Elimizge oralıp jatqan qandastar jergilikti halıqtıñ nesibesine jarmasadı  dep sanaytındardıñ pikiri dwrıs pa? Moñğoliyadan kelegn qazaq qızınıñ ömirlik täjiribesi neni körsetedi?

Resmi derekter boyınşa, 31 jıl işinde, 1991 jıl men 2022 jıl arasında elimizge 1 089 700 qandas köşip kelgen. Oralman märtebesiniñ kvotası men ölşemderi resmi türde tek 1997 jılı köşi-qon turalı zañğa säykes belgilendi. 2009 jılı Qazaqstan ükimeti öz qaulısımen oralman otbasılardıñ sanın jılına 20 mıñğa deyin arttırdı. El byudjetinen oralmandardı qoldauğa 17 milliard teñge (şamamen 130 million dollar) bölingen. «Oralman» termini 1994 jıldıñ özinde-aq birqatar bwqaralıq aqparat qwraldarında, äsirese qazaqtildi gazetterde «qayta oralğandarğa» memlekettik qoldau körsetu (nemese köp jağdayda ondaylardıñ joqtığı) turalı daulasa bastağan kezde keñinen qoldanıla bastadı. 2021 jıldıñ basında bwl termin joyılıp, onıñ ornına jaña «qandas» wğımı aynalımğa endi.

Tarihi jerine köşu turalı ündeuge qwlaq asqan diaspora qazaqtarınıñ köpşiligi üşin Qazaqstan olar elestetken atamekennen mülde bölek. Bwl, äsirese, barlıq qazaq diasporalıq qauımdastıqtarınıñ işinde köşip keluge barınşa beyimdilik tanıtqan Moñğoliya qazaqtarına qatıstı. Tuğan jerin tastap ketuge negizinen Qazaqstannan şıqqan diskurstar arqılı jasalğan idealdandırılğan «qayta oralu turalı mifter» türtki bolğan bwl qandastar köbinese etnikalıq elge oralu turalı armandarın memlekettiñ köpmädenietti jäne negizinen orıstandırılğan qoğamınıñ şındığınan ayıradı.

Degenmen, qandastar eñ aldımen jaña küş pen bilim ağını ekenin este wstağan jön. Ädette bwl jergilikti qoğamğa birigip, öz ornın tapqısı keletin öte joğarı ıntalı adamdar. Bwl äsirese Qazaqstanda jäne şetelde jaqsı bilim alğısı keletin jastarğa qatıstı. Qazirgi tañda äl-Farabi atındağı QazWU-dıñ jurnalistika fakul'tetinde QR Ğılım jäne joğarı bilim ministrligimen qarjılanatın «Qandastar men Qazaqstandağı migranttardı aqparattıq qoldau jäne äleumettik beyimdeudiñ media-strategiyası» jobası jüzege asırıluda. Joba aqparattıq qamtamasız etudiñ qwrılımdıq qwramdas bölikterin, jahandıq jäne aymaqtıq köşi-qon procesteri mäselelerinde dästürli jäne jaña media strategiyasınıñ ülgilerin, kandalar men migranttardıñ äleumettik beyimdeluin damıtuğa bağıttalğan. Osı ğılımi joba ayasında qandastarımızdıñ bir ökilimen swhbattasqan edik. Osı swhbattıñ keyipkeri – Türkiyada bilim alıp, büginde äl-Farabi atındağı Qazaq Wlttıq universitetiniñ jurnalistika fakul'tetinde qızmet etip jürgen qwndı kadrlardıñ biri – Moñğoliyadan kelgen qandas qız.

– Öziñiz turalı azdap aytıp beriñizşi. Qay jaqtansız? Qayda bilim aldıñız? 

– Men, Twlpar Jänibekqızı, 1993 jılı Monğoliyanıñ astanası Wlanbatır qalasında düniege kelgenmin.. Ata-anam äskeri qızmetkerler boldı. Ata-anam äskeri qızmetkerler boğandıqtan Monğoliyanıñ köptegen oblıstarında ömir sürdik. Soñğı jıldarı Bayan-Ölgey aymağında twraqtap, ata- anam sol jerden zeynetke şıqtı. Men bastauış jäne orta mektepti sol audanda bitirdim. 8-şi sınıpqa deyin 2-şi moñğol orta mektebinde bilim alıp, odan keyin Darın orta mektebinde oqıp bitirdim. 11-şi sınıptı üzdik oquşı altın medal'men bitirdim. Mektep jıldarı jaqsı oquşı qatarında boldım. Oqudı jaqsı kördim. Joğarı bilimdi Türkiya memleketinde oqu bwyırdı. Türkiya memleketinde jurnalistika mamandığı boyınşa bilim aldım. Oquımdı jalğastırıp, halıqaralıq qatınastar mamandığı boyınşa magistr ğılımi atağın qorğadım. Kazirgi tañda Äl-Farabi Qazaq Wlttıq universitetiniñ jurnalistika fakul'tetinde oqıtuşı bolıp qızmet isteymin. Ata mekenge oralıp, ülken ömir jolına qadam basıp, otbasın qwrıp, kişkentay qızdıñ anası atandım.

– Monğolyadağı qazaqtardıñ jağdayın sipattap bere alasız ba? Äsirese jastar arasında sol memleketke jäne Qazaqstanğa degen közqarası qanday?  

– Monğoliyadağı qazaqtar jalpı 95 payızdan köbisi,  joğarı bilimdi, şet memlekterden bilim alıp, kazirgi tañda öz qatarınıñ aldı bolıp, ülgi körsetip jürgen qazaq jastarı az emes.  Türkiya, Evropa, Qıtay, Koreya, Japoniya, AQŞ, Avstraliya elderi monğoliya jastarınıñ bilim alatın elderiniñ qatarında. Monğoliya demokratiyalıq memleket bolğandıqtan, basqa wlt ökilderiniñ bilim alu, ömir süru salt dästürine sıylastıqpen qarap, erkin ömir süruine mümkindik jasaytın memleket. Sol jağınan qazaq jastarı, monğoliyanı qwrmetteydi dep oylaymın. Qazaqstan är uaqıt, qazaqtardıñ jüreginde ata meken rettinde qalıptasıp kelgen, ata-anamız, ülkenderimiz jastarğa, Qazaqstanda ömir sürudi näsihattaydı jäne wrpaqtarın qazaq elinde  qızmet etuin qalaydı sondıqtanda bolar pandemiyadan keyin monğoliyadan köşip ornalısıp  jatqan qandastardıñ sanı birşama artqan. Qazaq eline oralıp jatqan jastar, jaña biznes türin aşıp jatsa keybirisi ğılımğa ülesin qosuda. Şet elden kelip jatqan jastardan köp ümit kütuge boladı, olar jaña Qazaqstanıñ damuına öz ülesterin qosadı degendi senimdi türde aytalamın.

– Sizdiñ oyıñızşa, Moñğoliyada qalsañız jetistikke jete alatın ediñiz ba? Ol jaqta qandastar üşin käsibi nemese jeke mümkindikter bar ma? 

– Moñğoliyada, qandastar üşin käsbi bolsın basqa da mümkindikter köp. Eñbek etseñ erinbey, toyadı qarınıñ tilenbey demeydi me. Sol siyaqtı, jetistikke jetu, memlekettke baylanıstı emes dep oylaymın, adamnıñ özine baylanıstı, eñbekqorlığı talpınısına baylanıstı. Sondıqtan men qayda bolmasam da, jetistik meniñ wmıtılısmen birge jüredi dep esepteymin.

– Türkiyağa qalay oquğa qalay tüstiñiz? Nelikten jurnalistikanı tañdadıñız? Türkiyanıñ bilim beru jüyesiniñ qanday erekşelikteri bar jäne de Qazaqstan bilim beru jüyesinen bastı ayırmaşılığı ne? 

– Mektep jıldarınan beri şetelde oqu armanım bolatın biraq Türkiya eli emes edi. Allanıñ bwyrığı solay bolğan şığar Türkiya eline oquğa tüstim. Jurnalistika  mamandığı balalığımnıñ maqsatı bolatın şükir sol mamandıqqa da tüstim. Telearnadan bağdarlama jürgizuşileriniñ bağdarlamanı jürgizu barısı, söyleu mäneri qozğalısın mwqiyat qaraytındımın. Balalarmen oyın oynağanda jurnalist bolıp ünemi swraq qoyatındımın. Türkiya eliniñ bilim beru ädisi negizi ğılımi zerteuler jäne jwmıstarğa bağıttalğan. Wzaq uaqıtpen sapalı ğılımi zertteu jürgizedi. Doktorant därejesin qorğau 5,6 keyde 10 jılğada sozıladı, osımen Qazaqstanıñ bilim jüyesinen özgeşeligi bayqaladı.

– Oqu bitirip, Qazaqstanğa kelgende jwmıs tabu qiın boldı ma? Bizde ömirge beyimdelu qalay ötti? 

– Ärine, bastapqı uaqıtta jaña eldi meken bolğandıqtan jwmısqa ornalasu qiındau boldı. Öz mamandığımdı süyip oqığandıqtan, öz jurnalistika mamandığımmen jwmıs isteu eñ bastı maqsatım boldı. Sol bağıt boyınşa jwmıs izdedim. Şükir, niet etip, äreketke köşkendikten bir Allanıñ quatında, ata-anam qoldauımen özimniñ qalağan jwmısıma ornalastım.  Tek osı bir sözdi jadımnan şığarmaymın, jaramaytıñ jwmıs bolmaydı, jwmısqa jaramaytıñ adam boladı. Jwmıs isteymin degen adamğa qaşanda jwmıs orını tabıladı. Beyimdelu qiın bolmadı, öytkeni bala kezimnen jazğı kanikuldı Almatıda ötkizetindimin.

– Käsibi twrğıdan Türkiya men Qazaqstandı salıstırğanda, qay jaqta qandastar üşin jwmıs tabu jäne beyimdelip ketu mümkindikteri mol? 

– Qazaqstanmen türkiyanı salıstırğanda jwmıs twrğısınan Türkiyanıñ mümkindikteri molıraq,öytkeni Türkiya Aziyamen Evropa qwrılığın baylanıstırıp twrğan, bayırğı Osman imperiyasınıñ tarihi men büginin jalğastıruşı tanımal memleket. Türkiya, demografiyalıq, ekonomikalıq, sayasat twrğısnan da älemdik elderdiñ bastı nazarında twratın memleket bolğandıqtan ol jerde jwmıs mümkinşilikteri ata mekenimizge qarağanda molıraq biraq är jerde özindik qiınşılıqtar bar. Sondıqtan özge elde swltan bolğanşa öz eliñde wltan bol dep beker aytpağan ğoy. Siz öz bilimiñizge senseñiz nege öz eliñizde jaqsı ömir sürmeske. Qazaqstan da jwmısqa ornalasa almağan adam Türkiya da müldem qızmet jasay almaydı öytken ol jerde bäsekelestik birşama joğarı sonımen qatar talapta joğarf qoyladı.

– Bilim beru salasında qanday bağıtta izdenis jasap jürsiz? Qanday pänderden sabaq berip jürsiz jäne de qanday pänderden sabaq bergiñiz keledi? 

– Jurnalistika bağıtındağı negizgi pänderden sabaq beremin. Bilim beru salasında media bağıtında jäne äleumettik bağıttarda izdenis üstindemin. Käzirgi tañdağı dijital qoğam (sandıq qoğam), global sitizin (jahandıq azamat) siyaqtı taqırıptar qızıqtıradı.  Jäne de jalpı älemdegi qazaqtardıñ biregey jaqın boluı jäne de qazaq elinde joyılıp bara jatqan qwndılıqtardı däripteu siyaqtı taqırıptarda köptegen ğılımi eñbektermen qatar jiındar ötkilgenin qalaymın. Osı bağıtta bilim ordası bolğan universitetderde birgip jwmıs isteu aldağı maqsattarımnan birisi deuge boladı. Zamanıñ talabına say köşpendi halıqtıñ ömirin älemdik narıqta da tanıta bilu maqsatımınıñ bir böligi.

– Bizdiñ qazaqstandıñ studentterdiñ qanday erekşelikteri bar? Studenttermen qarım qatınasıñız kalay? 

– Studenttermen qarım qatınasım jaqsı. Studentterdi bağalaymın, är öñirden kelgen studentterdiñ tabiğattı ärtürli solardan keyde jaña dünieler üyrenemin. Är student elimizdiñ bolaşağı sondıqtan eşbir studentti qarausız qaldırğım kelmeydi. Tikelei jeke jeke jaqsı tanıp, jwmcs jasağandı wnatamın. Olarğa öz bilgenimdi ayanbay üyretu jolında qızmet etudemin. Ärkez aqılşı bolıp, qoğamnıñ aldıñğı qatarı boluına ülesimdi qossam deymin.

– Jwmıs barısında, qandas retinde qanday da bir qiındıqtar boldı ma? 

– Qandas retinde bir qiındıq bolmadı kerisinşe qazaq bauırımız dep qoldau körsetken jandar qanşama köp. Qazaq bauırlarımnıñ osınday bauırmaşıl boluı quantadı. Sovet odağınıñ kesirnen wzaqtap qalsaqta biz bir qan bir tamırmız qaşanda özimizge oralamız. Bwl közqaras äsirese qazaq jastarında qalıptasqanı quantarlıq jağday.

– Älde sizge artıqşılıqta berilgen jağday boldı ma? 

– Artıqşılıq jağday körsetilgen joq. Qarapayım halıq siyaqtı eñbegimizdiñ aqısın aludamız. Alla, 12 müşemizdi sau jarattı, sondıqtan qarap otırmay öz jağdaymızdı özimiz jasauğa talpınıp jatırmız. Memleketten nemese adamnan qol aşıp kömek swramadıq. Alma pis auzıma tüs dep emes, sol almanı ösiru öz moınımızdağı borışımız dep oylaymın.

– Orıs tilin qanşalıqtı meñgerdiñiz? Köp til bile twra, orıs tilimen qiındıqtar boldı ma? 

– Orıs tilin tek mektep jıldarı ğana kördim. Biraq äkem moskvadan äskeri akademiya bitirgen bolğandıqtan ba üyde orıs telearnalar köp köretindimiz sodan jaqsı tüsinem, al söyleuge kelgende kedergiler bar.

– Qandastardıñ kelip jatqanın jaqtırmaytın adamdarlı kezdestirdiñiz be?   

– Adamdar ärtürli ğoy, ärine bar jaqtırmaytın adamdar. Olar oylaydı olardıñ näpaqasın qandastar kelip tartıp aladı dep, biraq ärkimniñ rızığın beruşi Alla, sondıqtan eñbek etip ter tökken adamnıñ rızığı mol bolatını anıq.

– Bügingi qazaqstandıq qoğamdı qalay bağalar ediñiz? 

– Bügingi Qazaqstan qoğamında şeşiluge tiis özekti mäseleler ärine köp,biraq bir bayqağanım qazaqilıqqa, qazaq mädienet dästürin bağalap bastağanı meni quantadı. Elimizde tek ğana öz tilimiz qoldanılsa dep tileymin!

 

Aşimova A.B.

Äl-Farabi atındağı Qazaq Wlttıq Universiteti,

Jurnalistika fakul'tetiniñ oqıtuşısı