Sot biligindegi qayşılıq: Qañtarşılar isinde demokratiya qağidası bwzılıp, til dauı tuındadı

Almatı qalasındağı Qañtar köterilisine qatıstı sottardı qazaqşa ötkizu jönindegi mäsele eki türli şeşildi. Zañnaması ortaq, is jüzinde qayşılıqpen qabıldanğan sot biliginiñ şeşimin qos standart jağday dep sınağandar köbeydi. Ayıptaluşılardıñ besten törti, kuägerlerdiñ tügel derligi qazaqtildi bola twra, – orısşa jalğastırudı swrağan jalğız ayıptaluşı men bir jäbirlenuşiniñ tilegin jön körgen sottıñ ädildigine qatısuşılar kümän keltiredi. Sot isin memlekettik tilde ötkizu turalı birneşe retki ötinişi qayta-qayta orındalmay jatqan taraptardıñ köpşiligi sotqa senimsizdik bildiruge mäjbür boldı. Olar sot ädildiginiñ alğışartı – isti köptiñ müddesine ortaq tilde jürgizu ekenin aytadı.

Almatı qalasınıñ Qılmıstıq ister jönindegi mamandandırılğan audanaralıq sotında naurız ayınıñ ortasınan bes qañtarşınıñ isi qarala bastadı. Olar – Aygerim Tileujanova, Qalas Nwrpeyisov, Nwrlan Dälibaev, Ermwhambet Şilibaev, Jan-Aydar Karmenov. Qañtar oqiğası kezinde äuejaydı basıp aluğa qatıstı, wyımdastırdı degen ayıp tağılğan.

Qoğam nazarın audarğan is sotqa tüsken künnen-aq til dauı tuğan. Ayıptaluşılar men qorğauşılardıñ basım böligi sot procesiniñ qazaq tilde ötuin swrap keledi. 14 naurızda jasalğan ötinişti prokurorlar men sud'ya qatar qanağattandırudan bas tartqan. Naurızdıñ 30-ı ötken otırısta da bes qañtarşınıñ isti qazaqşa qarauın qaytalap ötiniş jasadı.

Aşıq sot otırısına qatısıp jürgen 80 adam Qalas Nwrpeyisovti üyqamaqqa bosatudı jäne istiñ qazaqşa jüruin swrap, sotqa wjımdıq ötiniş hat ta tüsirdi.

Qazaqşası naşar sud'ya Martpek Kakimjanov jäne eki birdey prokuror B. Seytimbet pen K. Amerseitov birneşe ret berilgen ötinişti negizsiz dep sanap, orısşa jalğasuın qwptadı.

Qañtarşılar men qorğauşılardıñ ötinişine qayta-qayta qarsılıq tanıtqan prokurorlar. Foto: QT / Kültegin Aspanwlı

Qwqıq mamandarı atalğan iste Qılmıstıq-procestik kodekstiñ 30-babınıñ («Qılmıstıq sot isin jürgizu tili») 1-böligine körsetilgendey, elimizdegi kez kelgen qılmıstıq sot isi qazaq tilinde jürgiziledi, qajetine qaray qazaq tilimen qatar resmi türde orıs tili, al qajet bolğan kezde basqa tilder de qoldanıladı degen zañ talabı eskerilmegenin sınaydı.

Äuejayda bolğan bes qañtarşınıñ birikken isinde tört azamat qazaq tilinde ötuin swrap otır. Qalas Nwrpeyisovtiñ advokatı Jalğas Saparhanovanıñ aytuınşa, is qozğalğan 7 qañtardan beri 8 ay boyı aldın ala tergep-tekseru äreketi qazaqşa jürgen. Bıltır 11 tamızda tergeu organı isti orıs tiline auıstırğan.

Törtke bir... Biraq demokratiyağa qayşı şeşim

30 naurızda ötken tüsten keyingi otırısta ötinişi qarausız qalğan advokattar sud'ya Kakimjanovqa senimsizdik tanıttı. Onıñ ornına kirgen sud'ya Bahıthan Bäkirbaev taraptardıñ uäjin tıñdadı. Bes qañtarşınıñ bäri qazaq. Biraq törteui procestiñ qazaq tilinde jüruin, bireui orıs tilinde ötkenin qwp köretinin mälimdedi.

Nwrpeyisov jäne onıñ qorğauşıları Saparhanova men Aydarhanov, Tileujanova jäne advokatı Aydarhanova, Dälibaev pen Şilibaev jäne olardıñ qorğauşıları Bayjanov zañğa säykes qazaqşağa özgertudi swradı. Karmenov pen onıñ eki advokatı Toramanov pen Ismailov ekiwştı, degenmen orısşa qaldıru mäninde talap bildirdi.

Sol jağınan sanağanda törtinşi twrğan – advokat Abil' Toramanov. Foto: QT / Kültegin Aspanwlı

– Meniñ qorğauımdağı Karmenov tolığımen orıstildi qazaq. Äkesi qazaq, anası armyan. Otbası, aynalası orısşa. Orıs tilinde oqığan. Qazaq tilin mülde bilmeydi. ...Qazaqşa ötkizu onıñ qwqığın şekteydi. Onıñ üstine, Konstituciya boyınşa tildik belgisine qaray qwqığın şekteuge jol berilmeytinin proceske qatısuşılardıñ esine salğım keledi. Osı twrğıda tergeu men proceste bekitilgen orıs tilinde jalğasuın swraymın, – dedi advokat Abil' Toramanov.

Şilibaev «Men orıs tilin müldem tüsinbeymin. Meniñ tağdırım şeşilip jatqanda is tüsinbeytin tilde jürse, onda türmede jata bereyin, sırttay sottay beriñizder» dep aşındı. Söz alğan Dälibaev ta orıs tilin bilmeytinin ayttı. Sottıñ memlekettik tilde ötuin talap etti. Ol «tergeu amaldarı istiñ barlığı qazaqşa jürgenin» alğa tarttı. Qorğauındağı eki qañtarşınıñ monotildi ekenine basa nazar audarğan advokat Bayjanov tört birdey azamattıñ bwrın tüsirgen ötinişin eskerip, is sotqa joldanğanda sud'ya män-jaydı eskerip qazaqşa jürgizuge şeşim qabıldauı kerek edi deydi. Sonımen qosa, Şınquat Bayjanov:

– Alğaşında tergeu qazaqşa jürgen, keyinnen arnayı prokurorlar qolına alğan kezde materialdı tolığımen orısşağa audarğan. Tergeu materialdarı bası-ayağı tügel, saraptama men qorıtındıları, kuälar jauabı, barlıq qwjat eki tilde dayındalğan. Sotqa eş ayırması joq, istiñ bäri eki tilde aldında twr. Qazaqşadan mäsele joq, material dayın. Erteñ körsetpe beretin kuägerlerdiñ 90%-ı qazaqtildi azamattar. Jalğız jäbirlenuşi qazaq tilin biletin ökil jibere aladı ğoy.

Soldan oñğa qaray: Nwrlan Dälibaev, Qalas Nwrpeyisov jäne Ermwhambet Şilibaev. Foto: QT / Kültegin Aspanwlı

– Tağı bir jayt – sottaluşınıñ qwqığı bwzılsa, erteñ kez kelgen ükimniñ bwzıluına, qayta qaraluına sebep boluı mümkin. Aqtau ükiminen ümit etip otırmız. Solay bolğan küni prokuror sottaluşınıñ konstituciyalıq qwqığı bwzıldı, is orısşa jürdi, procesti qayta ötkizuge negiz bar dep qayta şağımdanarına jüz payız senimdimin, – dep ıqtimal saldar jönine toqtaldı Bayjanov.

Bes jäbirlenuşiniñ biri, Ükimetke qarastı «Kazaeronavigaciya» filialınıñ ökili, Aleksey Afanasi sotqa senimsizdik bildirmeytinin, yağni istiñ orısşa jüruin maqwldaytının mälimdedi. Advokat Bayjanovtıñ memlekettik käsiporınnan qazaq tilin biletin ökil tabu qiın emes bolar degen pikiri osı mekemege qatıstı.

Prokurorlar sot isin qazaqşa jürgizu talpınısı birneşe ret maqwldanbay, aqırı sotqa senimsizdik tanıtqan ayıptaluşılar men advokattardıñ ötinişin bwl jolı da negizsiz dep bağaladı.

Taraptardıñ pikiri tıñdalıp bolğan soñ keñesu bölmesine ketken bir sağat üziliste qazaqtildi tört qañtarşını qoldauğa kelgen ondağan adam men orıstildi Karmenovtiñ tuıstarı arasında tildik dau tudı. Dälizde jalğasqan janjalda wltaralıq arazdıq tudıratın sözder aytıldı. Jan-Aydar Karmenovtiñ wltı armyan, orısşa söyleytin anası «Mağan qazaqşanı üyretpeydi, sebebi Qazaqstandı biz qwrdıq» degen uäjinen keyin ayqay-şu sipatı kürdelene tüsti.

Ayıptaluşılar men qorğauşılardıñ basım böliginiñ sud'ya Kakimjanovqa senimsizdik tanıtuın qarağan sud'ya Bäkirbaev äriptesiniñ poziciyasın saqtap qaldı. Ol sot procesi orısşa qaraladı, qazaqşağa auıstıruğa negiz joq dep tüsindirdi. Sot zalındağılar «Sud'ya, masqara!» dep narazılıq bildirdi. Orıstildi bir qazaqqa qazaqtildi tört qazaqtıñ konstituciyalıq qwqığın jığıp berdi dep sınağandar da boldı.

Artınşa sot zalına qayta kelgen Kakimjanovqa kelgen keybir qatısuşılar ornınan twrmau arqılı narazılığın bildirdi. Qazaqşa bilmeytin ya söylemeytin sud'ya kelesi sot otırısın 4 säuirge belgiledi.

Sot barısın baqılap jürgen QT tilşisi köpşilik tüsinbeytin tilde ötip jatqan process uaqıt jağınan tiimsiz, wzap ketetinin äri aqparat köleminiñ auqımdılığınan audarma qızmetiniñ sapası naşarlaytınına kuä boldı. Audarmaşı qazaqtildi taraptardıñ köptiginen aytılğan sözderdi däl äri tolıq audaruğa ilese almay jatadı.

Bir qalanıñ sottarı wqsas jağdayda ärtürli şeşim şığaradı

Osığan deyin Almatı qalasında bolğan jäne qazir de jalğasıp jatqan türli sot procesinde köpşiliktiñ müddesine oray isti qazaq tilinde qarau ötinişteri eş qiındıqsız qanağattandırılğan. Mısalı, Bostandıq audandıq sotındağı Qañtar isi. Onda da ayıptaluşılardıñ besten biri ğana orısşa qaldırudı swrağan, biraq kodeks ayasında köpşilik müddesine baylanıstı äueli orısşa qaralğan process mäselesiz qazaqşağa özgerdi.

Bıltır jeltoqsan ayında Almatıda Bostandıq audanınıñ №2 audandıq sotı qaray bastağan QAŃTARCILAR turalı auqımdı «24+1» procesi de äueli orısşa jürgen. 24 azamat pen bir marqwmnıñ sot isinde 20-dan asa advokat, jeke menşik 6 jäne memlekettik 16 jäbirlenuşi ökil, 3 prokuror taraptar retinde tanıldı. Sud'ya Lyudmila Bektemirova köpşiliktiñ procesti qazaq tilinde ötkizu turalı ötinişin qarağan.

Tek üş ayıptaluşı qazaqşa jetik bilmeui sebepti oyın orıs tilinde ğana jetkize alatının aytıp, qarsı bolğan. Key jäbirlenuşiler – Almatı qalası äkimdiginiñ Qwrılıs basqarması, Memlekettik aktivter basqarması jäne WQK Şekara qızmeti atınan qatısuşı ökilder istiñ memlekettik tilde qaraluına narazı boldı. Prokuror sot erkine qaldırdı. Dese de 13 qañtarda sud'ya Qılmıstıq-procestik kodekstiñ 30-babı («Qılmıstıq sot isin jürgizu tili») negizinde ayıptaluşılardıñ basım böliginiñ tañdauın eskerip, sot isin jürgizu tilin qazaqşağa özgertu jöninde uäjdi qaulı şığardı. Sonday-aq, Bektemirova öziniñ qazaqşa eptep tüsinetinin, biraq jetkilikti bilmeytinin aytıp ağınan jarıldı. Säykesinşe sot öndirisin qazaqşa meñgergen sud'ya Däuren Mäukeev qaraytın bolıp şeşildi.

Audandıq sot pen audanaralıq sottarğa bir kodeks ortaq bolğanımen, birdey jağdayda eki türli wstanımda boluı – sot jüyesiniñ birizdiligine jäne zañdılığına nwqsan keltiredi. Keybir sarapşılar bir mezette sot institutı qayşı poziciyada boluı sud'yanıñ qaysıbirine  «sayasi tapsırma jüktelgen boluı mümkin» degen kümän keltiredi.

The Qazaq Times