı türik nanım-senimderniñ jekelegen jora josındarı Euraziyanıñ ejelgi twrğındarı türik, moñğol, manj-tüngüs halıqtarınıñ jadında jaqsı saqtalıp qalğanın aşıp körsete otırıp, problemanı arı qaray tereñdep zertteuge jol aştı. Ğalımdardıñ izdenisi ğılım üşin bağa jetpes asa ülken jetistik ekenin qwrmetpen atap ötkenimiz dwrıs.

Demek joğarıda, ekinşi topta atı atalağan zertteuşiler jekelegen nanım-senim aumağında qarastırıp, sol şeñberden şığa almadı. Söytip, ejelgi jäne bayırğı türik, moñğol, manj-tüngüs halıqtarınıñ dünietanımın, ruhani wstanımın nanım-senimin (veriya) dep däleldep keledi. Qazirgi ğılımda nanım-senim degendi bilimge negizdelmegen belgili bir qwbılıstıñ aqiqattığına ilanu, tabiğattan tıs küşterge közsiz senu dep tüsindiriledi.

Bayırğı türikterdiñ dinin ğılımi twrğıda arnayı qarastırğan alğaşqı üş ğalımnıñ twjırımdarımen tanısalıq.

Francuz zertteuşisi J.-P.Ru: «Bayırğı türikterdiñ qağan oñğını (kul't) nağız halıqtıq din (taypalıq jäne rulıq) bolğanı ayqın emes» (15. 7-8) dey kele dinniñ deñgeyine jetpegen tek qana nanım-senim degen twjırım jasaudan asa almağan. Al, I.V.Stebleva bayırğı türikterdiñ dinin tağı da sol nanım-senim şeñberinde qarastıra otırıp olardı köp qwdaylıqqa alıp barğan. Olar, eñ joğarğı därejede Täñir, odan tömengisi Umay, odan soñ Ier-suv (jer-su) törtinşi därejedegisi Ata-baba aruağı (kul't) dep bölip qarastırğan (20.213-217).

S.G.Klyaştornıy bayırğı türikterdiñ dini «şamanizm» dep qarastıra otırıp, älemdi joğarğı, ortañğı, tömengi dep böledi. Joğarğı älemniñ qwday Täñir, ol barlıq jandı jansız düniege äser etedi (8. 131-132). Umay - Analıq äulettiñ körinisi (beynesi) säbilerdiñ qorğauşısı, analıq qwrsaq (8. 133). Al, Jer-su Ortañğı älemniñ bas qwdayı (8.134). Tömengi älemniñ qwdayı Erklig (8.125-129) dep älemdi üş qwdayğa bölip beredi. Söytip bayırğı türikterdiñ dinin köp qwdaylıq nanım-senim därejesinde alıp qarastırğan. Onımen birge bayırğı türikterdiñ dünietanımın mifke (qiyal añızğa) aynaldırıp jibergen.

Joğardağı zertteuşiler bayırğı türik dini wstanımın bügingi Sibir halıqtarınıñ şamanizminiñ deñgeyinde qarastırdı. Ğalımdardıñ bwl twjırımın biz qabılday almaymız. Sebebi:

Hunnu, türik, moñğol imperiyalarınıñ imperiyalıq ideologiyasınıñ altın bağınası bolğan, sol wlı imperiyalardı ornatqan, olardıñ is-äreketine altın arqau bolğan köne dinmen bügingi Sibir halıqtarınıñ şamaniziminiñ arasında jer men köktey asa ülken ayırmaşılıq bar. Sibir halıqtarınıñ şamanizmi imperiya ornatqan ideologiya boluşı köne dinniñ äbden wmtılıp, joyılıp bitip, sodan qalğan jekelegen qaldıqtarı (relikt) ğana.
Joğarıdağı zertteuşiler ejelgi Hunnu, bayırğı türik, orta ğasırlıq Moñğol imperiyasınıñ wstanğan dinin arnayı qalıptasqan jüyesi (sistema) bar ekenin qarastırmağan.

Mine, osı eki sebepten bolıp bayırğı euraziya köşpeli halıqtarınıñ dini wstanımın nanım-senim dep qarastırğan.

Joğarıdağı zertteuşiler arasında nemistiñ ataqtı ğalımı G.Dörfer ğana atalıq söz aytqan. Ol, bayırğı türikterdiñ dini, din därejesine köterilgenin basa ayta otırıp, bwl din monoteyzmge (bir qwdaylıqqa) jaqın degen twjırım jasağan. G.Dörfer bayırğı türikterdiñ dinin «täñirlik» (tengrizm) dep atay otırıp: «... bwl din damu tarihında üş kezeñdi basınan ötkizgen boluı äbden mümkin. Olar: totemdik, şamandıq jäne sit venia verbo täñirşildik»,-degen qorıtındığa kelgen (6,580). Biz belgili de beldi ğalımnıñ bwl twjırımın qolday otırıp, arı qaray bayıtudı maqsat twttıq. Dinniñ negizgi körsetkişi nemese transcendentti filosofiyalıq bastauı ne? Olar:

Qwday kökte de, jerde emes
Qwday tumaydı, tuğan joq, äri bolmısı joq
Ol dünie, bwl dünie bolu kerek
Peyiş, tozaq bar
Aqır zaman bolu kerek
Din bükil etnostıñ, halıqtıñ sana-seziminen orın alıp, ömir süru etikasına siñisken bolu kerek.
Bolmıstıñ payda boluı, ösip damuı, özgerip qwbıluı wstanıp otırğan dini dünietanımmen (filosofiya) ölşenu.
Ğibadat etetin orın bolu şart

Mine osı 8 körinisti (kriterii) boyına siñirgen din, din därejesine köteriledi. Älemniñ qazirgi twtınıp otırğan buddizm, iudey, hristian (jäne kotolik), islam siyaqtı klassikalıq dinderdiñ negizgi kriteri osılar.

Olay bolsa,joğarıdağı körsetkiş boyınşa bayırğı türikterdiñ dinin saralap, salmaqtap körelik.

Bayırğı türikterdiñ tüsinigi boyınşa Täñir (teŋri) jerde emes kökte ol közge körinbeydi. M: Űze kök teŋri (Joğarıda kökte Täñiri) (KT İ.1)
Täñir jalğız (teŋir teg) jaratuşı. Ol jaralmaydı, tumaydı(KT İV.1), Täñirdiñ balaması joq, şeksizdik.
Bwl dünie tirşilik-tirlik. Ol düniege adamnıñ janı wşıp ketedi. Jan joğalmaydı. M: Kűl-tegin qoj jylqa [toquzynčy aj] jiti jigirmike učdy (Kültegin qoy jılı toğızınşı aydıñ on jetisi küni wştı) (KT. İİ.14)(10,170) Bwl söylemde Külteginniñ janı wşıp ketkenin söz etip otır. Al, mürde jerde qaladı.
Wşqan jan joğalmaydı. Ol düniede ne jaqsılıq, ne qiınşılıq köredi. Olay bolsa tozaq, peyiş mäselesin bwnda qabat söz ete bilgen.
Täñir men jer kiesine wşırağanda aqır zaman boladı. Adamzat, ağayın tuıs öz ara arpalısadı. M: Teŋri jer bulγaqyn űcűn (Täñir men jer kiesine wşırağanı üşin) (KT. İİ. 4) (10. 177) degen söylemder bwğan dälel bola aladı.
Bayırğı türik mätinderinde jaratuşı-bir Täñirdiñ körsetuimen är bir jandı, jansız bolmıs ömir süredi degen tüsinikte bolğan. Onı eki negiz üş däuir (eki jyltyz űč öd) dep atağan. Bwl bayırğı türikterdiñ dünietanımınıñ negizgi filosofiyası(5. 217-228)
Bayırğı türikterdiñ «eki negizdik» dünie tanımın türik älemniñ barlıq bolmıs bitimin jwptıq jüyege sıydıradı. Onda:

Memlekettik jüyede: Tarduş, töles (oñ, sol qanat);
Basqaru jüyesinde: yabğu, şad.
Qoğamdıq ierarhiyada: Atalıq, analıq, äulet (handas, süyektas)
Muzıkada: Qos işek;
Surette: Atalıq, analıq simvol;
Tilde jäne grafikada: dauıstı dıbıstıñ singormanizmı jäne dauıssız dıbıstıñ konsonontizmi;
Filosofiyalıq dünie tanımda: Amal men bilik. t.t.s.s. ömir men ölim arasındağı bolmıs pen qwbılıstı osı «eki negizge» onıñ Amal men Bilik jüyesine negizdegen (10. 89-91)

G. Dörferdiñ twjırımdağanınday totemdik, şamanizimdik kezeñinde üñgirge, kieli tauğa täu etip ğibadat jasasa, Kök türik imperiyası ornağannan keyin wlı adamdarına arnap twrğızğan şirkeuge (barıqqa) barıp täu etetin bolğan. Ol barıqta adamnıñ süyegin orınalastırmaydı. qoyılmaydı. Onday barıq (şirkeu) ornı Moñğol jerinde jüzdep sanaladı. Mısalı Kültegin, Bilge qağan, Twy wqıq, Külli-çor t.t.s.s. kieli keşender bayırğı türikterdiñ täuetip, ğibadat jasaytın orındarı. (10, 48-51; 294-321). Hunnular barıq (hram) twrğızıp täuetip, ğibadat jasaytını turalı mälimet qıtay derekterinde saqtalğan.

Osılayşa, transcendenttik tanımdıq bastaular bayırğı türikterdiñ wstanğan dini, sol däuirdiñ özinde din därejesine köterilgenin däleldeydi.

Köşpelilerdiñ ruhani baylığı bolğan dini, tüsinigi bükil halıqtıñ sana-sezimine, dästür-saltına, jadına, hanına öşpestey bop siñgendikten ejelgi jäne bayırğı köşpeliler bir ideologiyanı wstanıp, jwmılğan jwdırıqtay toptasa bilgen.

Ideologiyanıñ wyıtqısı jaratuşı - bir Täñir. Täñir kiesine qalu, täñirdiñ qaharına wşırau adamzattı aqırzamanğa aparadı. Täñirdiñ jerdegi ökili-qağan. Qağan «Täñir bir, Täñir jaratqan» (KT. İİİ.1). Täñirdiñ - jaratuşınıñ qoldauımen wlı qağan mäñgilik el ornatuşı. Mäñgilik el-ortalıqtanğan tör (bilik). Bir ortalıqtan, qwdireti küşti Täñirisiniñ bwyrığımen biliktiñ (tördiñ) tizginin qolğa wstap bükil bwqara halıqtı jaqsılıqqa jeteleuşi –Qağan. Qağanğa qarsı kelu Täñirdiñ isine qarsı kelu. Mine bwl jağınan alıp qarasaq bayırğı türik dini,Ortalıq bilikke, ökimetke qızmet etetin din. Ortalıq biliktiñ eñ negizgi ideologiyası. Bwl jağınan ejelgi qıtaylıqtardıñ Konfuci (Künzi) ilimimen wştasadı.

Türikterdiñ täñirlik dini qaqında O. Süleymenov: «Hristian qwdayı payda bolardan bwrınğı 4-mıñjıldıqta filosofiyalıq ilim retinde qalıptasıp ülgergen, Semit jäne ündi-iran dinderiniñ anası bolğan, ejelgi Mısırdıñ dini joralarına eleuli ıqpal etken jer betindegi eñ eski din-Täñir dini öz zertteuşilerin kütkenine köp uaqıt boldı. Onıñ teologtarğa da, «Bilim» qoğamdığı ateisterge de bereri mol» (22.271),-dep atı şulı äygili «AZ i YA» kitabında jazğan edi. Bwl, Täñir dinniñ tım köneligin sezine moyınday bastaudıñ bası edi.

Täñir dinniñ köneligin moyındaumen birge onıñ köneligin boljamdauğa bolatınday derek qazirgi kezde ğılım qorınıñ qoldanısına kirip keldi.

Kindik Aziyadan Amerika kontinentine qonıs audarğan ündisterdiñ dünietanımı men bayırğı türikterdiñ dünietanımı tım jaqın. Ündister de türiktermen birdey Täñirge tabınıp, özderniñ dünietanımın atalıq, analıq bastaudan bastap, ğibadathanasın twrğızıp, sonı aynala jürip täuetetin körinedi.

Onımen qatar tilderindegi genetikasındağı wqsastıq bayırğı türikter men ündisterdiñ bir tektiligin ğılımda däleldep berdi. Resey ĞA-sı Qiır Şığıs böliminiñ Soltüstik biologiyalıq problemaları institutınıñ (Magadan) ğalımdarı M.V.Derenko men B.A.Malyarçuktıñ jürgizgen zertteuleri osı orayda jaña derekter wsınıp otır. Olar Amerikadağı ündister men Aziya twrğındarınıñ molekulyarlıq – genetikalıq qwramın mt DNK (mithondral'dı-dezoksiribonnukleyn qışqıl) molekulasın zertteu arqılı amerikalıq ündisterdiñ genefondında kezdesetin mt DNK-nıñ A, V, S, D, dep atalatın tört türi de Altay aumağınıñ bayırğı twrğındarı – tıba, altay, şor ispetti türik tekti halıqtarında keñ kölemde wşırasqanın däleledep şıqtı. Al, moñğol, tibet, qıtay tekti halıqtarda bwl bölşekterdiñ A, S, D, türleri ğana kezdesip, V türi mülde wşıraspaytının anıqtağan (25. 9)

Ündisterdiñ alğaşqı legi Amerika materigine b.z.d. 30-12 mıñjıldıqtar aralığında ketken. Öytse, Täñirlik din Euraziya dalalıq aymağın mekendegen türik, moñğol halıqtarınıñ arasına ündister Amerikağa qonıs audarmay twrğan däuirde qalıptasıp ülgergendigin paş etedi. Olay bolsa, Täñirlik dinniñ payda boluı beri aytsaq 12 000 jıl, arı aytsaq 30 - 40 000 jıldan asıp tüsedi eken. Täñirşildik älemdegi monoteystik (bir qwdayılıq) eñ alğaşqı din.

Euraziya alıp qwrlığınıñ şığısı Hyanğan jotasınan batısı Kavkazğa deyingi dalalıq aymaqtı ondağan mıñjıldar boyı mekendegen köşpeliler bir qwdayılıq dindi twtınıp otırğan zamanda, otırıqşı körşileri qıtaylar, ündiler, parsılar, slavyandar mıñ qwdayılıq din twtınıp otırdı. Otırıqşı halıqtardıñ är bir qalaşığı men qalasında, selolarında är qaysısı jeke-jeke qwday jasap alıp, biri ekinşisiniñ qwdayların qabıldamay jaq-jaq bop qırılısıp jattı.

Demek, bir qwdaylı-köşpeliler men körşiles otırğan otırqşı halıqtar arasında bir deñgeyde kelisip alğanday bir qwdayılıq dinder payda bola bastaydı. Olar: Buddizm b.z.b. Vİ-V ğğ-da, iuda b.z.b. VII-VI ğğ-da Konfucişildik (Künzi) b.z.b.551-479 jj-da, Daocizm b.z.b. VI-V ğğ-da, Hristian b.z.b. İİİ-İ ğğ-da, Islam b.z. I-V ğğ-da ömirge keldi. Bwlardıñ barlığı da köşpelilerdiñ şığıs jäne oñtüstik jağında şekaralas, körşi aymaqtarda payda bolğan dinder. Jappay bir deñgeyde bwlayşa özgerui, barlığı bir deñgeyde bir qwdaylıq din qabıldauı köşpelilerdiñ Täñir dinniñ äseri emes pe eken? Äseri deytinimiz joğardağı klassikalıq dinder Täñir dinşilderdiñ tabınu jora-josının säl, säl ğana özgertip aluı. Täñir dinşilderdiñ eki qolın alğa qwlaştap jiberip qos alaqanın tosıp tilek tilese, buddister alğa sozılğan qos alaqandı qosıp mañdayına tigizip tağzım ete tilek tileydi. Al, Islam dinşilderi alğa sozılğan qos qoldıñ alaqandı qos alaqandı mañdayğa jaqındata alıp kelip, tilek tilep, bata jasap bolğan soñ betin sipaydı. Sodan keyin Jaratuşınıñ ornı, onıñ tumaytındığı, ol dünie men bwl dünie, peyiş pen tozaq, aqırzaman turalı tüsinikterdiñ barlığı eñ ejelgi köne din Täñirşildiktiñ äseri emes pe eken?

Täñirşildik atauı qaqında öz pikirimizdi bildire ketelik.

Bayırğı türik, moñğol, tüngüs-manjur halıqtarınıñ birde-bireuinde täñir dini, täñirşildik degen atau jazbaşada da auızşa da saqtalmağan. Bwl ataudı Europa ğalımdarı alğaş şığarıp keldi. Täñirge sıyınıp, Täñirdi qwday twtandığın eskerip Europa zertteuşileri jasandı türde engizgen atau. Öytse bayırğı türik, moñğoldar qalay atağan. Jazbaşa derek bar ma?

Orhon eskertkişteriniñ mätinderinde – Bögü qağan (bögű qaγan) - (Twy. 34). Twy wqıq pen birge dalalıq soğısta birge jürgen din bası. Bayırğı türik, moñğoldarda ülken soğıs, şabuılğa şığarda, qanday bir jaqqa attanğanda din basına aytıp, körsetip, aldın ala boljatıp barıp qozğalatın bolğan. Kök türiktiñ din bası Bögü-qağannan (Qapağan qağan) batasın alıp, boljaytın bolğan. Däl osı ispetti din basşılarınıñ esimi bizge jetti. Bögü-qağan (Twy.34 - 50), Bögü-han (TT. İİ. A 33), Böge-budraç (MK İİ 27); Böge-Iavğaç (Q V N. 396 6)

Bayırğı türik mätinderinde tağı da «bes sűŋűs sűŋűsdűkde Kűűli-čor anča bilge čab esi erti, alpy, bökesi erti » (Bes jolğı soğısta soğısqanda onda , Külli-çor bilik iesi, söz iesi boldı. Aybarı, bökesi boldı) (K4. 17. 4) (10.235).

-«buny jaratyγma böke tutam» (bwnı jaratuşıma-Böke[me] wsınamın) (Terkin).

İH-Hİ ğasır aralığında jazılıp saqtalğan bayırğı jädigerlerde:

-Anta jeme Linxuanyŋ özentinen ök bögűn kelgin tuγmaqy- Onda tağı Linhua gülinen Bögün [qayta] tumaq (Uig. İİ. 44 33)

- Öntűn syŋarqy burxanlar ulusynta bögűler quvraγynta jaγmur jaγmys teg xua čeček jaγmysyn saqynmys kergek- Ol düniede burhandar elinde, bögüler qwbırığında (dinşilderge) jañbır jauğanday bäyşeşek jauatının oylau kerek (TT. V. A 107)

-Yduq bögű biliglig burxan- Kieli bögü bilikti burhan (Suv. 89 9)

-On kűčlűg bögű biliglig uγan arzylar- On ese küşti Bögü bilikti parasat tilekter (SA26)

- bögű elig kűčlűg jaruq teŋri- Bögü eli (sen) qwdiretti, nwrlı Täñirisiñ (Map. İİİ. 28 8)

-Bajat bergű edgű saŋa aj Bögű Baylıq bersin jaqsı, ey Bögü (QBK. 189 7)

- Qajadf joryγly bu ymγa teke, Qutulmas seniŋden aj ersik Böge – tasta jürgen bwl eşkimniñ tekesi, Senen qwtılmas, ey Böge (QBN. 385 15)

Mine bwl mısaldar bayırğı türikterdiñ din basın böge, böke, bögü dep ataytının, dinin de Bögü dep aytatınına kuä bolamız. Öytse, köşpeliler tarihın şejiresine jazıp qaldırğan qıtaydıñ köne derekretinde qanday sözben jazıp qaldırğanın alıp körelik. «Poklonyayuşsya duham, veruyut v volkov (kit. bukv. Vu oznaçaet i Volhvov)» (4.231),-dep belgilegen. Öytse qıtay deregeinde de «Bögü» degen ataumen saqtalğan eken. Hİİİ-HİV ğasır mwrası Kodeks kumaniksta «Bögü» degen formamen saqtalğan (26.56). Moñğoldıñ qwpiya şejiresinde «Bögü», qazirgi Moñğol tilinde «Böö» degen türmen saqtalğan.

Öytse bayırğı türikterdiñ dininiñ atauı Täñirşildik (Tengrianstvo) emes «Bögü» degen atau bolmaq.

Bayırğı türik jädigerlerinde tas wstındarda din basın «Bögü» dep ataumen qatar «ata» degen ataudı qatar qoldanıp kelgenin däleldeytin derek bar.

Südjin jazuında «jaγlaqar qan Ata» = YAglakarhan- Ata (Sudji 2).

Qazaq halqınıñ jadında bwl ataular qalay saqtalğanın alıp qaralıq.

«Saliha Sämen» jırında «Töbe Täñir Kökşe äulie» degen söylem bar. Moñğoldıñ qwpiya şejiresinde bwl söylem «Tev Tenger Kököçü bögü» dep jazılğan. Sol söylemniñ tura audarması «Saliha Sämen» jırında joğarıdağıday türde saqtalğan. Öytse bögü, dinniñ din basılarınıñ atauı qazaq ortasında «äulie» degen arabtan kirgen sözben auıstırılıptı. Al, bayırğı bögü dininiñ din basşıların qazaq halqınıñ ortasında el auzında Beket Ata, Bäydibek ata, Wzın ata, Qoñır Äulie, t.t sol siyatı ataularmen bügingi wrpaqtıñ jadında saqtaldı.

Körip otırsızdar, osıdan 30-40 mıñ jıl bwrın payda bolğan, türik etnosınıñ ondağan mıñjıldıqtar boyı twtınğan töl mwrası ruhani qazınası Bögü (täñirşildik) dininiñ atauı 21 ğasırğa qanday özgerispen jetkenine köz jetkizemiz. Dualistik dünietanımdı arqau etken, ejelgi bögü (täñirlik) dinniñ bükil bütin jüyesin qalıpqa keltirip, onıñ uağız ilimin jañğırtu, t.t.s.s. irgeli zertteuler jürgizu türik älemin saralap saraptauşı ğalımdardıñ aldında twrğan jauaptı da, abıroylı istiñ biri. Bögü dini öziniñ janaşırın kütip twr.

Ädebietter

Abrimzon S. M. Kirgizı i ih etnogenetiçeskie i istoriko-kul'turnıe svyazi. L., 1971.
Anohin A. V. Materialı po şamanstvu u altaycev. // Sbornik Muzeya antropologii i etnografii. L, 1924. t. 4.2. s.1-16.
Alekseev N. A. Tradicionnıe religioznıe verovaniya yakutov v HİH-v naçale HHv. Novosibirsk, 1975.
Biçurin N. YA. Sobranie svedeniy o narodah, obitavşih v Sredney Azii v drevnie vremena. T. İ. M-L. 1950.
Dmitrieva L. V. Huastuanift (Vvedenie, tekst, perevod). // Tyurkologiçeskie issledovaniya. M-L; 1963. s. 217-228.
Doerfer G.Tűrkishe und mongolische Elemente in Neupersish Bd. I-III. Wiesbaden. 1965.
Dırenkova N.P. Umay v kul'te tureckih plemen. // «Kul'tura i pis'mennost' Vostoka». İİİ. Baku 1928. s. 120-148.
Klyaştornıy S.G. Mifologiçeskie syujetı v drevnetyurkskih pamyatnikah. // Tyurkologiçeskiy sbornik. M. 1981.s.117-138.
Maynagaşev S.D. Jertvoprinoşenie Nebu u bel'tirov. // Sbornik muzeya antropologii i etnografii. T İİİ. Pg. 1961.
Sartqojawlı Q. Orhon mwraları. Astana 2003.
Maillard M. Les religions de saut occidentales. // L̀Asie Centrale Histoire et sivilisation. P, 1977.
Pelliot P. Neuf notes sur des questions ďAsie Centrale. // TP. Vol. 26. 1926. pp.212-216.
Potopov L.P. Umay-bojestvo drevnih tyurkov v svete etnografiçeskih dannıh. // TS-1972. M1973. s.265-286.
Pürev O. Mongol böögiy şaşin. Ulaanbaatar.
Roux J.-P. Ľ̀oriqine céleste de La souveraineté dans les inscriptions paléo-turques de Mongolie et de Sibérie. // Studies in the History of Religions. Leyde, 19596 pp. 231-241.
Roux J.-P. La religion des Turcs de ĽOrkhon des VII et VIII siécles. // Revue de Ľhistoire des religions (RHR). P. 1962, t. 161,.№ pp.1-24. .№2, pp.199-231.
Roux J.-P.Tängri. Essai sur le Ciel-Dieu des peoples altaïques. // RHR. P. 1956, T.149, №1,pp.49-82,.№2, 197-237. T. 150. p.1957,.№1, pp. 27-54,.№2, pp.173-212.
Roux J.-P. Notes additionneles á Tängri, Le Ciel-Dieu des peoples altaïques. // RHR. P. 1958, t. 154. .№1.
Sanjaev G.D. Darhatı. L.
Stebleva I.V. Rekonstrukcii drevnetyurkskoy religiozno-mifologiçeskoy sistemı. // Tyurkologiçeskiy sbornik. M. 1972. S. 217-226.
Snesarev G.P. Reliktı domusul'manskih verovaniy i obryadov uzbekov Horezma. M.
Süleymenov O. AZi YA. A-A, 1975.
Töleubaev A.T. Reliktı doislamskih verovaniy v semeynoy obryadnosti kazahov. A-A. ,1991.
Valihanov Ç.Ç. Sobranie soçineniy t. İİ. A-A, 1984.
Beysenbaev J. Arğı türik tilderi polelit däuiriniñ perzenti.// Ana tili gazeti. 2004 .№ 26. b.9.
Qwrışjanov Ä.Q, Jwbanov A.Q. Belbotaev A.B. Qwmanşa – qazaqşa jiilik sözdik. A-A, 1978.
Tañjarıq J. Şığarmalar. A, 1994. b. 234-245.