Mwrat Şaymaran: 37-şi jıldıñ qara maşinası Qıtaydağı är jazarmannıñ esigin añdıp jür

Qıtaydağı qazaqtarğa jasalıp jatqan sayasi qısım men qudalau ondağı qazaq qalamgerlerine de ülken soqqı bolıp tidi. Tipti, bwl qoldan jasalğan sayasi jağday Şıñjañdağı qazaq ädebietin toqıratıp tastadı deuge boladı. Osı jäne özge de şet jwrttağı qazaq qalamgerleriniñ tağdırı turalı aqın Mwrat Şaymaranwlınıñ mına bir sonı oyların oqırman nazarına wsınudı jön kördik.

2019 jılı bastalğan älemdik pandemiya adamzat ömirine zor özgerister äkelgeni belgili. Sonıñ saldarınan öndiristiñ twralauı, ekonomikanıñ şatqayaqtauı, turizmniñ keri ketui, tipti ruhaniyat düniesiniñ bir böligi bolğan ädebietke de belgili deñgeyde äser etui bärimizdi alañdatıp otır. Basqasın sol salanıñ mamandarı ayta jatar, biz moynımızğa alğan mindetimiz retinde şeteldegi qazaq ädebietine mümkindigimiz jetkenşe şolu jasap köreyik. Eskerte keterimiz, biz "mümkindigimiz jetkenşe" degen sözdi tegin aytıp otırğan joqpız. Oğan sebep, biz qıtaydağı qazaq ädebieti haqında aqparat alu maqsatımen sol jaqtağı jazarman-sızarmandarmen habarlasıp kördik. Habarlasıp kördik te, köñilimizdi alañğa, ümitimzdi üreyge aldırdıq. Şının aytqanda, ol jaqtağı qazaq jazarmandarınıñ qalı tım müşkil, tım qatal tärtip pen baqılaudıñ astında eken. Bizdiñ saualımızdan at-tonın ala qaşqandar köp boldı. Ia, olardı men äbden tüsinem. Qılışınan qan tamğan biliktik itpeginde ömir sürudiñ ne ekenin qazaq qalamgerleri, sonıñ işinde keñestik jüyeni köre qalğandarı jaqsı biler. Mümkin, qıtaydağı qazirgi sayasi   cenzura atalmış "mädeniet töñkerisinen de" asıp tüsken şığar...

Men bayandamdı köñilsiz häm auır mazmwnmen bastağanım üşin keşirim swraymın. Desede, şındıqtıñ jasırıp qala almaymız.

Endi negizgi taqırıpqa oralayıq. Eñ aldımen qıtaydağı qazaq ädebietiniñ biılğı bir jıldıq jetistigin bağamdayın. Qıtaydağı qazaq ädebietinen bastauımnıñ özindik sebebi de joq emes, qıtaydağı qazaq ädebieti qazirgi qazaq ädebietiniñ jemisti de körkem bir bağı sekildi. Qazaqstandağı qazaq ädebietinen keyingi asa auqımdı, ğasırdan wzaq tarihı, qarımdı qalamgerleri, tipti qıtaydıñ işi men sırtına tanıs klassikteri bar ülken ädebiet, kökjiegi keñ ruhani keñistik. Keşegi Aqıt Ülimji, Tañjarıq Joldıwlı, Ködek Maralbay, Qajığwmar Şabdan, Omarğazı Aytan, Jaqsılıq Sämit, Serik Qapşıqbay, Ğappar Biläldar, bügingi Orazhan Ahmet, Jwmabay Biläl, Äkbär Mäjit, Şämis Qwmar sekildi tanımal twlğalar sözimizge dälel bola aladı.

Endeşe, sol ortada mekendep jatqan eki millionğa juıq halıqtıñ ädebieti de, joğarıda biz aytqan türli jağdayattarğa qaramastan, öz dästürin jalğastırıp jatır.

Biılğı ädebi oqiğa retinde qazaq öleñine jaña forma, tıñ serpilis äkelgen asa körnekti aqın, jazuşı, dramaturg, qazaq ädebietiniñ klassigi Omarğazı Aytanwlınıñ toqsan jıldığına oray wyımdastırılğan eske alu şaraları men bügingi qarasözdiñ has şeberi, körnekti jazuşı, oqırmandarına "Qwmdağı izder", "Özgergen öñir", "Tolqındı köl", "Amanat", "Köktemgi oylar" siyaqtı kesek tuındılar sıylağan Orazhan Ahmettiñ seksenniñ señgirin asqan mereytoyın ayırıqşa atap ötkimiz keledi. Bügingi indet jağdayın eskergendikten nemese Şinjañdağı az wltarğa degen sayasi qısımnıñ saldarı bolsa kerek, eki qalamgerdiñ ataulı küni şağın ğana şaralarmen şekteldi. Omarğazı Aytanwlı haqında jazılğan jeti-segiz maqala ädebi basılımdar men sayttarda jaryalanğanı bolmasa, basqa ädebi qimıldar ötkizilmedi. Bwl jerde Omarğazı Aytanwlınıñ şığarmaşılığına arnalğan Asan Äbeuwlınıñ, Wmtıl Zardıqanwlınıñ maqalaların atap ötkenimiz jön sekildi. Al, Orazhan Ahmetwlına körsetilgen qwrmet biılğı jıldıñ auız toltırıp aytar jañalığı deuge boladı. Qıtaydağı qazaq prozasına keñ tınıs, sonı serpilis ala kelgen qabırğalı qalamgerdiñ on tomdığı tayauda ğana ile halıq baspasınan jarıq kördi. Jazuşınıñ qarımı men suretkerligin äygileytin "Qwmdağı izder" romanı almatıdağı "Merey" baspasınan basılıp şığıp, qazaqstandağı oqırmandardıñ qolına tidi. "Qwmdağı izder" qıtaydağı "Mädeniet töñkerisi" kezindegi qazaq ziyalılarınıñ almağayıp, alasapıran tağdırın, quğın-sürgindegi qiyametti ömirin arqau etken qwndı şığarma. Äuezovtı özine wstaz sanağan qalamgerdiñ tili de tım şwraylı, körkem. Suretkerdiñ qalamınan tuğan adam beyneleri oqırman esinen eş ketpeydi. Köp uaqıttan beri oqırman ıqılasına bölenip kele jatqanı da sondıqtan bolsa kerek. Osındayda ayta ketkendi jön körip otırmın, qalamgerdiñ el-jwrtı öz perezentin ardaqtap, jazuşı düniege kelgen Üysin tauınıñ baurayındağı Äulie şoqınıñ bir tekşesin "Orazhan tekşesi" dep atadı. Bwl da arğı bettegi ağayındardıñ ädebietke degen ıstıq ıqılası men öşpes mahabbatınıñ belgisi dep tüsingenimiz äbzal.

Tağı bir ülken ädebi uaqiğa retinde jaqında ğana "Merey" baspasınan jarıq körgen jazuşı Jwmabay Bilälwlınıñ "Qiyan şet", "Jeti qaraqşı" kitaptarın atauğa mindettimiz. Jwmabay Bilälwlı qıtayda eñ köp oqılatın jäne älemge tanımal qıtay jazuşıları men sınşılarınıñ joğarı bağasın alıp jürgen qalamger. Jwmabay şığarmaşılığı qıtay qazaq ädebietine ğana emes, bükil qıtay ädebietine tıñ sarın, ülken jañalıq bop kelgeni aqiqat. Qıtay qazaq qalamgerleri işinde şığarmaları qıtay tiline audarılıp, mol tirajben altı tom bop şıqqan twñğış qazaq jazuşısı da osı Jwmabay Bilälwlı!

"Arular", " Boz jigitter" sekildi eki romandı qamtığan kitaptıñ "Qiyan şet" ataluı tegin emes. Meyli "Arularında", meyli "Boz jigitterinde" bolsın jazuşı tarihi otanınan qiyan şette - özge eldiñ qwramında ömir sürip jatqan wlttıñ minezin, bolmısın, tağdırın, mahabbatı men ğadauatın, uaqıt tegerşigimen birge qwndıqıqqa degen közqarastıñ özgeruin, keşe men büginniñ arasında jatqan wlanqayır alşaqtıqtı jäne sodan tuğan qayşılıqtar men tragediyanı  älemdik ozıq ädebiettiñ mänerimen asa şeber suretteydi. Bizdiñ maqsatımız şığarmağa jan-jaqtı taldau jasau emes, kötergen taqırıbı men ideiyasınan az da bolsa mağlwmat beru. Osındayda eske tüsedi, Jwmabay Bilälwlınıñ şığarmalarına qıtaydağı qazaq qalamgerlerinen bastap, qıtaydıñ asa tanımal sınşı-qalamgerleri de joğarı bağa beripti. Sol bağalardıñ birneşeuin tilge tiek ete keteyin: "Eñ mañızdısı, öz wltınıñ perezenti retinde Jwmabay Bilälwlı tuğan topırağına tereñ tamır tartıp, janarın adamzattıq oylardıñ asqarına qadaydı. Ol öñirlik şeñberden  asıp tögilip jalpılıqqa qaray, wlttıq şeñberden alqıp şığıp älemdik keñistikke üdire tartıp baradı. Onıñ şığarmalarında adamzattıñ mwñı, älemniñ tağdırı jatır. Men Jwmabay Bilälwlın düniege tanımal qalamgerlerdiñ deñgeyinde dep oylaymın",-deydi qıtaydıñ tanımal aqını häm sınşısı Şın Ui "Bürkeuli oydıñ astarı" degen maqalasında. Al, qıtaydıñ tağı bir äygili qalamgeri Şın Bayjoñ "Qazaqtıñ dala hikayalarındağı jaña öris" degen maqalasında     "Eñ bastısı, Jwmabay Bilälwlı öz topırağınıñ mädenietinen när alğan. Sonımen birge, özge halıqtıñ ozıq, ülgili mädenietin boyına siñire bilgen... Onıñ äñgimeriniñ arqauı –  dalalıq mädeniettiñ körkem estetikalıq körnisi jäne qazaqtıñ özine ğana tän ömiri, minezi, tağdırı. Ol şığarmaları arqılı öz wltınıñ wlı qwndılıqtarın batıl qorğaydı jäne däripteydi"-dese, Li Jiyanjün degen jazuşı avtordıñ "Boz jigitter" romanın äspettey kele, onıñ qısqa äñgimelerine de toqtala ketudi jön sanaptı: "Jwmabay äñgime janrında da öz biigine şıqqan jazuşı. "Süri qar", "Şañqan boz", "Tor", "Sönbes ümit" siyaqtı äñgimeleri qısqa da nwsqa äri jarqırağan meruet siyaqtı säule şaşıp, adamğa asa tereñ körkemdik äser sıylaydı. "Süri qar" äñgimesi" asa şeber jazılğan. Onı oqığan adamnıñ oyına Merimeniñ "Mateo Fal'konesi", Çehovtıñ "Van'kası", Hemingueydiñ "Kilimandjaro qarları", Uañ Sışidıñ "Bırtıq qolı" tüsedi. Alayda ol Merimeden göri näzik, adamşılığı mol, Hemingueyden göri aşıq-jarqın, wğınıqtı... Osı üşin de Jwmabay Bilälwlın qıtaydıñ osı zamanğı jazuşıları arasındağı äñgime jazudıñ has şeberi deuge äbden layıq!" -degen eken. Ia, Jwmabay Bilälwlı şığarmaşılığına arnalıp, kemi jüzdegen maqala, zertteu jazılğan şığar. Onıñ bärin jipke tizgendey etip aytıp otıruğa bayandamamızdıñ kölemi tarlıq eter.

Al, endi qıtay qazaqtarındağı basqa da ädebi ürdiske toqtala keteyin. Biıl Wlttar baspası, Şinjañ halıq baspası, İle halıq baspası qatarlı baspalardan tömendegidey kitaptar jarıq köripti: Kärim Düysenbaywlınıñ "Qwralaydıñ salqını", Äsemhan Mwqamethanqızınıñ "Qarğaldaq gül aşqanda",  Twrsınbay Dalbanaywlınıñ "Tau samalı" jır jinaqtarı jäne "Aqsay qazaq avtonomiyalı audınınıñ aytıstar jinağı".  Sonımen birge,  "Merey" baspasınan şıqqan Mağaz Süleymenniñ qıtaydağı aytıs önerine arnağan "Alaman" attı kitabın erekşe atauğa layıq dep oylaymın.

Osındayda Eskerte keterimiz, arğı bette şıqqan ädebi kitaptar biz aytqannan älde qayda köp boluı mümkin. Bizdiñ swrastırıp jürip qol jetkizgen dünielerimiz äzirşe osılar ğana.

Ärine, qıtaydağı qazaqtardıñ bügingi tağdırın, äsire qızıl sayasattıñ olardıñ ruhani älemine salğan jaraqatın közi aşıq qauım jaqsı biler dep oylaymın. Desede, az da bolsa köñilge jwbanış bolarlıq dünieler de joq emes. Sol jwbanıştıñ däleli retinde qıtayda şığatın qazaq tildi "Şwğıla",  "İle aydını", "Altay ayası", "Tarbağatay", "Qwmıl alqabı", "Wlttar ädebieti" sekildi bedeldi ädebi jurnaldardıñ äli de jarıq körip twruın aytar edim. Bwl ädebi jurnaldardıñ tarihı wzaq, wlttıñ ruhaniyatı üşin qosqan ülesi orasan. Qazirşe ömir sürip jatır. Keyingi tağdırınıñ ne boların eşkim de boljay almaydı. Mümkin bwlıñğır şığar.

Al, ädebi audarma salasına kelsek, nobıl' sıylığınıñ iegeri Moyannıñ 12 tomdığı qazaqşağa audarılıp baspadan şığıptı.

Qazaq ädebietiniñ tağı bir mäueli bwtağı Moñğoliyanı meken etken qazaqtarda ekeni belgili. Sol topıraqta tuıp, twtas qazaqqa mäşhür bolğan keşegi Aqtan Bäbiwlı, Qwrmanhan Mwqamädiwlı, Käkey Jañjwnwlı qatarlı alıptardan bastap bügingi Swrağan Rahmetwlı, Jükel Qamaywlı, Şınay Rahmetwlı, Baqıtbek Bämişwlı, Aqedil Toyşanwlı, Däuletkerey Käpwlı, Aqswñqar Aqınbaba, Ömirjan Äbdihalıqwlı, Bauırjan Qaraqız, Baqıtbek Qadırwlı siyaqtı talanttı şoğır bwl sözimizdi rastay tüsedi. Bwdan özgede atı atalmay, tüsi tüstelmey qalğan jazarmandar qanşama! Bwl ölkedegi qazaqtardıñ sanı az bolsada, ädebeitte jasap jatqan jwmıstar auız toltırıp aytuğa twrarlıq. Eleuli eñbekterdi atap ötsem: Moñğoliya Qazaq qalamgerleriniñ 100 jıldıq şejiresi "HH~HHİ ğ.100 jıl" (1921~2021) degen atpen oqırmanğa wsınıldı.  Bayan~Ölgiy qalamgerleriniñ poeziya antologiyası moñğol tilinde jarıq kördi. Äygili audarmaşı Mağauiya Swltaniyawlınıñ 100 jıldıq  mereytoyına oray ol kisiniñ "Moñğoldıñ qwpiya şejiresi" üşinşi ret baspadan şıqtı. Jazuşı Swltan Täukeywlınıñ är jıldarı jazğan prozalıq ädebi eñbekteri qamtılğan 16 tomdığı Moñğoliya astanası Ulaanbaatarda jarıq kördi. Aqın, jazuşı, jurnalist, ğalım Zülkäpil Mäuletwlınıñ 20 tomdığı moñğol, orıs, qazaq, ağılşın tilderine audarıldı. Swrağan Rahmetwlınıñ audaruımen Şäkizada Äbdikärimwlınıñ jır jinağı moñğol oqırmandarına jol tarttı. Sonday-aq, aqın Swrağan Rahmetwlı men Jükel Qamaywlınıñ öleñderi Vengriyada audarılıp tañdamalı jinaqqa engizildi. Osınıñ bäri osı jıldıñ qomaqtı oljası. Sonımen birge, qazaq öleñinde bölekşe qoltañbası bar, talay oqırmandar men sınşı qauımnıñ ıstıq ıqılasına bölengen qazaqtıñ darındı aqını Swrağan Rahmetwlınıñ atamekeni –  Qazaqstanğa bir jola qonıs audaruı da jır süyer qauım üşin quanıştı jañalıq.

Ökinşke oray, biz Özbekstanda twratın qazaq qalamgerleriniñ şığarmaşılığınan habar ala almadıq. Özbekstan Jazuşılar Odağında jwmıs isteytin, qazaq ädebietiniñ bilgiri Mehmon Islamqwlovqa baylanısu mümkin bolmadı. Onıñ esesine Belgiyada twratın Irısaldı Tökeevanıñ "Merey" baspasınan şıqqan "Qiın jıldar, qiır joldar" attı esseler kitabın qolğa tüsirdik. Kitapta sonau alısta - europa topırağında ğwmır keşip jatqan jazuşınıñ közben körip, bastan keşken qilı tağdırı, özi sekildi analardıñ ömiri, jan sezimi asa şeber suretteledi. Avtordıñ "Eki ğasırdıñ kuägeri", "Üzilgen ümit, öksigen än" degen tuındıları tiliniñ körkemdigi, oqiğasınıñ şıtırmandığımen oqırmandı bauray alatını anıq.

Biz mümkindigimiz jetkenşe, şeteldegi qazaq ädebieti turalı bilgenimizdi, tüygenimizdi ortağa saldıq dep oylaymız. Artıq-kemi bolsa, ayıp etpessizder.

Oydı oy türtip oyatatını bar emes pe. Şeteldegi qazaq ädebmeti haqında ortağa salar talap-armanımız da joq emes. Endi solarğa toqtala keteyin.

1. Qıtaydağı qazaqtıñ bügingi tağdırı meni qattı alañdatadı. Olarğa jürilip jatqan sayasi qısım, qudalau küşeymese, bügin-erteñ toqtaytın türi joq. Bwl tipti, ädebi-ruhani saladan da anıq seziledi. Keşegi 37 jıldıñ qara maşinası qıtaydağı är jazarmannıñ esigin añdıp jür. Qanşama talanttı qalamgerler "sayasi lagerdiñ" dämin tatıp şıqtı. Keybiri, mısalı, Nağız Mwhammet, Ğarapa Näsiolla degen aqındardıñ izinen derek te joq. Olardıñ bar ayıbı –  qazaqstandağı ädebitti sol jaqta ügittegeni. Ğarapa Nasimolda kezinde "Kültegin" attı ädebi-ruhani portal aşqan, keyinnen sayasi jağdaydıñ qiındauına jäne şekteulerge baylanıstı sol portaldı uyşat jelisine layıqtap "Süley" degen atpen sayt aşıp, Qazaqstandağı wlı twlğalar men klassikterdiñ ömirin, şığarmaların, bügingi qazaq ädebietiniñ körnekti ökilderin üzbey däriptep kele jatqan talanttı azamat. Sol azamatımızdan tört-bes aydıñ jüzi boldı, eşqanday habar-oşarsız qalıp otırmız. Bilgenderdiñ aytuınşa "Qara maşina" alıp ketken. Mine, osınday jağdaydıñ şeşimin tabuğa, sayasi qudalauda nemese qamauda jatqan qalamgerlerge Jazuşılar Odağı bas bolıp, qalamgerler qostap qoldau körsetse eken deymin.
2. Bwrın Düniejüzi qazaqtarınıñ qauımdastığı tarapınan aşılğan "Atajwrt" baspası şeteldegi qazaq aqın-jazuşılarınıñ kitaptarın basumen aynalısatın. Bwl baspada keşegi Järken Bödeş, bügingi Jädi Şäken, Aqberen Elgezek, baspager, dizayner Beysen Serikbaylarlardıñ eleuli eñbek etkeni belgili. Sol jıldarı köptegen igilikti şarualar atqarılıp, şeteldegi talay jazarmandardıñ kitabı qaraşañıraqtağı oqırmannıñ qolına tiip edi. Qazir bwl baspa jwmıs istemeydi. 2017 jıldan bastap kitap şığarmağan. Bir sözben aytqanda şeteldegi qazaqtar qazaqstanda kitap şığaru kerek bolsa, öz qarajattarına süyenedi degen söz. Biz joğarıda aytqan Jwmabay Biläl aqsaqal da "Qiyan şet" pen "Jeti qaraqşısınıñ" basu aqısın özi töledi. Sonda, şeteldegi qazaq ädebietine kim ie? Sansız kitapqa milliondap aqşa tögip jatqan ministrliktiñ nazarı sırtta jatqan tağdırı bölek qazaq ruhaniyatına, az da bolsa, bir sät nege aumaydı. Meyli, qazaq ädebieti qaysı topıraqta düniege kelse de, ol –  qazaq degen halıqtıñ ortaq ädebietiñ bölinbes  bir bölşegi. Biz, şınında da, wlttıñ wlı ädebietin jasaymız desek, älemniñ tükpir-tükpirine şaşırap ketken qazaq ruhaniatına ülken jauapkerşilikpen qarauımız kerek! Men bayandamamnıñ soñında, Qazaqstan Jazuşılar Odağınan jäne mädeniet ministrliginen "Ata jwrt" baspasınıñ jwmısın qayta jañğırtıp qolğa aludı, oğan memleket tarapınan köñil böludi talap etemin!

Bwl talap-wsınıs bwdan bwrında aytılğan bolu kerek. Desede, şeşimin tappay jatqan qolamtalı mäseleni tağı bir ret qozğaudı artıq dep tappadıq.

Mwrat Şaymaran

The Qazaq Times