اتا-بابالارىمىز ءسوز ماعىناسىنا، ونىڭ ايتىلۋ مانەرى مەن قولدانۋ سىرىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. ءاربىر ءسوز ءوزىنىڭ تابيعي قىزمەتىنەن اۋىتقىماي، باسقا اتالىم ءسوزدىڭ ماعىناسىمەن ارالاسپاي وزىندىك بولمىسىن تازا، قاز قالپىندا ساقتاۋعا ۇمتىلعان، مىسالعا الار بولساق، اقسۋ، قاراسۋ، قىزىلسۋ دەپ اتالاتىن گيدرونيمدىك اتاۋلار قازاق دالاسىندا ءجيى ۇشىرايدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سايرام اۋدانىندا وسىلايشا اتالاتىن ءىرى ەلدى مەكەندەر ورىس تىلىنە بەلوۆود، چەرنوۆود، كراسنوۆود دەگەن تۇردە قالىپتاسىپ كەتكەن.
ۆانوۆكادا (قازىرگى تۇراركەنت) مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە كۇزەتشى بوپ قىزمەت اتقاراتىن، قازاقشا جاقسى بىلەتىن ورىس شالى بولدى. سول كىسىدەن بەلوۆود، چەرنوۆود، كراسنوۆود دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى نە؟ – دەپ سۇراعانىم بار. سوندا شال جاباعىلىنىڭ بيىك تاۋىندا جاتقان قارلى تاۋدىڭ باسىن نۇسقاپ:
– انە، كوردىڭ بە، سوناۋ تاۋ شىڭىندا اپپاق قار مەن قاپ-قارا قوجىرتاستىڭ ارالاسىپ جاتۋىن. ونى قازاقتار الاتاۋ دەپ اتاسا، ءبىز پەسترايا گورا دەپ اتايمىز، - دەپ ءتۇسىندىردى. سەن سۇراعان اقسۋ، قاراسۋ، قىزىلسۋ دەگەن قازاقشا سوزدەرگە قاراپ، ونى ءبىز بەلوۆود، چەرنوۆود، كراسنوۆود دەپ اتاپ كەتتىك. اپپاق بوپ كوبىكتەنىپ اققان سوڭ بەلوۆود دەگەن سياقتى سۋدىڭ تۇسىنە قاراپ اتالعان سەلولار عوي دەپ تۇسىندىرگەنى بار. كوپ جىلدار بويى مەنىڭ تۇسىنىگىم وسىلايشا وزگەرمەي كەلدى.
وتكەن جىلى (2008 ج) سايرام اۋدانىنداعى سارقىراما دەپ اتالاتىن اۋىلعا قۇدالىققا باردىم. قۇدامىز مەكتەپ ديرەكتورى، تاريحشى، قازاق شەجىرەسىن جاقسى بىلەتىن، ساڭلاۋى كەڭ، بىلىكتى، اڭگىمەشىل جىگىت بوپ شىقتى. مەن ودان:
– اۋىل اتى نە سەبەپتى سارقىراما دەپ اتالادى؟ – دەپ سۇراپ قالىپ، سودان قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتىك.
– ەرتەدە بابالارىمىز وسى ماڭعا قونىستانىپ جايلاسقاندا، اۋىل جانىنان اعىپ وتەتىن سۋدىڭ، اسىرەسە، ەل جاتىپ تىنىشتانعان كەزىندە سۋدىڭ سارىنى قاتتى ەستىلۋى سەبەپتى، سارقىراما اتالىپ كەتىپتى. قۇلاق سالساڭىز تۇندە ول سارىلدى ءوزىڭىز دە ەستەسىز، – دەپ كۇلە جاۋاپ بەردى.
– اقسۋ (بەلوۆود), قاراسۋ (چەرنوۆود), قىزىلسۋ (كراسنوۆود) ەلدى مەكەنى قانداي ماعىنا بەرەدى. اققان سۋدىڭ تۇسىنە قاراپ قويىلعان گيدرونيمدىك اتاۋلار ما؟ – دەپ سۇراپ ەدىم
– بۇل گيدرونيمدەردىڭ ورىسشا كالكا ادىسىمەن اۋدارىلۋى وعان ورىس شارۋالارىنىڭ XIX ع. ورتاسىندا رەسەيدەن كوشىپ كەلىپ، سۋلى، نۋلى جەرلەردى تارتىپ الىپ قونىستانۋىنا بايلانىستى. ول گيدرونيمدەردىڭ ورىسشا اتىن قالىپتاستىرىپ جىبەرۋى سەبەپ بولعان. اقسۋدى، قاراسۋدى، قىزىلسۋدى ورىستار سۋدىڭ تۇسىنە قاراپ، كالكا تۇرىمەن اۋدارۋى سەبەپتى، ونىڭ ماعىناسىن ءۇستىرت ۇعىنعان. ونىڭ قازاقشا ماعىناسىندا سۋدىڭ تۇسىنە ەمەس تابيعي ەرەكشەلىگىنە وراي ايتىلاتىن سىرى بار. اقسۋ دەپ قازاقتار اعىپ جاتقان وزەن سۋدىڭ باسى تاۋ باسىنداعى قاردىڭ ەرۋىنەن الىنۋى سەبەپتى تاۋ باسىنان اعۋىنان ونى اقسۋ دەپ اتاپ كەتكەن. ال، قاراسۋ دەگەننىڭ جازىق ويپاڭ جەردەگى جەراستى سۋلارىنىڭ باستاۋ كوزى اشىلىپ، سودان قايناپ شىعاتىن تىنىق جەر رەڭدى سۋدى قاراسۋ دەپ اتاعان. ال كوكتەم شىعا قار جىلدام ەرىپ، قىر مەن سايداعى توپىراقپەن ارالاسىپ بوتانا بولىپ اعاتىن، بىراق اعىسى بىرەر كۇندە تاۋسىلاتىن سۋدى قىزىلسۋ دەپ اتايتىنىن كورەمىز. بۇل گيدرونيمدەر تابيعاتتىڭ بويىنداعى ارقيلى سەبەپ سالدارعا بايلانىستى پايدا بولاتىن قۇبىلىستان تۋىنداۋى سەبەپتى نەلىكتەن اقسۋ، قاراسۋ، قىزىلسۋ دەپ اتالاتىنىن كەش تە بولسا ۇعىنىپ، ءۇستىرت ۇعىنعان قاتەمدى تۇزەگەنىم بار.
بىردە باۋكەڭ ۇيىنە اۋىلدان ءبىر توپ قارت كىسىلەر كەلىپ قالدى. ولارعا سالەم بەرىپ، باۋكەڭە قاراپ، اۋىل شالدارىن كۇتۋگە نە اكەلەيىن، – دەپ سۇراي بەرگەندە
– كىم ايتتى ساعان قارت ادامداردىڭ ءبارىن شالدار دەپ ايتۋدى, – دەپ زەكىپ تاستادى. تىڭدا، بىلمەسەڭ ءبىلىپ ال، دۋراك! – دەپ قارتتارعا بايلانىستى اتاۋ سوزدەردى تاراتىپ ايتا باستادى.
– قازاق شال دەپ كوپ جاساعان، ءوز ءۇي-ءىشى شارۋاسىمەن اينالىساتىن، الەۋمەت ىسىنەن سىرتتاي جۇرەتىن بالا-شاعا قامىندا وزىمەن ءوزى بولعان قارت كىسىنى ايتادى. ال، كاريە دەپ وتباسى مەن ونعا تاياۋ ءبىر شالدىڭ كىندىگىنەن تاراعان اۋىلداعى اعايىن-تۋىستارىنىڭ قامىن ويلاپ، اعايىننىڭ بىرلىگى مەن تىرلىگىنە قورعان بولىپ، اۋىلدى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ اتا-بابا ءداستۇرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، اۋىلىن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ، وسيەت سوزبەن تاربيەلەيتىن كورگەندى قارتتى كاريە دەپ قادىرلەيدى. ال، اقساقال قۇرمەتىنە كاريەنىڭ بىرەگەي ساناۋلىلارىنىڭ عانا قولى جەتەدى. اقساقال اتا جولىن جەتە بىلەتىن، اتا-بابا ءداستۇرى مەن تاريحىنان مول حابارى بار، شەجىرە تاراتىپ، ايتىس تارتىستا ەلدىڭ ءسوزىن ۇستايتىن بيلىككە اسەرى بار اقىلدى، ءبىلىمدى، دىنگە، سالتقا بەرىك ساناۋلى كىسىلەردى عانا ايتادى. ەل اقساقالى ايتسا بولدى، ماسەلە شەشىمىن تابادى. سەن بۇل ۇعىمداردىڭ ارا جىگىن جاقسى تانىپ ءبىلىپ الۋىڭ كەرەك, – دەپ ەسكەرتۋ جاساۋى مەن ءۇشىن ومىرلىك ساباق بولدى. كەيدە الدى ارتىنا قاراماي لاق ەتىپ سويلەي سالاتىن سالدىر سالاقتىعىمنان بوي تارتىپ اڭداپ سويلەۋگە تىرىساتىن بولدىم.
مىنە، وسى قاريا-يدەولوگتار – اۋىل ادامدارىن، الىس-جاقىن، اعايىن-تۋىستاردىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ ارقىلى قالىڭ قازاقتىڭ رۋحاني ۇيتقىسىنا اينالعان اسىلدارىمىز ەكەنىنە وي جۇگىرتە باستادىم.
بۇگىندە گازەت-جۋرنالدار مەن تەلەديدارلاردا اتى شىققان تانىمال اقىن-جازۋشى مەن عالىمداردى پالەنشە ابىز، تۇگەنشە ابىز دەيتىن ابىزدار كۇن وتكەن سايىن بالالاپ كوبەيىپ بارادى. ءتىپتى ايەل كىسىلەردى دە ابىز دەي باستادىق. وسىعان قاراعاندا ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرمەن قاراي وتە سيرەك قولدانىسقا تۇسكەن قاستەرلى ابىز اتاۋىنىڭ ءمان-ماعىناسىن جەتە تۇسىنبەي وتە ءۇستىرت قاراپ جەڭىلدەتىپ العان ءتارىزىدىمىز. ويتكەنى كونسەرۆاتوريانىڭ قوبىز كلاسىن بىتىرگەن ءوزى قارا قوبىزدى قۇيقىلجىتا ارقالانىپ تارتاتىن جاس عالىم اسەم بۇرحانقىزى مۇحامەتجاننىڭ «ابىزدان قالعان اسىلدار» (الماتى «الاش» باسپاسى، 2006 ج.، 182 بەت) دەپ اتالاتىن عىلىمي مونوگرافياسىن وقىساڭ، وسى پىكىرگە ەرىكسىز كەلگەندەي بولاسىڭ. اسەمنىڭ وي قورىتۋىنا قاراعاندا، ابىزدار ينتۋيتيۆتىك سانا-سەزىمنىڭ يەسى، قورقىت جانە قورقىتقا دەيىنگى ابىزدار دۇنيەتانىمى جاعىنان قاراعاندا ولاردىڭ ءبارى دە تازا تاڭىرلىك ءدىننىڭ جەتەكشى وكىلىنە جاتادى ەكەن. بۇل – تاريحي شىندىق، ەش قوسپاسى جوق سول كەزەڭنىڭ دۇنيەتانىمى ابىزدار تۋىندىسى ارقىلى سينكرەتتى ونەردەن ءوز كورىنىسىن تاپقان، قايتالانباس رۋحاني قۇندىلىقتىڭ وزەگىنە اينالعان بىرەگەي قۇبىلىس. اتاقتى فيلولوگ عالىم ق. جۇبانوۆتىڭ تانىمىندا: «... ەسكى كەزدەگى شامانداردى ابىز، – دەپ «رۋ باستىقتارى، رۋ اقساقالدارى، «باقسى-بالگەرلەر مەن قوبىزشى، دومبىراشى، انشىلەردىڭ بارلىعى دا ابىزداردان وربىگەن»، – دەپ ابىزدىڭ سينكرەتتى ونەر ءورىسىن كەڭەيتىپ، ونىڭ ومىرگە ءورىس جايۋىنىڭ نەگىزى قايدا جاتقانىن نۇسقاي كورسەتۋىنىڭ ەلەۋلى ءمانى بار قۇبىلىس.
كۇي اتاسى قورقىت اتانعان ابىز بابامىز تۇراندى جايلاعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ وي-ساناسىندا تازا تاڭىرلىك ءدىننىڭ وكىلى رەتىندە قابىلدانادى. ال، يسلام ءدىنىن تۇرىك حالىقتارى جابىلا قابىلداپ يسلاميات الەمىنە قويان قولتىق تىكەلەي ارالاسىپ كەتۋىنەن وي-سانا مەن دۇنيەتانىمداعى وزگەرىس «قورقىت اتا كىتابىندا» بەينەلەنەتىن العاشقى مارگينالدىق سانا تابيعاتى دا كورىنىسىن بەردى. جىرداعى قورقىت اتا قانشالىقتى يسلام دۇنيەتانىمىندا بولسا دا، تاڭىرلىك تانىمنىڭ كورىنىستەرى ءار جەردە-اق كورىنىس بەرىپ جاتقان ەرەكشەلىكتى انىق سەزىنىپ وتىرامىز.
ابىز تۇلعاسىنىڭ وتە كونە تاريح قويناۋىندا قالىپتاسىپ جەتىلگەن ءتۇرىن تانىپ بىلمەي، بۇگىنگى ابىز ۇعىمىنىڭ ءتۇپ ماعىناسىنا دەندەي الۋىمىز ەكى تالاي. زامان اعىمىن الدان بولجاپ، كورىپكەلدىك جاساپ، تۇلا بويى سينكرەتتىك ونەرگە تۇنعان، ءسوز سويلەسە توگىلگەن شەشەن، وي ويلاسا كورىپكەل كوسەم، حالقىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ وزەگىنە اينالعان بىرەگەي كەتپەن تۇياق كەمەڭگەر تۇلعا عانا ابىزدىق دەڭگەيگە جەتە العان. مۇنداي تۇلعانىڭ بولمىسىن ب. ز. ب. داۋىردە عۇمىر كەشكەن ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ بيلىك پيراميداسىنداعى 9 ساتىلى بيلىكتىڭ التىنشى ساتىسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان ابىزدى مەملەكەتتىك جوعارى بيلىك ساتىسىنداعى قىزمەتتەن كورە الامىز. بۇل جايلى ناقتىلى جازبا دەرەك كوزدەرى دە ب. ز. د قىتاي جىلنامالارىندا جازىلعان، رەسمي تۇردە حاتقا تۇسكەن قۇجاتتار قاباتىنان ۇشىراتا الامىز. مىسالى، قىتايداعى ءۇرىمشى قالاسىندا 2005 جىلى قىتاي تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلىم كورگەن «ەجەلگى ءۇيسىن ەلى» دەپ اتالاتىن عىلىمي ەڭبەكتە ابىز تۋرالى از بولسا دا ساز عانا وتە سيرەك دەرەك كوزدەرى ۇشىراسادى. وسى كىتاپتىڭ 271-بەتىندە «ءۇيسىن ەلىنىڭ بيلىك جۇيەسى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ پيراميداسىنداعى ەڭ نەگىزگى 9 ساتىلى قاباتتان تۇراتىن، ياعني ولاردى 15 لاۋازىمدى ۇلىق بىرلەستىگى ەڭ بيىك بۇكىل مەملەكەتتىك بيلىك ورىندارىن مەڭگەرەتىنى جازىلعان. ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان ەڭ بيىك شەشۋشى ورىن – ەلباسى ياعني ول كۇنبي دەپ اتالادى، 2- دۋلى (دۇعلۋ) – باس ءۋازىر، 3- قولباسى، 4- تايپا باسشىلارى، 5- دارتۋ ياعني باس جاساۋىل، 6-شى ورىندا – ابىز (باس باعامدار) 2 ادام تاعايىندالعان، 7-ۇلىس بەگى، 8-وردا بەگى، 9-اتقوسشى ء(امىر ساربازى). توعىز دارەجەگە بولىنگەن وكىمەتتىك ۇيىمدى ورتالىقتانعان 15 ۇلىق بىرلىگى مەڭگەرىپ، باسقارىپ وتىراتىن بولعان.
وسى بيلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ابىزعا قوعام ءومىرىنىڭ دۇنيەتانىمدىق، يدەولوگيالىق ومىرىنە باسشىلىق ەتۋ تاپسىرىلۋى سەبەپتى، ابىزداردىڭ ءوزى ءوزارا «باس اقىلگوي ابىز» (180 بەت); «ساناتكەر ابىز» (215 بەت); «تورەشى ابىز» (370 بەت) دەپ اتالىپ، ولار وزدەرىنە ءتيىستى سالاعا باسشىلىق ەتكەن. باس اقىلگوي ابىز – كۇنبيگە كەڭەسشى اقىلگوي بولۋمەن بىرگە كورىپكەلدىك قاسيەتى باسىم، ونەر يەسى، قوعامنىڭ كەلەشەك تاعدىرىن بارلاپ، قانداي تاعدىرعا ۇشىرارىن بولجاپ وتىرعان. ساناتكەر ابىز تابيعاتى شاماسى سينكرەتتى ونەر اتاۋلىنىڭ بەت الىسىن، دامۋ جولىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا بويىنا بىتكەن ونەردىڭ كۇشىمەن قالىڭ ءۇيسىن ەلىنىڭ رۋحاني ۇيىتقىسىنا اينالىپ، قاۋىمىن كۇنبي ساياساتىنىڭ ماڭىنا سۇتتەي ۇيىتىپ وتىرۋعا ۇمتىلعان. «تورەشى ابىز» – قوعامنىڭ يۋريستپرۋدەنتسياسىنا ءجون سىلتەپ، تورەشىلىك ەتىپ وتىرۋىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن بيلىك قىزمەتى وسى ابىزدىقتان اۋجە الىپ جاتقانداي. ارينە، بۇلاردىڭ ءبارى دە تاڭىرلىك دۇنيەتانىم نەگىزىنە سۇيەنىپ، قوعامدىق ساناعا سول تۇرعىدان باعىت-باعدار بەرسە كەرەك. ويتكەنى قوعام مۇشەلەرىن رۋحاني تۇتاستىقتا ۇستاپ، وسى ماقساتقا ۇيىتىپ وتىرۋ مىندەتى ولار ءۇشىن ءارى قوعامنىڭ ساياسي-الەۋەتتىك مۇددەسى ءۇشىن شەشۋشى ءارى باستى پارىزى رەتىندە سانالعان. ءۇيسىن تاريحىنىڭ ب. ز. ب. 3-عاسىردان ب.ز-عى 10 عاسىر اراسىنداعى 1200 جىلدىق تاريحى قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە حاتقا ءتۇسىپ ساقتالىپ، بىزگە جەتتى. مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ 9 دارەجەلى ساتىسى وزگەرىسسىز ءداستۇر رەتىندە جالعاسىن تاۋىپ ابىزدار اتقاراتىن تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە قوعامنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ پارىزى وزگەرىسسىز ساقتالىپ، V-VIII ع-عى تۇرىك قاعاناتى زامانىندا ابىزدىق قىزمەتىن تونىكوك، قورقىت اتا اتقارعان دەپ باتىل تۇردە بولجام جاساۋعا ايرىقشا دالەلدەر جەتەرلىكتەي.
ويتكەنى تونىكوك قوعامنىڭ اقىلگوي كورىپكەلى بولۋدىڭ ۇستىنە قىتاي مەن تۇرىك ەلى اراسىنداعى يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ ءدال ورتاسىندا قىزۋ اتسالىسىپ، جاۋ جاقتىڭ قۇيتىرقى يدەولوگيالىق ايلا، ءتاسىلىنىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ قالماۋ جاعىنا ەسكەرتۋ جاساپ وتىرۋىندا كوپ ماعىنالى سىرلار جاتىر.
ءاز جانىبەك زامانىندا حاننىڭ ابىزى رەتىندە قىزمەت ەتكەن اسان قايعىنى كورەمىز. حانعا اقىلگوي بولۋمەن بىرگە قازاق قاۋىمىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى كورىپكەلدىك پىكىرىن تولعاي وتىرىپ:
بۇدان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،
زامان ازىپ، زاڭ توزىپ جامان بولار.
قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ،
بالالاردىڭ ءومىرى تامام بولار، –
دەپ حانعا ايتقان بولجاۋ سوزىندە بولاشاقتا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن شورتان بەينەسى ارقىلى مەڭزەيتىنى بار. بۇل قاسىرەتتەن قۇتىلۋدىڭ جولى جاڭا قونىس ىزدەپ، ءوز تانىمىنداعى جيدەلى-بايسىن قونىسىن جەلماياسىنا ءمىنىپ ىزدەيتىن ارمانى ءجاي قيال ەمەس، شىندىقتىڭ وزىنەن، ياعني بوداندىق لەبىن سەزىنۋدەن تۋعان سارىن ەدى.
اسانقايعى ابىزدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى ابىلاي حان زامانىنىڭ ابىزى دەپ بۇقار جىراۋدى ايتا الامىز. بۇقار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ اقىلگويى، ءارى كورىپكەل سۇڭعىلا بىلىكتى، ولەڭدى ونەر تۇتىنعان جىراۋ اتالۋى – تاريحي شىندىق. اسانقايعىنىڭ ءاز جانىبەك حانعا ايتقان كورىپكەلدىك ماعىناداعى جۇمباعى:
ءتىل الساڭ، ىزدەپ قونىس كور،
جەلمايا ءمىنىپ جەر شالام
تاپقان جەرگە ەل كوشىر...
ءاي، جانىبەك، ويلانساڭ،
قيلى، قيلى زامان بولماي ما؟
سۋدا جۇزگەن اق شورتان،
قاراعاي باسىن شالماي ما؟
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ...
دەپ اسانقايعىنىڭ كورىپكەلدىكپەن بولجاپ ايتقان جۇمباعىنىڭ شەشۋىن بۇقار جىراۋدان سۇراعاندا، ابىلايعا بىلايشا جورىپ تاراتىپ جەتكىزەتىنى بار:
حان ابىلاي، ابىلاي...
قاراعاي سۋدان قاشىقتاپ
شولگە بىتكەن ءبىر داراق.
شورتان – شولگە شىدامسىز،
بالىقتان شىققان ءبىر قاراق،
ويلاما شورتان ۇشپاس دەپ.
كۇنباتىستان ءبىر دۇشپان
اقىرى شىعار سول تۇستان.
جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا!
جاعالى شەكپەن كيگىزىپ،
بالدى ماي جاعار مۇرتىڭا.
جەبىرلەرگە جەم بەرىپ،
ەل قامىن ايتقان جاقسىنى
سويلەتپەي ۇرار ۇرتىنا.
باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى،
ولتىرمەي الار جانىڭدى،
قاعازعا جازار مالىڭدى،
ەسەپكە سالار بارىڭدى،
ەلىڭدى الار قولىڭنان،
اسكەر قىلار ۇلىڭنان!
بۇل ايتقانىم، ابىلاي،
بولماي قويماس ارتىنان، –
دەپ كورەگەندىكپەن تولعاي سويلەگەن ولەڭ جولدارىندا تۇبىندە رەسەي تاراپىنان وتارشىلدىقتىڭ بوداندىق قامىتى مويىنعا ىلىنەرىن مەڭزەپ وتىر.
ابىلايدىڭ ابىزى بۇقار جىراۋدان كەيىن، حاندىق بيلىكتىڭ زامانى ءوتىپ، ەل بيلەۋ جۇيەسى وتارشىلدىق قالىپقا تۇسكەن سوڭ-اق قاسيەتى بار، اقىلگوي ونەرپاز، الدىن بولجاي الار كورىپكەل ابىزدار بولسا دا، زامانى وزگەرىپ ءوز بيىگىنە ورلەي الماي قايعىلى ويعا تۇنشىعىپ ارماندا كەتكەن دارىندار دا ومىردەن ءوتىپ جاتتى. وسى قۇبىلىستى ەسكەرە وتىرىپ اباي «ول كەزدە شالا-پۇلا حات تانىعان كىسىسى بولسا – ونى «ابىز» دەيدى ەكەن. ول «ابىز» دەمەك اۋەلدە شامان دىنىندەگىلەردىڭ ءوز مولداسىنا قوياتىن اتى ەكەن» (اباي. الماتى، 1995, 2 توم، 222 بەت), – دەپ وي جۇگىرتۋى ارقىلى ابىزدىڭ كونە بولمىسى وزگەرىپ، ۋاقىتىنا قاراي ەۆەنكى تىلىندەگى ەلەرگەن، دەلەبەسى قوزعان شامان دەگەن دەڭگەيگە شەيىن ءتۇسىپ كەتكەن قالىپتى اڭعارتادى.
ال، رەسەي پاتشالىعى مەن كەڭەستىك زاماندا ابىز اتاۋلىنىڭ شىعۋ مۇمكىندىگى بولماعانى كىمگە دە بولسا انىق ەدى. شاكارىم قولدان بيلىك كەتكەن رەسەي بوداندىعى زامانىندا «ەل عايىپتان حابار الىپ، بولاشاقتى بولجايتىن» دەپ تابىناتىن اقىلدى، ويشىل، ادال اقساقال ابىز بولعان» (540 بەت. 2 توم، 2007 جىل. الماتى), - دەپ كورسەتەتىنى بار. «ەڭلىك-كەبەك» داستانىندا نىسان ابىز كەبەكتىڭ تاعدىرىن بولجاپ:
اجالىڭ بيىك قاباق سۇرلاۋ قىزدان،
دەپ كورىپكەلدىگىن ءبىلدىردى. شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا نىسان ابىز:
ول كەزدە بالگەر بولعان نىسان ابىز،
شىن داۋلەسكەر باقسىنىڭ ءوزى ناعىز.
جىنى ايتا ما، كىم ءبىلسىن، شىنى ايتا
ايتقانى كەلەدى دەپ قىلادى اڭىز. (سوندا 376 بەت)
دەپ ابىزدىڭ بوداندىققا نىسانا بولعان قىسىلتاياڭ زامانداعى ابىزدىق ءىس ارەكەتىنىڭ شەڭبەرى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن تومەن ءتۇسىپ، ءىرى رۋ، تايپا ومىرىندەگى ابىزدىق قالپىن سۋرەتتەيتىنى بار. م. اۋەزوۆ تە «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىندا نىسان ابىز توبىقتى رۋىنىڭ كورىپكەل، قوبىزىن سارناتقان ابىزى رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
ارابتار تۇرانعا VIII عاسىردا عانا اياق باستى ەمەس پە؟ كەيدە ابىز اراب ءسوزى دەگەن پىكىر دە ايتلىپ قالادى. ابىز تەرمينى شىن ماعىناسىنداعى كونە تۇرىك ءسوزى. ەتيمولوگياسى زەرتتەلمەۋى سەبەپتى، ماعىناسى اشىلماي كەلەدى.
بىراق تاۋەلسىزدىك زامان جەلى التىن كۇرەك جەلدەي ماڭدايىمىزدى جەلپي سوققان تۇستا گازەت-جۋرنال بەتتەرى مەن كوگىلدىر ەكراندا اتاعى شىققان اقىن-جازۋشى، عالىمداردى ءتىپتى ايەلدەردى دە پالەنشە ابىز، تۇگەنشە ابىز دەپ جامىراتىپ جاتىرمىز. بىراق ءبىزدىڭ ءۇستىرت ءتۇسىپ جاتقان بۇل ماعىناسى اۋىسقان جاسامپاز ابىزدارىمىز ءداستۇرلى ابىزعا مۇلدەم ۇقساماسا دا، ءسوز ماعىناسىن بۇزىپ، كورىنگەن تۇلعانى «ابىزداپ» جاتۋىمىزعا جول بولسىن؟
بۇكىل قازاق ءباسپاسوزى پارسىلاردىڭ اشكەرەلەيمىن، ماسقارالايمىن دەگەن «پاش» ءسوزىن تەرىس قولدانىپ، ونى ماقتان ەتۋ، ماداقتاۋ ماعىناسىندا قولدانىسقا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن ءباسپاسوز قىزمەتكەرلەرى بولاتىندى. ءار ءسوز قولدانىسىن ۇلگى تۇتاتىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى وسى «پاش» ءسوزىنىڭ تۇتقىنىنان شىعا الماي-اق قويدى. قاستەرلى اتا ءسوزىمىز «ابىز» ءسوزىن دە وسى «پاش» ءسوزى سياقتى ماعىناسىن بۇزعان قالپىندا قولدانا باستادىق.
وتكەن تاريحىمىزعا نازار سالىپ، ءداستۇرلى ەل بيلەۋ جۇيەسىنەن تۋىندايتىن لاۋازىمدىق قىزمەت ساتىلارى قالىپتاسىپ، زامان وزگەرىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە الەمگە تانىلىپ جاتقان زاماندا ەلدىڭ دۇنيەتانىمى مەن رۋحاني الەمىن ءبىرتۇتاس رۋحاني بىرلىككە كەلتىرۋگە ۇيىتقى بولاتىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىمىزدىڭ ابىزىن ىزدەۋدەمىز. الەم تانىعان كورەگەن پرەزيدەنتىمىز بار. ونىڭ پرەمەر ءمينيسترى باستاعان لاۋازىمدى ورىندارعا تاعايىنداعان ونداعان مينيسترلەرى بار. سولاردىڭ ءبىرى – كونە زامانداعى ءۇيسىن مەملەكەتىندەگىدەي ەرەكشە ءمان بەرىپ تاعايىندالاتىن رەسمي لاۋازىمدى ابىزدىق ءداستۇردى جالعاستىراتىن قاجەتتىلىك تۋىپ-اق تۇر.
كەڭەستىك زاماندا كپسس وك-ءنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى، ساياسي بيۋرونىڭ بەلدى مۇشەسى رەتىندە سانالىپ، كوممۋنيستىك مۇددەسى تۇرعىسىنان ول بۇكىل وداق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن كوزقاراسىن ءبىرتۇتاس، ءبىر قالىپتا قالىپتاسۋىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىراتىن. بىراق ول حاتشىنىڭ بويىنان كورىپكەلدىك الدىن بولجاي الاتىن كورەگەندىكتى كورگەن ەمەسپىز. تەك ساياسي-يدەولوگيالىق جولدان اۋىتقىماۋدى ساۋىسقاننان دا ساقتىقپەن قاداعالايتىن قاتىگەزدىك بولمىسىنان زيالى اتاۋلى سەسكەنەتىنىن ش. ايتماتوۆتىڭ «كاسساندرا تاڭباسى» رومانىندا كەڭىنەن سۋرەتتەپ، وي تانىمى جاعىنان ءبىر ستاندارتقا تۇسكەن ماڭگىرت ۇرپاق قالىپتاستىرۋعا جان سالا كىرىسكەن سەكسەۋىلدەي سىرەسكەن سۋسلوۆ وبرازىن كورسەتۋى كپسس وك ۇستانعان قۇپيا سىردى اشقانداي سەزىمگە ورالتاتىنى بار.
تاۋەلسىز رەسپۋبليكامىزدىڭ سەنىمدى بولاشاعى ءۇشىن بيلىك ساتىسىندا ابىزدىڭ جاۋاپتى قىزمەتتىن اتقارار كورىپكەل، تۇلا بويىن ونەر قۇدىرەتى بيلەگەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ كورىگىن جاعاتىن ابىزدىق لاۋازىمنىڭ ورنى كۇن وتكەن سايىن سەزىلۋدە. ويتكەنى كوپ دياسپارالى حالقىمىزدىڭ دۇنيە تانىمى قىرىق قىراۋ كورپەدەي شۇبارالا قالىپقا ءتۇسىپ بارادى. وسى ارادا ب.ز.ب. VI-V عاسىردا وتكەن يران پاتشاسى ءداريدىڭ (ب.ز.ب.، 522-486 ج) جارتاسقا جازدىرعان «باياندى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن حالىقتىڭ ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت»، – دەپ كورگەندىكپەن ايتقان وسيەتى ءدال بىزگە ارنالىپ ايتىلعانداي ەسىتىلەتىنى بار. ۇلتتىق ءدىلىمىز، ءتىلىمىز، ءدىنىمىز ءبىرتۇتاس مونوليتتىك قالىپتان وتارشىلدىق قاتىگەز ساياسات ناتيجەسىندە اۋىتقىپ، قازاقتىڭ قۇراق كورپەسىندەي قىرىق قۇراۋ الاباجاق بولىپ جاتۋى – اسا قاۋىپتى قۇبىلىس. وعان سامارقاۋلىقپەن قاراۋ – قىلمىس، جاي قىلمىس ەمەس مەملەكەتتىك ساياسي قىلمىس. ولاي بولسا وسى وسال جەرىمىزدى تۇزەتىپ، قوعامدىق سانامىزدى سۇتتەي ۇيىتاتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى يدەولوگ ابىز قاجەت بولىپ-اق تۇر...
ەرتەدەگى ءۇيسىن مەملەكەتىندە بيلىك ساتىسىنداعى سەگىز بيلىك ورنىنا قويىلاتىن لاۋازىمدى قاعان تاعايىندايتىن. ال، التىنشى ساتىداعى ەكى ابىزدى دا قاعان تاعايىندايدى. بىراق ول ابىزدار كورىپكەل ءارى ۇلتتىق ونەر اتاۋلىنىڭ قاس شەبەرى، ايتۋلى يدەولوگ ەكەندىگىن بۇكىل حالىق مويىنداعان، ونەردە وزا شاپقان تانىمالى تۇلعا بولۋى باستى شارت رەتىندە قارالعان. وسى سەبەپتى قاعان ءوز تۋىسىن، نەمەسە جاقسى كورگەن تۇلعانى بۇل ورىنعا تاعايىنداي الماعان، ياعني ابىزدارعا ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. وسى سەبەپتى ءۇيسىن مەملەكەتى، وندا جاساۋشى بۇقارا حالىق رۋحاني جاعىنان ءمونوليتتى حالىق بولىپ قالىپتاسقان بولاتىن.
ابايتانۋشى عالىم، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى
*سايتتاعى ماتەريالدى كوشىرىپ باسۋعا بولمايدى.
#قاڭتار2022: الماتىدا "اۋەجاي ءىسى" بويىنشا سوت ۇكىمى شىقتى – جۋرناليست، مۇعالىم، جۇرگىزۋشى...
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى جاسارال قۋانىشالين ومىردەن وزدى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
ەرمۇرات باپي: مەملەكەتتەن جاناشىرلىق كورمەگەن حالىق بيلىككە تاسبۇيرەك بولادى