MEŞİN JILDIÑ QARA ÖLEÑİ

Şağın auıldıñ şañın aspanğa şığarıp alısıp, asıq oynağan bal däuren – balalıq esiñe tüsedi. Qissadağıday qırıq üyli qıstaqtıñ o şeti men bw şetin tügendep, bas swqpaytın esigiñ bolmaydı. «Äy, däti berik Däbeydiñ balası! Äkeñ üyde me?!». Äredik äkemmen qwrdas, qwralıptas kisiler meni körse ädeyi solay swraytın. «Öziñniñ dätiñ berik!» – dep, sanımdı şapalaqtap qaşa jönelem. Bolmasa, til qatpastan sazarıp öte şığam. Üyge kelgen soñ jwmıstan şarşap kep tınığıp jatqan äkeme: «Seni nege öytip aytadı?» – deymin bwlqan-talqan bolıp. Ünemi şağın egistigimizdiñ, qarañ-qwrañ tört tüliktiñ qamımen bir tınım almaytın äkey: «Söy dedi me?» – dep, säl jımiyatın da qoyatın. «Iä», – deymin küyip-pisip. Keyin bildim. Äkey äkesi Nwrsal (atam) qaytqanda borday egilmek tügili, közine tamşı jas almaptı. Qaytqan kisini soñğı saparına şığarıp salıp, kömektesip, kündiz-tüni qasında bolğan qwrdastarı oğan: «Äy, Däbey! Asqar tauıñ qwlağanda köziñnen tamşı jas şıqpadı ğoy, dätiñniñ berigi-ay!» – deydi eken.
Qaysar, qatal adam boldı äkey. Özim de ol kisiniñ közine jas alıp, jılağan sätin bwrın körgen emespin. Qara şañırağımızda bayağıdan kele jatqan jıl sayın payğambarımızdıñ tuğan ayında Mäulit oqitın dästür bar. Äkey Arğınbek Apaşbaywlınıñ qazaqşa Mäulitin özgeşe bir äuenmen oqitın. Üy tola adam ornınan twrıp, salauat aytadı. Däm-twzınıñ tausılar uaqıtın sezdi me, bıltırğı Mäulit­ti oqi almay, qayta-qayta bulığıp, aqqan jası saqalın juğanın estidim. Ötken küzde jien qarındasımdı (äpkemniñ qızı) wzatqanda közine jas alğanın kördim. Jüykesi bosağanı – qayran saparı üzilerge taqağandağı osı eki sät. Äkeydiñ boyına bolat­tay beriktik, qarağayday qaysarlıq qaydan bit­ti? Tarihi derek, ğibrat bolar äñgimeni tañdı tañğa jalğap aytqanımen, jeke basınıñ tağdırın, tartqan azap, körgen jäbirin aşılıp ayta bermeytin. Bıltır qara şañırağımızda bas qosqanda: «Äke, seksen jas mereytoyıñızdı jasayıq. Jazğan öleñderiñizdi kitap qıp şığaru jetkiliksiz, körgen-bilgeniñizdiñ tügin qoymay aytıp beriñiz», – dep biraz sır suırtpaqtadım. Birneşe däpter jazbası qaldı. Sondağı bir romanğa arqau bolarlıq «azıqtan» az-kem aldarıñızğa tostım.

«Atım Dälelhan edi»

«1944 jılı Meşin küzde,
İs boldı wmıtılmastay esimizde.
Boğdadan Bäytikke eldi aydadı,
Bilmeymin qızıqqanın nesin bizge?» – degen Aqmolla atañnıñ öleñin bilesiñ ğoy», – dep bastadı äkey äñgimesin. – Ol uaqıt meniñ bir jastan endi ğana asqan säbi şağım. Ospan batır, general Dälelhan Sügirbaev, el bilegen, sol kezdegi Şonjı audanınıñ (QHR) äkimi Jükey Jılqışıbaywlı atañ üşeuiniñ tize qosıp, bir maqsatqa talpınğan mezgili. Arğı bet­tegi wlt-azat­tıq köterilistiñ qaynap twrğan kezeñi. Qanday sayasat ekenin qaydam, Moñğoliya jerine mıñdağan tütindi köşirmek boladı. Bwğan qarsı bolğan Jükey atañdı Dälelhan general baylap-matap, köndirmekke qam qıladı. Arada atıs bolıp, kisi öledi. Aqırı el qonısında qaladı. Sol oqiğadan keyin äkem meniñ esimimdi Däbey dep özgertipti. Aumalı-tökpeli zaman boldı, 1949 jılı Qıtay kommunistik partiyası bilikti tolıq qolına aldı. Şığıs Türkistandı qwruşı twlğalar belgisiz jağdayda wşaq apatınan qaza taptı, Ospan batır atıldı. 1958 jılı köktemde Jükey atañ: «Zamannıñ swrı jaman. Közimniñ tirisinde eldi şöbi şüygin, suı mol, wrpaqqa qayırlı qonıs bolatın jerge jetkizeyin», – dep bwrınğı ata qonısı – Altayğa bastaydı. Köşken el Altayğa at basın tiregende Jükey, Nwrsal, Mütäy, Biswltan bastağan kisilerdi «jiın bar» dep şaqırıp, Köktoğayda twtqındadı. Jükeydi Ürimji türmesine äket­ti, sonda qaytıs boldı. Küni bügin aqtalğan joq. Atañ Nwrsal, Kitapbay bastağan kisilerdi Takla-Makan şöline sürginge aydadı, Tarım türmesine jiberdi. Nebir sayasi reformalar bastalıp, mal-müliktiñ bärin kämpeskeledi. Mıñğırğan maldan «tigerge twyaq qalmadı». Bir atanıñ tört balasınıñ auılın bir-birinen alıstatıp, tört jerge şaşıp jiberdi. Şonjıda otırğan kezde mektepte oqıp jürip, ğalım Kitapbay Aqmollawlı ağamnan da qosımşa sabaq alğanmın, ğwlama kisi edi. «Qazaq şejiresi» degen äygili eñbegi «Babalar söziniñ» 32-tomına engenin estigende qat­tı quandım. «Qazaqtıñ bağa jetpes asıl qazınasına Quğın-sürginge wşırap, qiyanat körgen bizdiñ äulet­ten de bir dünie qosıldı-au» dep şat­tandım. Atañnıñ äruağı bir aunap tüsken şığar. Sol elu segizinşi jıldarı «damığan Batıs elderin az jılda basıp ozamız» degen wrda-jıq wran köterilip, bükil qıtaydı jiniktirgen «bolat-temir qorıtu» nauqanı bastaldı. Bolat balqıtu üşin qanşama kömir kerek. On bes jasqa endi tolğanımda bwğanam qatpay kömir şahtasına auır jwmısqa jegildim. Bet-auzım küp bolıp isip, alaqan sızıqtarıma qanşa jusañ ketpeytin kömirdiñ küyesi siñdi. Şahtada mağan janı aşıp, qamqor bolğan ağalar da boldı. Marqwmdardıñ aldınan jarılqasın.

«Aram qatqan siır terisin jedik»

–1959 jılı «Halıq kommunası» degen qwrıldı. Bükil el bir terezeden tamaqtanıp, bir qazannan as işedi. Üyde qazan aspaq tügili, şay qaynatıp işuge bolmaydı. Ondayıñdı bilse, oñdırmaydı. Tün ortasında twrğızıp, qwlşa istetedi. Kün köterilgende barıp, tañğı asqa äkeledi. Ası – jwmırıña jwq bolmaytın, bir sıqsañ, şökimdey bolatın buğa pisken nan. Auır jwmıs, ayausız ezip-qanau, aştıqtan eki jeñgem, kişirek balalar köz jwmdı. Say-salada jwmıs istep jürgen köp adam kelmeske ket­ti. Kömilmey qaldı, betin ağaştıñ jas bwtağımen jasıra salatın. Kişirek bir auıldıñ özinde bir qısta jetpis bala aştıq pen süzekten opat boldı. Kommuna qwrılğan jıldıñ kökteminde meni basqa jwmısqa auıstırdı. Jaylauğa barıp qarağay jığıp, ağaş kestim. En qarağaydı qwlatıp, bwtap, türli qwrılısqa jaraytın material, tüp-tüzu taqtay qılıp qol aramen tilesiñ. Sondağı wstalardan ol jwmıstı da eptep üyrendim. Azığımız – şiki biday, şiki bwrşaq. Onıñ özin pälenbay künge jetkizesiñ dep ölşep beredi. Köktemde barğan biz (bes-altı adam) jaz ötip, qar beluardan jauğan qıs işinde jaman kiiz üyimizdi jaylap, sonda qaldıq. Isqırğan jel, sıñsığan nu. Äyteuir, otın köp. Qarağaydı bıtırlatıp jağıp, jılınamız. Bärimiz ağaş kesuge ketken bir küni kiiz üydegi özek jalğap otırğan az ğana bidaydı bireuler üptep ketipti. Ayazda arqauımızdan ayırılıp, uayım bastı. İşimizdegi jası egdeleu kisi ot­tı mazdatıp jaqtı da, sırtqa şığıp ket­ti. Qazan ayında aram qatqan qwnajın terisi jırtıq üyge qamsau bop, beldeude twratın. Älgi kisi qoqiıp qatqan terini işke alıp kirip, ot­tıñ basına tastadı. Teri säl jibigen soñ bir kesip, ağaştıñ basına orap, otqa qaqtadı. Aştıqta jegen qwyqa degen sol eken, jırğap qaldıq. Egde kisi qatqan tulaqtı turap-turap böldi de: «Mwnı azıq kelgenşe jeti-segiz künge jetkizeyik, jep qoymañdar. Äytpese, mına taudıñ quısında aştan qatamız», – dep eskert­ti. Ertesi alısıraqtağı qostardan azıraq biday swrap aluğa ket­tik. Birer uıs biday da taptıq. Qaytıp kelsek, älgi egde kisi tisin şwqıp, jımıñ-jımıñ etedi. «Sender ketken soñ esik aldına şığıp edim, jılqınıñ tezeginiñ üstine bir tiin otır eken. Taspen wrıp, sespey qatırdım. Soyıp, asıp jep aldım. Istıq sorpa işpegeli qaşan, endi ölmeymin», – dep mäz boldı. Keşkisin qasına ertken eki nökeri bar, bizdi tekserip, qadağalaytın bastıq keldi. At­tan tüspey şirenip twrğan oğan jağdaydı ayt­tıq. Ol: «Ien taudıñ işinde azıqtarıñdı kim wrlaydı, özderiñ jep qoyğansıñdar. Sen ket, qanday qılmıs jasağandarıñdı basşılıqqa öziñ barıp tüsindir», – dep körpe-jastığımdı arqama tañıp berip, meni eki keştiñ arasında oyğa qudı. Qalıñ orman, qarlı dalanı taspaday tilgen jalğız ayaq jolğa tüstim. Üsip ölip qalmayın dep keyde jügirip, alqınıp barıp toqtaymın. Şaması otız şaqırımday jürgende auılğa jaqın, say auzında otıratın tanıs şal men kempirdiñ qorjın tamı bar edi, soğan jet­tim. Äl-därmenim qwrıp, qaljırap, ter qatıp, boyım mwzday bastağan. Tarsıldatıp qorjın tamnıñ esigin qaqtım. Eşkim aşpaydı. Süt pisirim uaqıt­tan keyin barıp arğı jaqtan «Sen kimsiñ?» degen kempirdiñ tarğıldanğan dauısı estildi. Bulığıp jötelip, ahlap-uhleydi. «Taudan kele jatır edim, esigiñizdi aşıñızşı! Üsip öletin boldım, jılınıp alayın», – dedim. Kempir esigin aşıp, kireberisten orın berdi. «Üyde eşkim joq, keteriñde esikti dwrıstap jauıp ket», – dep, özi süyretilip arı ket­ti. Arqalağan jügimdi şeşip, jerge sırmaq jayıp, swlay ket­tim. Tañğa juıq qat­tı toñıp oyandım. Apıl-ğwpıl jügimdi jinap, kempirdiñ esigin dwrıstap jauıp, ärmen ket­tim. Biraz jürgen soñ barıp ayağım jılınıp, äl bitkendey boldı…

«Öziñe qol jwmsauşı bolma»

–Bwl azap az bolğanday 1966 jılı «Mädeniet töñkerisi» degen bäle bastaldı. Äkem, ülken ağalarım sürginge aydalıp, türmege ketken. «Mal iesiniñ, jer iesiniñ äyeli» dep şeşemdi jinalısqa salıp, qap arqalatıp, auır eñbekke saldı. 1968 jılı şilde ayında üyden kelip meni wstadı. Wstalğan bir tobımızdı eki qolımızdı joğarı kötertip, kolhoz ortalığına alıp jürdi. Qolım talıp, neşe ret tüsip ketkeni üşin qızıl belsendiler şıntağımnan tayaqpen ayamay wrdı. Bireui: «Halıqqa basıñdı iip, eñkeyip jür», – dep, qolındağı oraulı sımtemirmen basımnan salıp qaldı. Temirdiñ ötkir wşı samayıma sart etip qadaldı. Betimdi qan jauıp ket­ti. Qan men ter aralasıp, moynıma qwyıldı. Kolhoz ortalığına jetken soñ neşe türli jazu jazılğan auır taqtaydı moynımızğa ilip, älgi belsendiler «Tap jauların qwrtayıq!» dep wrandap, köşeni aralatıp, halıqtı jinap, jinalıs ta jasadı. Auır taqtay asqan sımtemir qır jelkemdi qiıp, qat­tı qinaldım. Jwrt işinen bireu kelip, sımtemirdi kiim jağasınıñ sırtına şığarıp qoydı. Eñkeyip twrsam da qwtqaruşımday bolğan jas jigit­tiñ kim ekenin bildim. Mwnday sät wmıtılmaydı. Sol jigit – keyin talay jıl körşimiz bolğan Quanğan Janasılwlı degen kisi, ol marqwmğa qwrmetim şeksiz. Bası-köziñ sümek bolıp, terlep twrğanda şaşıñ da oñay jwlınadı eken, bireu kelip şaşımdı uıstap jwlıp aldı. Onı da wmıtqan joqpın. Keşke taman belsendiler meni üyge alıp kelip, moynıma asqan zildey qara taqtaydı aldı. Şeşem Qaqış pen jeñgem Qadişanı esik aldına şığarıp: «Mau jasasın, tap jauların qwrtayıq!..» – dep özderine qosılıp ayqaylap, wrandauğa bwyırdı. Qorlıqtıñ mwndayın kim körgen. Janım küyzelip, tänim sırqırap twrsa da aşuım basıma şaptı. Üyge jügirip kirip, eskileu dombıranı alıp şıqtım. Bar dauısımmen «Ştrumanmen keme jüzedi» degen sol kezde tarap jatqan qızıl ändi şırqay jöneldim. «Toqtat, aytpa!» deuge belsendilerdiñ däti jetpedi. Aldı-aldına tarap ket­ti. Körşi kisi keldi, şaşımdı tap-taqır qılıp qırğızıp tastadım.
Bwl köresiniñ bası ğana eken. «Socializmge qarsı, kommunistik partiyağa qarsı» degen sekildi resmi ayıp tağıp, auıldıñ türmesine qamadı. Moyınğa qara taqtay astı, basqa üşkir qağaz qalpaq kigizdi, arqağa wrandar jazılğan alba-jwlba qağaz ildi. «Qaraala» dep at qoyıp, aydar taqtı. «Qaraala» dep şaqıradı. Tergeu bastaldı. Tergeuşi: «Sen äli eşteñeñdi tolıq aytqan joqsıñ», – dep qap-qarañğı dälizge iterip kirgizip jiberdi. Dälizdiñ eki jağında qaq jarılıp twrğan jendet­ter tayaqtıñ astına aldı. Biriniñ qolında qamşı, biriniñ qolında qayıs ayıl, biriniñ qolında juan ağaş bar. Bıtırlatıp sabadı. Es-tüsimdi bilmey, jığılıp qappın. Esimdi jisam, jarılğan qabağımnan qan sorğalap, tergeuşi bölmesinde jatır ekenmin. Ol öñmeñdep keldi de, tağı birdeñeler swradı. Basımdı şayqadım. Isqırıp qaldı. Bölmege jañağı jendet­ter topırlap kirip, töpeley jöneldi. Qayta talıp qaldım. Esimdi auıldıñ kişkentay auruhanasında jidım. Ukol salğan däriger: «Köziñ ağıp ketpey, aman qaptı», – dedi. Sonday qiın künderdiñ birinde, küzdiñ qara suığında beluardan su keşip jürip, toğan qazdıq. Tüski uaqıt­ta bir kisiniñ üyinen as-auqat iştik. Sol üydegi apa mağan qayta-qayta qaray berdi. El jinalıp, sırtqa şığa bastağanda janıma kelip: «Qarağım, jas bala ekensiñ, ötkendegi jigit qwsap aqımaqtıq jasauşı bolma. Öziñdi saqta, tileuiñ aldıñda», – dep sıbır et­ti. Auır azap pen mehnatqa, qorlıq pen qwqayğa şıdamay aldında ğana bir jigit özine qol salıp, asılıp ölgen bolatın. Apanıñ sonı meñzegenin tüsindim.
Janıma tüsken jara jazılmasa da, tänime tüsken jara jazıldı. Audannan qwdayğa qarağan bir basşı kelip, türmeden de bosat­tı. Sonau elu segizde bastalğan zobalañ jetpis altınşı jılı säl sayabırlağanday boldı. Jetpis segizde Nwrsal, Kitapbay, Mütäy atalarıñ bastağan kisiler türmeden bosap, elge aman oraldı. Erterek el basqarıp, qırqınşı jıldardıñ basında twtqındalıp, Ürimji türmesinde şeyit bolğan Jandaral qajı, keyin wstalğan Jükey atalarıñnıñ süyegi qayda qalğanı da belgisiz…

Ömirdiñ mäni

Özim birsıdırğı, auız toltırıp aytarlıqtay eşteñesi joq tirlik keşip jatqannan bolar, bälkim. Äkeydiñ tatqan däm, işken su, keşken tağdırın sürgen ğwmırına şaşıp jibersem, seksen jılğa simaytınday körinedi mağan. Filosoftardıñ «ömirdiñ mäni» dep taldap, talqılap, aytqan aqıl, jazğan kitaptarınan osınday ğwmırbayandı mısalğa alatının talay oqıdım. Äkey de «jaydaq tartıp sualmay» jaqsı ömir süripti. Qartayğanda zeynet kördi. Sonşa söz şığın qılğanda aytqanım – aqsaqaldıñ keşken ğwmır, basqan jolınıñ birer parası ğana. Boğdanıñ baurayında tuıp, Altayda eseyip, Jetisudıñ topırağı bwyırğan qayran qariyanıñ bolmıs-bitimin, minezin aşuğa qol şorqaq, til şaban boldı.
Äkeydi soñğı saparına şığarıp, jetisin ötkerip üyge kelgende, altınşı sınıpta oqitın qızım: «Atam äkesi qaytıs bolğanda jılamaptı dep aytıp ediñ, sen jılap qaldıñ ğoy», – dedi. «Atañday bolu qayda», – dedim. Ömir körmegen bizde «barğa razı, joqqa sabır» bolmıs qaydan bolsın. Ağayın­dı toğızdıñ soñğısı, köneniñ közi jwmılğanda köñilde şer tolqığanı ras.

Irısbek DÄBEY