Mekemtas Mırzahmetwlı: «Abız» sözin abaylap qoldanayıq!

Ata-babalarımız söz mağınasına, onıñ aytılu mäneri men qoldanu sırına ayrıqşa män bergen. Ärbir söz öziniñ tabiği qızmetinen auıtqımay, basqa atalım sözdiñ mağınasımen aralaspay özindik bolmısın taza, qaz qalpında saqtauğa wmtılğan, mısalğa alar bolsaq, Aqsu, Qarasu, Qızılsu dep atalatın gidronimdik ataular qazaq dalasında jii wşıraydı. Oñtüstik Qazaqstan oblısınıñ Sayram audanında osılayşa atalatın iri eldi mekender  orıs tiline Belovod, Çernovod, Krasnovod degen türde qalıptasıp ketken.

Vanovkada (Qazirgi Twrarkent) mektepte oqıp jürgen kezimde küzetşi bop qızmet atqaratın, qazaqşa jaqsı biletin orıs şalı boldı. Sol kisiden Belovod, Çernovod, Krasnovod degen sözdiñ mağınası ne? – dep swrağanım bar. Sonda şal Jabağılınıñ biik tauında jatqan qarlı taudıñ basın nwsqap:

– Äne, kördiñ be, sonau tau şıñında appaq qar men qap-qara qojırtastıñ aralasıp jatuın. Onı qazaqtar Alatau dep atasa, biz Pestraya gora dep ataymız, - dep tüsindirdi. Sen swrağan Aqsu, Qarasu,  Qızılsu degen qazaqşa sözderge qarap, onı biz Belovod, Çernovod, Krasnovod dep atap kettik. Appaq bop köbiktenip aqqan soñ Belovod degen siyaqtı sudıñ tüsine qarap atalğan selolar ğoy dep tüsindirgeni bar. Köp jıldar boyı meniñ tüsinigim osılayşa özgermey keldi.

Ötken jılı (2008 j) Sayram audanındağı Sarqırama dep atalatın auılğa qwdalıqqa bardım. Qwdamız mektep direktorı, tarihşı, qazaq şejiresin jaqsı biletin, sañlauı keñ, bilikti, äñgimeşil jigit bop şıqtı. Men odan:

– Auıl atı ne sebepti Sarqırama dep ataladı? – dep swrap qalıp, sodan qızu äñgimege kirisip kettik.

– Ertede babalarımız osı mañğa qonıstanıp jaylasqanda, auıl janınan ağıp ötetin sudıñ, äsirese, el jatıp tınıştanğan kezinde sudıñ sarını qattı estilui sebepti, Sarqırama atalıp ketipti. Qwlaq salsañız tünde ol sarıldı öziñiz de estesiz, – dep küle jauap berdi.

– Aqsu (Belovod), Qarasu (Çernovod), Qızılsu (Krasnovod) eldi mekeni qanday mağına beredi. Aqqan sudıñ tüsine qarap qoyılğan gidronimdik ataular ma? – dep swrap edim

– Bwl gidronimderdiñ orısşa kal'ka ädisimen audarıluı oğan orıs şarualarınıñ XIX ğ. ortasında Reseyden köşip kelip, sulı, nulı jerlerdi tartıp alıp qonıstanuına baylanıstı. Ol gidronimderdiñ orısşa atın qalıptastırıp jiberui sebep bolğan. Aqsudı, Qarasudı, Qızılsudı orıstar sudıñ tüsine qarap, kal'ka türimen audaruı sebepti, onıñ mağınasın üstirt wğınğan. Onıñ qazaqşa mağınasında sudıñ tüsine emes tabiği erekşeligine oray aytılatın sırı bar. Aqsu dep qazaqtar ağıp jatqan özen sudıñ bası tau basındağı qardıñ eruinen alınuı  sebepti tau basınan  ağuınan onı Aqsu dep atap ketken. Al, Qarasu degenniñ jazıq oypañ jerdegi jerastı sularınıñ bastau közi aşılıp, sodan qaynap şığatın tınıq jer reñdi sudı Qarasu dep atağan. Al köktem şığa qar jıldam erip, qır men saydağı topıraqpen aralasıp botana bolıp ağatın, biraq ağısı birer künde tausılatın sudı Qızılsu dep ataytının köremiz. Bwl gidronimder tabiğattıñ boyındağı ärqilı sebep saldarğa baylanıstı payda bolatın qwbılıstan tuındauı sebepti nelikten Aqsu, Qarasu, Qızılsu dep atalatının keş te bolsa wğınıp, üstirt wğınğan qatemdi tüzegenim bar.

Birde Baukeñ üyine auıldan bir top qart kisiler kelip qaldı. Olarğa sälem berip, Baukeñe qarap, auıl şaldarın kütuge ne äkeleyin, – dep swray bergende

– Kim ayttı sağan qart adamdardıñ bärin şaldar dep aytudı, – dep zekip tastadı.  Tıñda, bilmeseñ bilip al, durak! – dep qarttarğa baylanıstı atau sözderdi taratıp ayta bastadı.

– Qazaq şal dep köp jasağan, öz üy-işi şaruasımen aynalısatın, äleumet isinen sırttay jüretin bala-şağa qamında özimen özi bolğan qart kisini aytadı. Al, kärie dep otbası men onğa tayau bir şaldıñ kindiginen tarağan auıldağı ağayın-tuıstarınıñ qamın oylap, ağayınnıñ birligi men tirligine qorğan bolıp, auıldı wrşıqşa üyirip ata-baba dästürin köziniñ qaraşığınday saqtap, auılın äñgime düken qwrıp, ösiet sözben tärbieleytin körgendi qarttı kärie dep qadirleydi. Al, aqsaqal qwrmetine kärieniñ biregey sanaulılarınıñ ğana qolı jetedi. Aqsaqal ata jolın jete biletin, ata-baba dästüri men tarihınan mol habarı bar, şejire taratıp, aytıs tartısta eldiñ sözin wstaytın bilikke äseri bar aqıldı, bilimdi, dinge, saltqa berik sanaulı kisilerdi ğana aytadı. El aqsaqalı aytsa boldı, mäsele şeşimin tabadı. Sen bwl wğımdardıñ ara jigin jaqsı tanıp bilip aluıñ kerek, – dep eskertu jasauı men üşin ömirlik sabaq boldı. Keyde aldı artına qaramay laq etip söyley salatın saldır salaqtığımnan boy tartıp añdap söyleuge tırısatın boldım.

Mine, osı qariya-ideologtar – auıl adamdarın, alıs-jaqın, ağayın-tuıstardıñ ruhani twtastığın saqtau arqılı qalıñ qazaqtıñ ruhani wytqısına aynalğan asıldarımız ekenine oy jügirte bastadım.

Büginde gazet-jurnaldar men teledidarlarda atı şıqqan tanımal aqın-jazuşı men ğalımdardı pälenşe abız, tügenşe abız deytin abızdar kün ötken sayın balalap köbeyip baradı. Tipti äyel kisilerdi de abız dey bastadıq. Osığan qarağanda este joq eski zamandardan bermen qaray öte sirek qoldanısqa tüsken qasterli abız atauınıñ män-mağınasın jete tüsinbey öte üstirt qarap jeñildetip alğan tärizidimiz. Öytkeni konservatoriyanıñ qobız klasın bitirgen özi qara qobızdı qwyqıljıta arqalanıp tartatın jas ğalım Äsem Bwrhanqızı Mwhametjannıñ «Abızdan qalğan asıldar» (Almatı «Alaş» baspası, 2006 j., 182 bet) dep atalatın ğılımi monografiyasın oqısañ, osı pikirge eriksiz kelgendey bolasıñ. Äsemniñ oy qorıtuına qarağanda, Abızdar intuitivtik sana-sezimniñ iesi, Qorqıt jäne Qorqıtqa deyingi abızdar dünietanımı jağınan qarağanda olardıñ bäri de taza täñirlik dinniñ jetekşi ökiline jatadı eken. Bwl – tarihi şındıq, eş qospası joq sol kezeñniñ dünietanımı abızdar tuındısı arqılı sinkretti önerden öz körinisin tapqan, qaytalanbas ruhani qwndılıqtıñ özegine aynalğan biregey qwbılıs. Ataqtı filolog ğalım             Q. Jwbanovtıñ tanımında: «... eski kezdegi şamandardı abız, – dep «ru bastıqtarı, ru aqsaqaldarı, «baqsı-balgerler men qobızşı, dombıraşı, änşilerdiñ barlığı da abızdardan örbigen», – dep abızdıñ sinkretti öner örisin keñeytip, onıñ  ömirge öris jayuınıñ negizi qayda jatqanın nwsqay körsetuiniñ eleuli mäni bar qwbılıs.

Küy atası Qorqıt atanğan abız babamız Twrandı jaylağan türik halıqtarınıñ oy-sanasında taza täñirlik dinniñ ökili retinde  qabıldanadı. Al, islam dinin türik halıqtarı jabıla qabıldap islamiyat älemine qoyan qoltıq tikeley aralasıp ketuinen oy-sana men dünietanımdağı özgeris «Qorqıt ata kitabında» beynelenetin alğaşqı marginaldıq sana tabiğatı da körinisin berdi. Jırdağı Qorqıt Ata qanşalıqtı islam dünietanımında bolsa da, täñirlik tanımnıñ körinisteri är jerde-aq körinis berip jatqan erekşelikti anıq sezinip otıramız.

Abız twlğasınıñ öte köne tarih qoynauında qalıptasıp jetilgen türin tanıp bilmey, bügingi abız wğımınıñ tüp mağınasına dendey aluımız eki talay. Zaman ağımın aldan boljap, köripkeldik jasap, twla boyı sinkrettik önerge twnğan, söz söylese tögilgen şeşen, oy oylasa köripkel kösem, halqınıñ ruhani äleminiñ  özegine aynalğan biregey ketpen twyaq kemeñger twlğa ğana abızdıq deñgeyge jete alğan.  Mwnday twlğanıñ bolmısın b. z. b. däuirde ğwmır keşken Üysin  memleketiniñ bilik piramidasındağı 9 satılı biliktiñ altınşı satısınan oyıp twrıp orın alğan abızdı memlekettik joğarı bilik satısındağı qızmetten köre alamız. Bwl jaylı naqtılı jazba derek közderi de b. z. d Qıtay jılnamalarında jazılğan, resmi  türde hatqa tüsken qwjattar qabatınan wşırata alamız. Mısalı, Qıtaydağı Ürimşi qalasında 2005 jılı Qıtay tilinen qazaq tiline audarılıp basılım körgen «Ejelgi Üysin eli» dep atalatın ğılımi eñbekte Abız turalı az bolsa da saz ğana öte sirek derek közderi wşırasadı. Osı kitaptıñ 271-betinde «Üysin eliniñ bilik jüyesi» degen taqırıppen berilgen Üysin memleketiniñ memleketti basqaru piramidasındağı eñ negizgi 9 satılı qabattan twratın,  yağni olardı 15 lauazımdı wlıq birlestigi eñ biik bükil memlekettik bilik orındarın meñgeretini jazılğan. Birinşi orında twrğan eñ biik şeşuşi orın – elbası yağni ol Künbi dep ataladı, 2- Dulı (dwğlu) – bas uäzir, 3- qolbası, 4- taypa basşıları, 5- Dartu yağni bas jasauıl, 6-şı orında  – Abız (bas bağamdar) 2 adam tağayındalğan, 7-Wlıs begi, 8-Orda begi, 9-Atqosşı (ämir sarbazı). Toğız därejege bölingen ökimettik wyımdı ortalıqtanğan 15 wlıq birligi meñgerip, basqarıp otıratın bolğan.

Osı bilik ieleriniñ işinde abızğa qoğam ömiriniñ dünietanımdıq, ideologiyalıq ömirine basşılıq etu tapsırıluı sebepti, abızdardıñ özi özara «Bas aqılgöy abız» (180 bet); «Sanatker abız» (215 bet); «Töreşi abız» (370 bet) dep atalıp, olar özderine tiisti  salağa basşılıq etken. Bas aqılgöy abız – Künbige keñesşi aqılgöy bolumen birge köripkeldik qasieti basım, öner iesi, qoğamnıñ keleşek tağdırın barlap, qanday tağdırğa wşırarın boljap otırğan. Sanatker abız tabiğatı şaması sinkretti öner ataulınıñ bet alısın, damu jolın tanıp bilu jolında boyına bitken önerdiñ küşimen qalıñ üysin eliniñ ruhani wyıtqısına aynalıp, qauımın künbi sayasatınıñ mañına süttey wyıtıp otıruğa wmtılğan. «Töreşi abız» – qoğamnıñ yuristprudenciyasına jön siltep, töreşilik etip otıruına qarağanda, qazaqtıñ ataqtı bileriniñ tüp törkini men bilik qızmeti osı abızdıqtan äuje alıp jatqanday. Ärine, bwlardıñ bäri de täñirlik dünietanım negizine süyenip, qoğamdıq sanağa sol twrğıdan bağıt-bağdar berse kerek. Öytkeni qoğam müşelerin ruhani twtastıqta wstap, osı maqsatqa wyıtıp otıru mindeti olar üşin äri qoğamnıñ sayasi-äleuettik müddesi üşin şeşuşi äri bastı parızı retinde sanalğan.  Üysin tarihınıñ b. z. b. 3-ğasırdan b.z-ğı 10 ğasır arasındağı  1200 jıldıq tarihı Qıtay jazba derekterinde hatqa tüsip saqtalıp, bizge jetti. Memleketti basqarudıñ 9 därejeli satısı özgerissiz dästür retinde jalğasın tauıp abızdar atqaratın täñirşildik  dünietanım negizinde qoğamnıñ ruhani twtastığın saqtau parızı özgerissiz saqtalıp, V-VIII ğ-ğı Türik qağanatı zamanında abızdıq qızmetin Tonıkök, Qorqıt Ata atqarğan dep batıl türde boljam jasauğa ayrıqşa dälelder jeterliktey.

Öytkeni Tonıkök qoğamnıñ aqılgöy köripkeli boludıñ üstine Qıtay men Türik eli arasındağı ideologiyalıq kürestiñ däl ortasında qızu atsalısıp, jau jaqtıñ qwytırqı ideologiyalıq ayla, täsiliniñ  şırmauına tüsip qalmau jağına eskertu  jasap otıruında köp mağınalı sırlar jatır.

Äz Jänibek zamanında hannıñ abızı retinde qızmet etken Asan qayğını köremiz. Hanğa aqılgöy bolumen birge qazaq qauımınıñ keleşegi turalı köripkeldik pikirin tolğay otırıp:

Bwdan soñ qilı-qilı zaman bolar,

Zaman azıp, zañ tozıp jaman bolar.

Qarağaydıñ basına şortan şığıp,

Balalardıñ ömiri tamam bolar, –

dep hanğa aytqan boljau sözinde bolaşaqta Resey imperiyasınıñ otarlau sayasatın şortan beynesi arqılı meñzeytini bar. Bwl qasiretten qwtıludıñ jolı jaña qonıs izdep, öz tanımındağı Jideli-Baysın qonısın Jelmayasına minip izdeytin armanı jäy qiyal emes, şındıqtıñ özinen, yağni bodandıq lebin sezinuden tuğan sarın edi.

Asanqayğı abızdıñ dästürin jalğastıruşı Abılay han zamanınıñ abızı dep Bwqar jıraudı ayta alamız. Bwqar jırau Abılay hannıñ aqılgöyi, äri köripkel swñğıla bilikti, öleñdi öner twtınğan jırau ataluı – tarihi şındıq. Asanqayğınıñ äz Jänibek hanğa aytqan köripkeldik mağınadağı jwmbağı:

Til alsañ, izdep qonıs kör,

Jelmaya minip jer şalam

Tapqan jerge el köşir...

Äy, Jänibek, oylansañ,

Qilı, qilı zaman bolmay ma?

Suda jüzgen aq şortan,

Qarağay basın şalmay ma?

Mwnı nege bilmeysiñ...

dep Asanqayğınıñ köripkeldikpen boljap aytqan jwmbağınıñ şeşuin Bwqar jıraudan swrağanda, Abılayğa bılayşa jorıp taratıp jetkizetini bar:

Han Abılay, Abılay...

Qarağay sudan qaşıqtap

Şölge bitken bir daraq.

Şortan – şölge şıdamsız,

Balıqtan şıqqan bir qaraq,

Oylama şortan wşpas dep.

Künbatıstan bir dwşpan

Aqırı şığar sol twstan.

Jayaulap keler jwrtıña!

Jağalı şekpen kigizip,

Baldı may jağar mwrtıña.

Jebirlerge jem berip,

El qamın aytqan jaqsını

Söyletpey wrar wrtına.

Bauızdamay işer qanıñdı,

Öltirmey alar janıñdı,

Qağazğa jazar malıñdı,

Esepke salar barıñdı,

Eliñdi alar qolıñnan,

Äsker qılar wlıñnan!

Bwl aytqanım, Abılay,

Bolmay qoymas artınan, –

dep köregendikpen tolğay söylegen öleñ joldarında tübinde Resey  tarapınan otarşıldıqtıñ bodandıq qamıtı moyınğa ilinerin meñzep otır.

Abılaydıñ abızı Bwqar jıraudan keyin, handıq biliktiñ zamanı ötip, el bileu jüyesi otarşıldıq qalıpqa tüsken soñ-aq qasieti bar, aqılgöy önerpaz, aldın boljay alar köripkel abızdar bolsa da, zamanı özgerip öz biigine örley almay qayğılı oyğa twnşığıp armanda ketken darındar da ömirden ötip jattı. Osı qwbılıstı eskere otırıp Abay «Ol kezde şala-pwla hat tanığan kisisi bolsa – onı «abız» deydi eken. Ol «abız» demek äuelde şaman dinindegilerdiñ öz moldasına qoyatın atı eken» (Abay. Almatı,  1995, 2 tom, 222 bet), – dep oy jügirtui arqılı abızdıñ köne bolmısı özgerip,  uaqıtına qaray evenki tilindegi elergen, delebesi qozğan şaman degen deñgeyge şeyin tüsip ketken qalıptı añğartadı.

Al, Resey patşalığı men Keñestik zamanda abız ataulınıñ şığu mümkindigi bolmağanı kimge de bolsa anıq edi. Şäkärim qoldan bilik ketken Resey bodandığı zamanında «El ğayıptan habar alıp, bolaşaqtı boljaytın» dep tabınatın aqıldı, oyşıl, adal aqsaqal Abız bolğan» (540 bet. 2 tom, 2007 jıl. Almatı), - dep körsetetini bar. «Eñlik-Kebek» dastanında Nısan abız Kebektiñ tağdırın boljap:

Ajalıñ biik qabaq swrlau qızdan,

dep köripkeldigin bildirdi. Şäkärimniñ aytuınşa Nısan abız:

Ol kezde balger bolğan Nısan abız,

Şın däulesker baqsınıñ özi nağız.

Jını ayta ma, kim bilsin, şını ayta

Aytqanı keledi dep qıladı añız. (Sonda 376 bet)

dep abızdıñ bodandıqqa nısana bolğan qısıltayañ zamandağı abızdıq is äreketiniñ şeñberi memlekettik deñgeyden tömen tüsip, iri ru, taypa ömirindegi abızdıq qalpın suretteytini bar.       M. Äuezov te «Eñlik-Kebek» p'esasında Nısan abız tobıqtı ruınıñ köripkel, qobızın sarnatqan abızı retinde suretteledi.

Arabtar Twranğa VIII ğasırda ğana ayaq bastı emes pe? Keyde Abız arab sözi degen pikir de aytlıp qaladı. Abız termini şın mağınasındağı köne türik sözi. Etimologiyası  zerttelmeui sebepti, mağınası aşılmay keledi.

Biraq täuelsizdik zaman jeli altın kürek jeldey mañdayımızdı jelpi soqqan twsta gazet-jurnal betteri men kögildir ekranda atağı şıqqan aqın-jazuşı, ğalımdardı tipti äyelderdi de pälenşe abız, tügenşe abız dep jamıratıp jatırmız. Biraq bizdiñ üstirt tüsip jatqan bwl mağınası auısqan jasampaz abızdarımız dästürli abızğa müldem wqsamasa da, söz mağınasın bwzıp, köringen twlğanı  «abızdap» jatuımızğa jol bolsın?

Bükil qazaq baspasözi parsılardıñ äşkereleymin, masqaralaymın degen «paş» sözin teris qoldanıp, onı maqtan etu, madaqtau mağınasında qoldanısqa tüsirip jibergen baspasöz qızmetkerleri bolatındı. Är söz qoldanısın ülgi twtatın «Egemen Qazaqstan» gazeti osı «paş» söziniñ twtqınınan şığa almay-aq qoydı. Qasterli ata sözimiz «abız» sözin de osı «paş» sözi siyaqtı mağınasın bwzğan qalpında qoldana bastadıq.

Ötken tarihımızğa nazar salıp, dästürli el bileu jüyesinen tuındaytın lauazımdıq qızmet satıları qalıptasıp, zaman özgerip, täuelsiz memleket retinde älemge tanılıp jatqan zamanda eldiñ dünietanımı men ruhani älemin birtwtas ruhani birlikke keltiruge wyıtqı bolatın bügingi täuelsizdik zamanımızdıñ abızın izdeudemiz. Älem tanığan köregen prezidentimiz bar. Onıñ premer ministri bastağan lauazımdı orındarğa tağayındağan ondağan ministrleri bar. Solardıñ biri – köne zamandağı üysin memleketindegidey erekşe män berip tağayındalatın resmi lauazımdı abızdıq dästürdi jalğastıratın qajettilik tuıp-aq twr.

Keñestik zamanda KPSS OK-niñ  ideologiyalıq hatşısı, sayasi byuronıñ beldi müşesi retinde sanalıp, kommunistik müddesi twrğısınan ol bükil Odaq halqınıñ dünietanımı men közqarasın birtwtas, bir qalıpta qalıptasuın qalt jibermey qadağalap otıratın. Biraq ol hatşınıñ boyınan köripkeldik aldın boljay alatın köregendikti körgen emespiz. Tek sayasi-ideologiyalıq joldan auıtqımaudı sauısqannan da saqtıqpen qadağalaytın qatıgezdik bolmısınan ziyalı ataulı seskenetinin Ş. Aytmatovtıñ «Kassandra tañbası» romanında keñinen surettep, oy tanımı jağınan bir standartqa tüsken mäñgirt wrpaq qalıptastıruğa jan sala kirisken sekseuildey siresken Suslov obrazın körsetui KPSS OK wstanğan qwpiya sırdı aşqanday sezimge oraltatını bar.

Täuelsiz Respublikamızdıñ senimdi bolaşağı üşin bilik satısında abızdıñ jauaptı qızmettin atqarar köripkel, twla boyın öner qwdıreti  bilegen wlttıq ideologiyanıñ körigin jağatın abızdıq lauazımnıñ ornı kün ötken sayın sezilude. Öytkeni köp diasparalı halqımızdıñ dünie tanımı qırıq qırau körpedey şwbarala qalıpqa tüsip baradı. Osı arada  b.z.b. VI-V ğasırda ötken iran patşası Daridiñ (b.z.b., 522-486 j) jartasqa jazdırğan «Bayandı memleket bolu üşin halıqtıñ bir tilde, bir dinde boluın qamtamasız etu qajet», – dep körgendikpen aytqan ösieti däl bizge arnalıp aytılğanday esitiletini bar. Wlttıq dilimiz, tilimiz, dinimiz birtwtas monolittik qalıptan otarşıldıq qatigez sayasat nätijesinde auıtqıp, qazaqtıñ qwraq körpesindey qırıq qwrau alabajaq bolıp jatuı – asa qauipti qwbılıs. Oğan samarqaulıqpen qarau – qılmıs, jay qılmıs emes memlekettik sayasi qılmıs. Olay bolsa osı osal jerimizdi  tüzetip, qoğamdıq sanamızdı süttey wyıtatın memlekettik deñgeydegi ideolog abız qajet bolıp-aq twr...

Ertedegi Üysin memleketinde  bilik satısındağı segiz bilik ornına qoyılatın lauazımdı qağan tağayındaytın.  Al, altınşı satıdağı eki abızdı da qağan tağayındaydı. Biraq ol abızdar köripkel äri  wlttıq  öner ataulınıñ qas şeberi, aytulı ideolog ekendigin bwkil halıq moyındağan, önerde oza şapqan tanımalı twlğa boluı bastı şart retinde qaralğan.  Osı sebepti qağan öz tuısın, nemese jaqsı körgen twlğanı bwl orınğa tağayınday almağan,  yağni abızdarğa ayrıqşa män berilgen. Osı sebepti Üysin memleketi, onda  jasauşı bwqara halıq ruhani jağınan monolitti halıq bolıp qalıptasqan bolatın.

Abaytanuşı ğalım, professor Mekemtas Mırzahmetwlı

*Sayttağı materialdı köşirip basuğa bolmaydı.

"The Qazaq Times"