ءىى پرەزيدەنتتىڭ ءى جولداۋى: سىن جانە باعا

1997 جىلى 16 قازاندا ن.نازارباەۆتىڭ ەل ميسسياسىن، ەڭ ماڭىزدى 7 پريوريتەت پەن ناقتى 8 قادامدى ايقىنداعان العاشقى «قازاقستان حالقىنا جولداۋى» تەك ورىس تىلىندە جاريالانعان ەدى. سودان بەرى ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ءوز وكىلەتتىلىگى تۇسىندا جيىرمادان استام جولداۋ جاساپ، بىرنەشە ءىرى-ءىرى جوبالاردى جاريالاعان. اۋەلى تاعايىندالىپ، ارتىنشا سايلانعان توقاەۆ پرەزيدەنت قىزمەتىنە كەلگەلى ءبىرىنشى جولداۋىن جاساپ ۇلگەردى. 1 قىركۇيەك كۇنى ەكىنشىسىن جولداماق. ساياساتتانۋشى-ساراپشىلار  ايدوس سارىم مەن شالقار نۇرسەيىتوۆتەن كەيىنگى باسشىنىڭ العاشقى جولداۋى تۋرالى ويىن سۇراپ كوردىك.

– قازاقستان ساياسي ساحناسىنداعى «پرەزيدەنتتىك جولداۋ» جانرى مەن ونىڭ تيپتىك تابيعاتى قالىپتاسقالى 23 جىلعا جۋىقتادى. بىلتىر 2 قىركۇيەكتە توقاەۆتىڭ ءبىرىنشى جولداۋى دا 25%-ى (5960 ءسوزدىڭ 1497-ءسى) عانا مەملەكەتتىك تىلدە جاريالاندى (اقوردا پورتالىنداعى ءماتىن كەيىننەن تولىقتىرىلدى، بىراق بۇل تۋرالى ەسكەرتپە كورسەتىلمەگەن). مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: قازاقستاندا ساياسي شەشىم قابىلداۋشىلار مەن ولارعا اقپاراتتىق-ساراپتامالىق قۇجاتتاردى دايىنداۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن ورىس ءتىلى نەگىزگى كوممۋنيكاتسيا قۇرالى. ودان بولەك قازاقشا سويلەيتىن قاۋىمدى تەك ءتىل، جەر جانە تاريح سەكىلدى ماسەلەلەر عانا قىزىقتىرادى، ولارعا كەرەگى تەك «رۋحتى كوتەرەتىن» سوزدەر دەگەن ديسكريميناتسيا ەلەمەنتتەرى بايقالاتىن كوزقاراس قالىپتاسقان. ونسىز دا بيلىكتىڭ حالىقپەن كوممۋنيكاتسيا ورناتۋدا پروبلەماسى جەتىپ ارتىلاتىندىقتان دەموگرافيا مەن ۋربانيزاتسياداعى ترەندتەردى ەسكەرمەسكە بولمايدى. حالىققا ءوز ءسوزىنىڭ ۇعىنىقتى ءارى دۇرىس جەتۋىنە «ەليتانىڭ» ءوزى مۇددەلى بولۋى كەرەك.

ايدوس سارىم: ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسەلە قازاق ءۇشىن وتە وزەكتى تاقىرىپ. قازاق ەلىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءرولى مەن الەۋەتى جىل ساناپ ارتۋى كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانۋى ءتيىس! ول زاڭنىڭ ىشىندە كوپتەگەن وزەكتى دۇنيە ايتىلىپ، قامتىلىپ، رەسمي قۇجاتتاردىڭ ءتىلى، رەسمي جيىنداردىڭ ءتىلى دەگەن ماسەلەلەر شەگەلەنۋى ءتيىس.

ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى دا جوق ەمەس. قانشا جەردەن نامىسقا باسساق تا، گەوساياسي نارىقتى دا، اتاپ ايتساق ەلدەگى ءورىستىلدى قاۋىم مۇددەسى مەن رەسەي مەملەكەتىنىڭ پارمەنىن دە ەسكەرۋىمىز مىندەت. ەگەر كۇن تارتىبىنە ەرتەڭنەن باستاپ بايانداما تولىق، ءجۇز پايىز قازاقشا جاسالادى نەمەسە قازاقستان سولتۇستىك وبلىستارىنىڭ ءبىرازىنان ايرىلۋى ىقتيمال دەگەن ماسەلە تۋىنداسا، ءوز باسىم تاعى بەس-التى جىل ورىسشاسى قوسىلا بەرسىن دەر ەدىم. اڭگىمەنىڭ شىنى وسى. قايدان شىقسا ودان شىقسىن، ەكى قويىڭ ءبىر تيىن دەيتىن زامان ەمەس. مىقتى بولساق، قازىردەن باستاپ سولتۇستىك ايماقتاردى قازاقىلاندىرۋ، اعايىندى سول جاققا كوشىرۋ دەگەن ۇلتتىق قوزعالىستى باستاپ ۇدەتەيىك. ەندى مىنە مۇرتىمىزدى بالتا شاپپايدى، وسىعان نىق سەنىمدىمىز دەگەن كۇنگە جەتەيىك. سودان سوڭ نارتاۋەكەلگە دە بارۋعا دا، ايانباي ايتىسۋعا دا بولار ەدى.

بيلىك باسىنا كەلگەلى بەرى توقاەۆ 20 شاقتى ۇندەۋ-مالىمدەمە جاساعانى بەلگىلى: بارىندە ءسوزدىڭ ەڭ سۇيەكتى، دايەكتى، راتسيونال، تسيفرلى تۇسى – ورىسشا، ال پافوسقا تولى، ەموتسيالىق بولىگى – قازاقشا ايتىلادى.

«قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ءرولى كۇشەيىپ، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالاتىن كەزەڭى كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن» دەگەن ەدى توقاەۆ. 75%-ى ورىس تىلىندە جاسالعان تۇڭعىش جولداۋ قازاقستان حالقىنا ارنالعان ەدى.

– كوكتەمدەگى تج كەزىندە قابىلدانعان باستى زاڭ جوبالارىن «جۇيەلى رەفورما» دەپ سانايسىز با؟ كوپتەگەن تاۋەلسىز قۇقىق قورعاۋشىلار مەن ساراپشىلار مۇنى «كورەرمەنسىز الاڭدا قاقپاعا گول سوعۋعا» تەڭەپ، قارسىلىق ءبىلدىرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءدال وسى زاڭداردى تارازىلاۋعا جاۋاپتى پارلامەنت جانىنان زاڭنامانى زەردەلەۋ جانە ساراپتاۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ جونىندەگى توقاەۆتىڭ جولداۋداعى تاپسىرماسى نەگە اياقسىز قالدى؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: بىلتىرعى جولداۋىندا توقاەۆ ساياسي رەفورمالاردى جۇرگىزۋگە ۋادە بەردى. ول ۋادە بىلتىرعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىنگى پروتەستتەر مەن داۋلارعا تىكەلەي بايلانىستى بولدى. بيلىك اتالعان زاڭداردى سول ۋادە ورىندالىپ جاتىر، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اسۋشى» مەملەكەت كونتسەپتسياسى جۇمىس ىستەپ جاتىر دەپ كورسەتۋ ءۇشىن قابىلدادى دەپ ويلايمىن.

ايدوس سارىم: فاكتىگە، دەرەككە سۇيەنىپ سويلەسەك، توقاەۆ وتكەن جىلى بەرگەن ۋادەسىن ورىندادى. ءوزى ايتقان دۇنيەلەر، وزگەرۋگە ءتيىس زاڭدار وزگەردى. بۇل تۇرعىدان العاندا جاڭا پرەزيدەنت مۇراتشىلىدىعىن دا، قايراتىن دا كورسەتە ءبىلدى دەپ ەسەپتەيمىن.

جۇيەلى-جۇيەسىز دەگەن اڭگىمەگە كەلسەك، بۇل جەردە كوپتەگەن تۇيتكىل شىعاتىنى بەلگىلى. «جۇيەلى رەفورما» دەگەنىمىز نە؟ نە بولسا و بولسىن، جىرتىل قازاق، جىرتىل دەگەن رەفورما ما؟ ەشبىر بيلىك ءوز ورنىن قارسىلاسىنا وڭايلىقپەن بوساتىپ بەرمەيدى. بيلىكتى ەشكىم قولدان بەرمەيدى، بيلىكتى قايراتتى-قاجىرلى قارسىلاس الادى. بيلىك كۇڭكىلمەن كەلمەيدى، كۇرەسپەن كەلەدى. بۇگىندە كوپتەگەن اڭگىمە ەستىپ جاتامىز: ەلدە بيلىك جوق، بيلىكتىڭ قاۋقارى جوق، كارتون، پلاستيلين بيلىك دەگەن سياقتى. ەگەر ەلدە بيلىك بولماسا، كارتون، پلاستيلين بولسا مىقتىلار قايدا كەتتى؟ الماي ما جەردە جاتقان دايىن بيلىكتى؟ الدە سول قارسىلاسىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى كارتون مەن پلاستيلين بە؟ ماسەلە وسىندا!

مەنىڭ ويىمشا، جۇيەلى رەفورما دەگەنىمىز بۇگىنگى ايعايدان، كۇڭكىلدەن بولەك دۇنيە. جۇيە دەگەن ءسوز بار. بۇگىنگى بيلىك جۇيەسى ءۇشىن «جۇيەلى رەفورما» دەگەنىمىز كونستيتۋتسيالىق مەحانيزمدەر مەن تەتىكتەردى ساقتاي وتىرا، جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋ، بارىنشا كوپ ادام قاتىسا الاتىن، بارىنشا حالىقتىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، سولاردىڭ مۇددەلەرىن تۇيىستىرە الاتىن جۇيەنىڭ ىشىندەگى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ. سول ءۇشىن العاشقى ساياسي رەفورمالاردىڭ ءبىرىنشى لەگى جۇزەگە استى. بۇل رەفورمالار جۇزەگە اسسا، ەكىنشى، ءۇشىنشى لەگى دە ۇزاققا بارماي ىسكە قوسىلۋى ءتيىس. ساباقتاستىق دەگەنىمىز وسى. مەن بىلسەم، پرەزيدەنت توقاەۆ ءبىر جىلدا نە ەكى جىلدا بۇگىنگى ساياسي جۇيەنىڭ كۇلىن كوككە شىعارام دەپ ايتىپ كورگەن ەمەس. وسى جۇيەنى ساقتاپ، دامىتامىن، دەموكراتيالاندىرامىن دەدى. جالپى تۇسىنگەنىم، توقاەۆ مىرزا ارتىق، ورىنداۋى قيىن نەمەسە مۇمكىن ەمەس دەگەن ۋادە-ۋاعدا بەرۋدەن الىس ادام. وسىنى-وسىنى ىستەۋگە بولادى، تۇرادى، وسىعان قول جەتكىزسەك، انانى، سودان سوڭ مىنانى جاساۋعا تۇرادى دەپ ەسەپتەيتىن ساياساتكەر. مەنىڭشە، بۇگىنگىدەي جاپپاي پوپۋليزم ورناعان، الەۋمەتتىك جەلى قوعامدى بيلەگەن زاماندا مۇنى جامان قاسيەت دەي المايمىن.

ەندى قۇقىق قورعاۋشىلارعا كەلەيىك. جان-جاعىڭىزعا قاراڭىزشى. الەمدە قاي ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى ءوز ەلىنە، ەلىندەگى جاعدايعا ءماز؟ مەن بىلەتىن قۇقىق قورعاۋشىلار ءوز ەلىن اياماي سىناپ جاتادى. قۇقىق قورعاۋشىلىقتىڭ تابيعاتى سوندا، كوڭىلى كونشىمەي، دامىلداماي، توقتاماي جۇمىس ىستەيتىن پسيحولوگيا مەن مىنەز. سولاي بولۋى دا شارت. بىراق شىنداپ كەلسە، ساياساتتىڭ جولى ءسال دە بولسا بولەك بولىپ جاتادى. ءبىزدىڭ ەلدە ۇزاق ۋاقىت بويى ساياسات بولعان جوق، ساياسي الاڭدا ويىنشى قالعان جوق. سوندىقتان دا قالعان ساياساتكەرلەرىمىز قۇقىق قورعاۋشىعا اينالىپ كەتتى. بۇل ۋاقىت تا ءوتىپ بارادى. بىرەۋگە ۇناسىن-ۇناماسىن شىنايى ساياساتتىڭ، ساياسي دودانىڭ، ساياسي ساۋدانىڭ، ساياسي باسەكەلەستىكتىڭ ۋاقىتى كەلدى. قۇقىق قورعاۋشىلارعا ءتان كومپروميسسىزدىكتىڭ، بىربەتكەيلىكتىڭ ساياساتقا جۇرمەيتىنى انىق، سەبەبى ساياساتكەر، پارتيا وكىلى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى جاعدايىن، پوزيتسياسىن، مۇددەسىن ەسەپكە الادى. سول ءۇشىن قاجەت بولسا ءتىپتى جاۋىمەن مامىلەگە بارا الادى، اياق استىنان كواليتسيا قۇرا سالادى.

مىسالى، مەن اگرارلىق پارتيا وكىلىمىن دەلىك، مەنىڭ باستى مۇددەم – پارلامەنتتەگى جانە ماسليحاتتاعى جاقتاستارىمنىڭ سانىن ءوسىرۋ ارقىلى ساياسي شەشىمدەرگە ىقپال ەتۋ، اۋىلدىڭ جاعدايىن كۇيتتەيتىن زاڭدار مەن ۇيعارىمداردى قابىلداۋ. ولاي بولسا مەن باسقا دا ساياساتكەرلەرمەن ساياسي ساۋدا جاسايمىن. مىسالى، ۇلتشىلدار كەلىپ، سەن، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قولدا، ءبىز سەنىڭ زاڭدارىڭدى قولدايىق نەمەسە سەنىڭ وكىلىڭە داۋىس بەرەيىك دەيدى. نەمەسە كونسەرۆتورلار كەلىپ، قۇقىق قورعاۋشىلار ۇسىنعان لگبت وكىلدەرىنىڭ نەكەسىنە رۇقسات بەرەتىن زاڭعا قارسى شىعايىق، اتا-داستۇرىمىزدە جوق نارسە دەپ ۇگىتتەيدى. اۋىلدىق پارتيا بولعان سوڭ سەن ەسەپكە كىرىسەسىڭ: اۋىلداعىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار، ولاردىڭ ءبىراز بولىگى كونسەرۆاتور – ولاي بولسا مەن دە وسىعان قوسىلامىن دەگەندەي. ساياسات نەگىزى وسىلاي ءجۇرىپ وتىرادى. دەموكراتيا دەگەنىمىز جۇيە ەمەس، پروتسەدۋرا، زيالىلىق پەن مادەنيەت. ياعني ءاربىر پارتيانىڭ دوداعا ارالاسا الۋى، سولاردىڭ جاقتاستارىنىڭ سايلاۋ كۇنى كەلىپ، ەركىن داۋىس بەرىپ، داۋىسىنىڭ دۇرىس ەسەپتەلۋى، جەڭىلگەن پارتيانىڭ مادەنيەتىن ساقتاپ، بيلىكتەن كەتىپ، كەلەسى سايلاۋعا ازىرلەنۋى. ءبىز وسى مادەنيەتكە اياق باستىق، سول جولمەن جۇرەتىن بولامىز. بىردەن، ءبىر مەزەتتە «بەس» دەگەن باعا الا الماسپىز، بىراق سول جولدامىز. الداعى پارلامەنت جانە ءماسليحات سايلاۋى سونىڭ العاشقى سىناعى، ەمتيحانى بولارى ايدان انىق.

زاڭ ساراپتاۋ ينستيتۋتىنا كەلسەك، ونىڭ ىسكە اسپاۋىنا پاندەميانىڭ اسەرى زور بولدى. ءبىر جاعىنان جاڭا مەملەكەتتىك ۇيىم قۇرۋعا، ساتىپ الۋ جاساۋعا كوپتەگەن شەكتەۋ بولدى. ەكىنشى جاعىنان، ۇكىمەت تە، پارلامەنت تە نەگىزىنەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعى مەن قاۋىپسىزدىگى دەگەن تاقىرىپ اياسىندا ەڭبەكتەندى. جاقىندا ءبىر توپ ساراپشىلار پارلامەنت سپيكەرى نىعماتۋللينمەن كەزدەسكەن ەدىك. سوندا دا بۇل ماسەلە ايتىلدى. جاڭا ساياسي ماۋسىمنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى.

توقاەۆ العاشقى جولداۋىنىڭ العى سوزىندە «ەل دامۋىنىڭ جاڭا ساپالى كەزەڭىنە ءوتۋ» مۇراتىنا «ەلباسى ساياساتىنىڭ ساباقتاستىعىن ساقتاپ، جۇيەلى رەفورمالار جۇرگىزۋ ارقىلى قول جەتكىزە الامىز» دەگەن ەدى.

جولداۋدىڭ اتاۋى «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» بولعانى ەسىمىزدە. «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسىن ايتقان سوزىندە پرەزيدەنت «ازاماتتاردىڭ بارلىق سىندارلى ءوتىنىش-تىلەكتەرىن جەدەل ءارى ءتيىمدى قاراستىراتىن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ۇسىنعان.

– سىزدىڭشە، وسى ايتىلعانداردىڭ شامامەن قانشا پايىزى جۇزەگە استى نەمەسە جولداۋدا قامتىلعان قادامداردىڭ تولىقتاي ىسكە اسپاۋىنا نە سەبەپ؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: پايىزدىق كورسەتكىشپەن ايتۋ ءۇشىن ءاربىر ۋادەنىڭ ورىندالۋىنا اناليز جاساپ شىعۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، مەن ونداي زەرتتەۋ جۇرگىزبەدىم.

ايدوس سارىم: ادامنىڭ مادەنيەتىن پايىزبەن ولشەۋ مۇمكىن بە؟ ون پايىز زيالى دەگەن بار ما؟ قىرىق پايىز مادەنيەتتى دەگەن ادام بولا ما؟ مەنىڭ ويىمشا، ءسىز تىزگەن ماسەلەلەر پايىزبەن ولشەنەر دۇنيە ەمەس، بۇل ۆەكتور، باعىت. باعىتتى پايىزبەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، ءسىز شىعىسقا قاراي كولىكپەن شىقتىڭىز. كومپاستا كورسەتىلگەندەي تەك شىعىستى مولشەرلەپ تاۋ-تاستى، جولسىزدى ۇستانىپ جۇرە المايسىز. جولمەن جۇرەسىز، ال جول يرەلەڭدەيدى، تاۋدى، وزەن-كولدى اينالىپ وتەدى. سول سياقتى باعىت انىقتالدى، جولعا تۇستىك دەپ قانا ايتا الامىن. كوپ ۋاقىت قوزعالىسسىز جاتقان اعزانىڭ قانى تۇرىپ قالادى. سول اعزا ورنىنان تۇرعان كەزدە از ۋاقىت بويى باسى دا اينالادى، قان جۇگىرە باستاعان سايىن قول اياعى شىمىرلاپ-شانشي باستايدى. بۇگىنگى قايشىلىقتار اعزانىڭ ولگەنى ەمەس، تىرىلە باستاعانى، تامىرمەن، بۋىنمەن قاننىڭ جۇگىرە باستاعانى. قوعام مەن مەملەكەتتىڭ اعزاسى وياندى ەڭ باستىسى.

قانداي دا باعا بەرۋ ءۇشىن ءبىز پايىزبەن ەمەس، وتكەنمەن سالىستىرا باستايمىز. كەشەگىدەن گورى ءبىر ادىم بولسا دا جىلجۋ بار ما؟ بار. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى الەۋمەتتىك جەلىدە وتىرىپ، ايتقان-جازىلعان دۇنيەلەردى كورىپ، سوعان تىكەلەي رەاكتسيا بەرىپ وتىرادى. اكىمدەر مەن مينيسترلەر دە سولاي، كەيبىرىنىڭ ءوزى كىرىپ جاۋاپ جازىپ، شۋ شىققان جەرگە اياعىمەن بارىپ، جۇرتتىڭ ءۋاجىن تىڭداپ تۇرعانىن تالاي كوردىك. جالپى وتكەننىڭ فيلوسوفياسى مەن پسيحولوگياسىنان ارىلۋ كەرەك، كەرىسىنشە، بۇگىن حالىققا شىكىرەيەتىن ەمەس، كىشىرەيەتىن اكىم مەن مينيستر كەرەك دەپ جاتىرمىز. بۇگىنگىنىڭ اكىمدەرى ارتىق ءسوز ايتۋدان قورقاتىن دارەجەدە، قىزمەتتىك كولىگىمەن دۇكەنگە بارا المايدى. ەكىنىڭ ءبىرى دەپۋتاتتارعا حابارلاسىپ، جۇمىسىنىڭ ەسەبىن تالاپ ەتىپ جاتىر.

قىسقاسى، قوعام ءبىر كۇندە وزگەرمەيدى. وزگەرە المايدى دا. بىراق ساياسي مادەنيەتتىڭ وزگەرگەنى انىق. ساياسي تالاپتار كۇن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. كەشە ورەسكەل دەپ سانالعان دۇنيە – بۇگىن ساياسي مادەنيەت. كەشە مۇمكىن ەمەس دەلىنگەن دۇنيە – ەرتەڭنىڭ كۇن ءتارتىبى. وسى وزگەرىستەردى كۇندەلىكتى كۇن ءتارتىبى، ساياسي مادەنيەتكە اينالدىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن تاعى دا جۇزدەگەن قوعامدىق ۇيىم، باستاماشىل توپتار كەرەك. شەنەۋنىكتەردىڭ سالعىرتتىعى مەن قىلمىسىن توقتاتۋ ءۇشىن ءالى دە جۇزدەگەن قوعامدىق باقىلاۋشى ۇيىم قۇرىلۋى ءتيىس. بيۋدجەتتىك ساتىپ الۋ، جول قۇرىلىسى، قارجى شىعىنى، ۇنەم، باقىلاۋ، قاداعالاۋ دەگەن سياقتى باعىتتاردا ءبىر ەمەس، بىرنەشە باسەكەلەس ۇيىمدار كەلۋى كەرەك ساياسي ساحناعا. ءاربىر پارتيانىڭ جانىنان وسىنداي ۇيىمداردىڭ شوعىرى كەرەك. بىزدەگى مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ سانى جيىر مىڭ ەمەس، ودان كەمى ون ەسە كوپ بولۋى ءتيىس. ءاربىر ويلى ازامات كەم دەگەندە ءتورت-بەس قوعامدىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولۋى شارت. مىسالى، ءبىر مادەني ۇيىمعا بارىپ ءان ايتساڭ، ءبىر ەكولوگيالىق ۇيىمعا مۇشە بولىپ، قوقىسپەن كۇرەس. ءبىر پارتياعا مۇشە بولا وتىرا، اراسىندا ۋاقىت پەن مۇمكىندىك تۋسا، ۆولونتەر بولىپ، دارىگەرگە كومەكتەس، قان تاپسىر. ءبىر زەرتتەۋشى ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولا وتىرا، سايلاۋعا باقىلاۋشى بول دەگەندەي. دامىعان ەلدەردىڭ دۇرىس دامۋىنىڭ باستى ءبىر ەرەكشەلىگى وسى: ادامدار ءبىر-بىرىمەن ءجىتى جانە جاقىن ارالاسادى، بىرىنە-ءبىرى سان الۋان ۇيىمعا مۇشە بولۋى ارقىلى سەنە باستايدى، بىرىگىپ ارەكەت جاسايدى. وسى ارقىلى ەل دە، مەملەكەت تە قارقىنداپ داميدى. بىزدەگى مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار تەك ءبىر ادامنىڭ جەكەمەنشىك مىنبەرى، ءبىر عانا پىسىقتىڭ بيۋدجەتتەن اقشا شىعارۋدىڭ قۇرالى بولماۋى ءتيىس.

– مەملەكەت باسشىسى قوعامدى تولعاندىرىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەلەر كوشەدە ەمەس، پارلامەنتتە جانە ازاماتتىق ديالوگ اياسىندا تالقىلانىپ، شەشىمىن تابۋى ءتيىس دەگەن ەدى. دەگەنمەن بيىل دا ەل ازاماتتارى كوشەگە از شىققان جوق. قازاقستانداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن حالىق اراسىندا «ازاماتتىق ديالوگ» مادەنيەتى قالىپتاسقان با؟ بولسا، قاي دەڭگەيدە؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: ازاماتتارعا كونستيتۋتسيادا كەپىل بەرىلگەن سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىعىن، ءسوز بوستاندىعىن، بەيبىت جيىندارعا قاتىسۋ قۇقىعىن ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي جاعدايدىڭ وزگەرۋ ەكىتالاي.

ايدوس سارىم: مەنىڭشە، «ديالوگ» دەگەن ماسەلەنى دۇرىس تۇسىنە الماي وتىرمىز. ديالوگ دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «ەكى» دەگەن سوزدەن باستالادى. ياعني ەكى جاقتىڭ ءبىر-ءبىرىن مويىنداۋى دەگەن ماسەلەدەن باستالادى. مەن، مىسالى، سىزبەن سۇقباتتاسقىم كەلسە، سىزگە سۇقبات بەرگىم كەلسە، ەڭ الدىمەن ءسىزدى مويىنداۋدان باستايمىن. ءسىز ءجۋرناليسسىز، بەلگىلى سايتتىڭ قىزمەتكەرىسىز دەپ ىزەت تانىتامىن. جاقسى ويىم بار، جۇرتقا جەتكىزەر ءسوزىم بار دەپ سىزگە جايدى تۇسىندىرە باستايمىن. مەنىڭ سوزىمە يلانىپ، سەنسەڭىز، مەنەن سۇقبات الاسىز، سايتقا سالىپ، الەمجەلى ارقىلى تاراتاسىز.

قوعامدا قوردالانعان ماسەلە جەتەدى. ونى ايتىپ، شىعارىپ جۇرگەن بەلسەندىلەر مەن قوعامدىق توپتار دا ءبىر جايتتى ءتۇسىنۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن، جالپى حالىق اتىنان سويلەيتىن، قۇدايدىڭ جەردەگى ۇمبەتىندەي مىنەز تانىتۋدى قويۋ كەرەك. بۇل دۇنيەدە سەن دە ءبىر پەندەسىڭ، ارتىڭدا ءنوپىر حالىقتىڭ جوق ەكەنىن جۇرت تا، بيلىك تە كورىپ وتىر. ولاي بولسا، بايبالام سالماي، سول بار ازاماتتىڭ، توپتىڭ اتىنان سويلەگەن دۇرىس. بۇگىنگى تاڭدا ميتينگ، ەرەۋىل دەگەن ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالىپ كەتتى. ودان قورقاتىنداردىڭ سانى دا ازايدى. ميتينگ وتكىزۋ، پيكەت جاساۋ قيىن دۇنيە ەمەس، ماسەلەنى شەشە ءبىلۋ، ونىڭ جولدارىن تابۋ، مەحانيزمدەرىن ايتۋ – قيىننىڭ قيىنى. ماسەلەڭدى شىن شەشكىڭ كەلە مە، جولىن ايت، كورسەت! ءبىرىنشى قاعيدا وسى بولۋى ءتيىس.

ەكىنشى ۇلكەن ماسەلە  – بايبالامشىلدىق. الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جامان قاسيەتى وسى. ويباي، بىتتىك، قۇرىدىق، جاڭعىرىق، جانايعاي دەگەن تالاي بايبالامشىنى كوردىك. قازىر اتىن دا ەسكە تۇسىرە المايمىز. ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسى بولماسا، قالعان ماسەلەدە بەلگىلى ءبىر مادەنيەت پەن ىزەت دەگەننەن ايرىلماۋ كەرەك. ءۇش كۇننەن كەيىن ادام كورگە دە ۇيرەنەدى دەمەكشى، ادامدار ايعايعا دا ەتىن ۇيرەتە الادى. قوعامدىق قىزۋدى كوتەرە بەرۋ دە قاۋىپ. سەبەبى بۇگىن ايقاي، ەرتەڭ توبەلەس، ارعىكۇنى تاس اتۋ، ودان كەيىن ورتەۋ، ودان سوڭ وق اتىپ، سوعىس اشۋ دەگەن لوگيكالىق تىزبەك جوق ەمەس. بۇگىنگى ايتقان لاعنەت پەن قارعىس سانىن ازايتۋ كەرەك. ەلدە قىلمىسكەر دە بار، ارام پيعىلدى ادام دا بار. بىراق بارشا بيلىكتى، بارشا بيلىك ينستيتۋتىن جاۋىزعا تەڭەۋ اسقان اقىلدىڭ كورسەتكىشى ەمەس. ەلگە جاۋىزدىق ويلاعان ۇكىمەت، اكىمدىك، پارلامەنت نە ءماسليحات جوق. ءبارى دە وسى ەلدىڭ ازاماتى، تىرىلگەن فاشيست، كەگى كەتكەن قالماق ەمەس. اينالىپ كەلگەندە ولار دا بىرەۋدىڭ تۋىسى، اكەسى، ءىنىسى، جەرلەسى، رۋلاسى. تويىنا بارعاندا – ەكىنىڭ ءبىرى قولپاشتاپ اكە، قامقورشى دەپ جاتسا، قىزمەتىنە بارعان مەزەتتەن – جاۋىز، ساتقىن بولا قالا ما؟ مۇنى لوگيكا دەۋگە بولماس، پسيحولوگيالىق دەرت.

ساياسي جۇيە ءوزى دە تازارا باستادى. ونى تازارتۋعا كومەك بەرۋ كەرەك. ەگەر وسى ەۆوليۋتسيالىق جول دۇرىس ەمەس دەيتىن توپتار بولسا، ەرتەڭ-اق بارىپ بيلىكتى السىن، ميلليون ادامدى كوشەگە شىعارىپ دالەلدەسىن. ونداي كۇشى مەن قايراتى ءدال قازىر جوق پا، وندا سابىرعا كەلىپ، ۇزاقمەرزىمدى كۇرەسكە دايىندالسىن. دەموكراتيا دەگەنىمىز دە وسى ەمەس پە؟ بۇگىنگى بيلىكتى سەن سايلاماساڭ دا، باسقا سايلادى. سولاردىڭ دا تاڭداۋىمەن ساناسۋ كەرەك. ەگەر بۇگىنگى جاعدايدى كۇرت وزگەرتكىسى كەلەتىن توپتار مەن ازاماتتار بولسا، وندا بىرىگىپ كەلەسى سايلاۋعا دايىندالسىن. وعان دەيىن كەمى ءتورت جىلى بار.

– بىلتىرعى جولداۋدا «دەپۋتاتتار ءوز قۇقىعىن قولدانا وتىرىپ، ۇكىمەتكە وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى ساۋالدارىن جولداپ، ناقتى شەشىمدى تالاپ ەتسىن» دەلىنگەن-ءدى. بيىل ىندەت ورشىگەن «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنىندا» دەپۋتاتتاردىڭ تۇگەل دەرلىگى ءۇنسىز قالدى. پاندەميا شاعىندا دەمالىسقا كەتتى. ەل اتىن جاتقا بىلەتىن دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى انالارعا اۋىر سويلەپ، ءبىرى قارعىس ايتىپ باسى داۋعا قالدى. بۇل الداعى پارلامەنت سايلاۋىنا، سونىڭ ىشىندە «نۇر وتان» فراكتسياسىنىڭ الاتىن ماندات سانىنا اسەر ەتە مە؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: ەگەر لوگيكاعا سۇيەنسەك، قازاقستاندا اشىق ءارى ءادىل سايلاۋ بولسا، نۇر وتان پارتياسى الداعى سايلاۋدا جەڭىلەر ەدى دەپ ويلايمىن. ازاماتتار ساياسي مونوپوليست پارتيانىڭ ەلدەگى بار پروبلەماعا جاۋاپتى ساياسي ۇيىم ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ وتىر. دەپۋتاتتىڭ كاسىبي قاسيەتتەرى سايلاۋ جۇيەسىن پروپورتسيونالدى جۇيەدەن ماجوريتارلى جۇيەگە تۇسكەندە ءوزى-اق تۇزەلەدى دەپ سەنەمىن.

ايدوس سارىم: شىنىن ايتايىن، بۇگىنگى پارلامەنتكە مەنىڭ دە كوڭىلىم تولا بەرمەيدى. بىراق سول دەپۋتاتتار دا كوروناۆيرۋس جۇقتىرىپ اۋىردى، ولاردىڭ دا تۋىسى شەيىت بولدى. ولار دا ادام بالاسى، قازاقستان ازاماتتارى. بارىنە بىردەي لاعنەت پەن قارعىس ايتار ەش ءجونىم جوق. دەمالىس دەپ جاتىرسىز، بارشا ۇيىمدار كارانتيندە وتىرعان كەزدە قايداعى جۇمىس؟ پارلامەنتتىك كانيكۋل دەگەنىمىز مەكتەپتەگى بالالاردىڭ كانيكۋلى ەمەس. زاڭ كورسەتكەن مەجە، ەڭبەك دەمالىسى ەمەس. ءبىراز دەپۋتاتتار اۋىلىنا بارىپ قوعامعا قىزمەت ەتكەنىن كوردىم. الماتىلىق دەپۋتاتتاردىڭ كەيبىرى اۋرۋحاناعا ۆولونتەر بولعانىن دا كوردىم. كەيبىر دەپۋتاتتار قوعامدىق مونيتورينگ دەپ، جۋرناليستەرمەن ءدارىحانالاردى، اۋرۋحانالاردى تورىپ ءجۇردى. مۇنى دا كوزىممەن كوردىم. شەتەلگە شاۋىپ، دۋبايدا جاتقان دەپۋتاتتى بايقامادىم. وندايلارى بولسا فاكتىمەن ايتالىق: مىناۋ سۋرەتى، مىناۋ بيلەتى دەپ.

جالپى دەپۋتاتتار كورپۋسىن ايتار بولساق، كەز كەلگەن پارلامەنت قوعامنىڭ كەلبەتى ىسپەتتەس ۇعىم. ىشىندە ءدىندارى دا، اتەيستى دە، كونسەرۆاتورى دا، ليبەرالى دا، ۇلتشىلى دا، باسقاسى دا بولادى. ارتىق كەتىپ جاتاتىندارى دا، ارتىق سويلەيتىندەرى دە بولادى. ومىردە وسىنىڭ بارلىعى جوق پا؟ قوعامىمىزدا دا بار عوي وسىنىڭ بارلىعى. تاستەمىر ەمەس قوي ادام دەگەن...

الداعى سايلاۋعا كەلسەك، بىزگە كەرەگى كاسىبي پارلامەنت ەمەس، وكىلەتتى پارلامەنت. قوعامعا قاي ادام كەرەك، قاي پارتيا كوپ داۋىسقا يە بولادى، سول پارتيانىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانعا كەلگەنى كەرەك. قالعاننىڭ بارلىعى داقپىرت! بۇگىن، شىنىن ايتۋ كەرەك، بيلىككە دەگەن كوزقاراستار اسا جاقسى ەمەس، انتيەليتالىق كوڭىل-كۇي قاتتى دامىعان. «نۇر وتان» پارتياسى ونى سەزىپ تە، ءتۇسىنىپ تە وتىر. سول سەبەپتى الەۋمەتتىك جوبالاردى كوبەيتىپ، پرايمەريز دە جاريالاپ جاتىر. ونىڭ پايداسى بار ما، جوق پا دەگەن سۇراققا الداعى سايلاۋ عانا جاۋاپ بەرە الادى. جوق جەردەن كوتەرىلگەن، قۇلاپ بارىپ، قايتادان اتقا قونعان پارتيالاردى دا كوردىك بۇل زاماندا. ساياسي شەبەرلىك، ساياسي تەحنولوگيا دەگەن ماسەلەلەر دە جوق ەمەس. الداعى سايلاۋ بيلىك پارتياسى ءۇشىن ومىرىندەگى ەڭ كۇردەلى سايلاۋ بولاتىنى انىق.

– وتكەن جولداۋدا پرەزيدەنت «ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىن» قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتقان. كەيىن مۇنىمەن اقپارات مينيسترلىگى اينالىستى. دەسە دە مەملەكەتتىڭ قولى جەتەتىن ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمداردا ازاماتتىق بەلسەندىلەردى كورۋ قيىن. بيىل ءبىرازى ءىستى بولىپ، ءتىپتى سوتتالىپ تا كەتتى. بيلىكتىڭ مۇنداي تۇجىرىمداما قابىلداۋى قانشالىقتى دۇرىس، بۇل جاساندى ءارى جارماق ساياساتشىلاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلمەي مە؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: ازاماتتىق قوعامدى جاساندى جولمەن جاساپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ازاماتتار ساياسي جانە وزگە دە كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا قول جەتكىزبەي ەلدە ازاماتتىق قوعام قالىپتاسپايدى. ازاماتتىق قوعامدى وسى ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى جايلى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن ازاماتتار قالىپتاستىرادى. ال ساياسي تاڭداۋ جاساۋعا مۇمكىندىگى جوق ازامات قوعام مۇشەسى رەتىندە ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە المايدى.

ايدوس سارىم: تۇجىرىمداما جاسالىپ، جاساقتالىپ جاتىر. وعان قاتىسامىن، ارالاسامىن، ويىمدى ايتامىن دەگەن ەشبىر ازاماتتىڭ اۋزىنا قىزعان قورعاسىن قۇيعان اقپارات مينيسترلىگىن كورگەن جوقپىن. مەن عانا ۇلىمىن، مەن عانا پاكپىن، مەنىڭ الدىما كەلىپ، تىزەرلەپ كەشىرىم سۇراسا عانا قاباعىمنىڭ قىرتىسى جازىلادى دەيتىن دە ازاماتتار جوق ەمەس. ارنايىلاپ ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ سوڭىنان جۇگىرە بەرۋدىڭ ەش ءجونى جوق. وندايلار بۇرىن دا بولعان، كەيىن دە بولادى. ازاماتتىق قوعامعا شىن جانى اشىسا، ادامدار ءوز ويىن جەتكىزۋدىڭ، پىكىر ايتۋدىڭ جولىن بىلەدى. بۇگىندە ول ءۇشىن تەلەديدار مەن گازەتتىڭ دە قاجەتى جوق. اركىمنىڭ ءوز اككاۋنتى بار، ويىن اشىق ايتا الادى. دۇرىسى، ابزالى ناقتى ۇسىنىس ايتۋ نەمەسە بالاما باعدارلاما جاساۋ. بيلىكتىڭ جوباسى ۇناماي ما، وزىڭدىكىن جاسا دا ۇسىن، سونىڭ اينالاسىنا مەملەكەتتىك ەمەس باسقا ۇيىمداردى توپتاستىر، سىنا، دالەلدە. قاي ەلدە دە بيلىكتىڭ مۇمكىندىگى جەكەلەگەن ۇيىمداردىڭ الەۋەتىنەن بيىك جانە جوعارى. بىراق الگىندەي ۇيىمدار بىرىگىپ، تالاپ قويا بىلسە ولارمەن بيلىك ىمىراعا كەلەدى. ءسىز ايتىپ وتارعان ازاماتتار مەن بەلسەندىلەردى مەن كوپ جىلدان بەرى بىلەمىن، تانىسپىن، بىراق ولاردى كوپشىلىك دەپ ايتا المايمىن. پوزيتسياسىن تۇسىنەمىن، ءبىر ادامداي بىلەمىن، بىراق، تاعى دا قايتالايىن: ولاردىڭ ارتىندا ازىرگە ءنوپىر كۇش جوق. بيلىككە وي ايتامىن، ايتارىم بار، جوبام بار دەگەنىنىڭ ەشقايسىسىنا قارسىلىق جاسالمايتىنىن دا جاقسى بىلەمىن. بيلىكتى قۇرتامىن، سەن جاۋىزسىڭ، ءيتسىڭ، باسقاسىڭ دەپ بادىرايىپ تۇرا بەرگىسى كەلسە تاعى دا وزدەرى بىلەدى. ءبىر بىلەتىنىم: ەگەر ارتىڭدا ءنوپىر كۇش بولماسا، سەن كوپىر كۇش بولۋىڭ كەرەك. وزەننەن ءوتۋ ءۇشىن كوپىردى ساعانىڭ بويىمەن ەمەس، سۋدىڭ ۇستىنەن كولدەنەڭ سالۋ كەرەك. الدىنا كەلگەندەردى قارعاپ سىلەي بەرگەننەن گورى ءبىر ماسەلەنى بولسا دا شەشە بەرگەن ابزال. ول ءۇشىن كەمى ءبىر ماسەلەدە سالقىنقاندىلىق تانىتىپ، بيلىكپەن ءبىر ۇستەل باسىنا وتىرىپ، ايتىسىپ، تارتىسۋعا دايىن بولۋ شارت. بيلىكپەن ىمىراعا كەلىپ، ماسەلە شەشىپ جۇرگەننىڭ ءبارىن جاۋىز ساناۋ، جاۋ نەمەسە تىڭشى دەۋ بالانىڭ تىرلىگى. حالقىڭا شىن جانىڭ اشي ما، وكپە مەن كوكىرەكتىڭ اۋقىمىن ءسال دە بولسا ازايتۋ كەرەك. بۇگىنگى بيلىك جۇيەسى كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي ءالسىز جانە ءالجۋاز ەمەس. تالاي كوكىرەكتىنى شارشاتىپ، كۇشسىز، سوتسىز ساياساتتان تۇڭىلتە الاتىن پارمەنى دە، تاريحي ۋاقىتى دا بار. بۇگىندە بايقاساڭىز، تالاي مىقتى ازاماتتار بيلىككە قايتىپ جاتىر. مىسالى، ءوزىم قاتتى قۇرمەتتەيتىن شىڭعىس مۇقان دەگەن باۋىرىم شىمكەنت قالاسىنا بارىپ قىزمەتكە كىردى. تاعى ءبىر دوسىم باعدات قوجاحمەتوۆ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ قوعاممەن قاتىناس باسقارماسىنىڭ تىزگىنىن قولعا الدى. تابىسى دا جوق ەمەس، ءبىرشاما جاقسى وزگەرىستەردى دە بايقاپ وتىرمىز. مەن بىلسەم، بۇگىن ەل ءۇشىن قيىن كەزەڭ. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن الاش ازاماتتارى كوممۋنيستەردى قانشا جەردەن جەك كورسە دە اتقا ءمىنىپ، ەلگە كومەكتەسەمىز دەپ بيلىككە ارالاستى. قازىر، ارينە، اشارشىلىق ەمەس، بىراق پاندەميا سياقتى اسا قاۋىپتى ىندەت بار زامان. شىن جانى اشىعان ازاماتتاردى وسىنداي دا ەرلىككە شاقىرار ەدىم. بيلىكتىڭ ورنىندا بولسام، ەڭ قيىن دەگەن وتىز-قىرىق قىزمەتتى بوساتىپ، جاڭاعى ءسىز ايتقان بەلسەندىلەرگە تابىستار ەدىم. سىنايسىزدار، ايتاسىزدار، دۇرىس ەكەن، ەندى وزدەرىڭىز ءبىر باسقارىپ كورىڭىز دەپ. ناپولەون ايتپاقشى، ءاربىر سولداتتىڭ مارشالدىڭ ورنىن قالاۋى جاقسى شارۋا دا شىعار، بىراق مارشال بولۋ ءۇشىن سولدات الدىمەن سەرجانت، لەيتەنانت، كاپيتان بولۋى دا كەرەك. دالەلدەسىن، نەسى بار! ال مارشالدىڭ ورنى ازىرگە بوس ەمەس، ارمانداۋعا، قيالداۋعا ەشكىمگە تىيىم دا جوق.

جولداۋدىڭ «زامان تالابىنا ساي ءتيىمدى مەملەكەت» دەپ اتالاتىن 1-بولىمىندە «پارتيا قۇرىلىسى ۇدەرىسىن جالعاستىرۋ»، «حالىقپەن ءتيىمدى كەرى بايلانىس ورناتۋ»، «ميتينگتەر تۋرالى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ»، قوعامدىق-ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ» دەگەن مىندەتتەردىڭ ارقايسىسى بويىنشا بيىل بىرنەشە اتىشۋلى جاعدايلار ورىن الدى. قاتەگە تولى زاڭ جوبالارى كەرى قايتارىلسا دا، تار وتكەلدە تەزدەتىپ قابىلدانىپ كەتتى. بيلىك «تۇرمىستىق داۋدان تۇتاندى» دەگەنىمەن، ۇلتارالىق قاقتىعىستار ورىن الدى...

– قوردالانعان ماسەلەلەر جولداۋدا تۇجىرىپ ادەمى ايتىلعانىمەن، نەگە ىسكە كەلگەندە قاتەلىك ءجيى قايتالانۋدا؟ بۇل سىنشىلار كوپ ايتاتىن «كوسمەتيكالىق وزگەرىستەردىڭ» سالدارىنان ەمەس پە؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋگە ارەكەت جاساۋ ءۇشىن وسىعان دەيىنگى قاتەلىكتەردى مويىنداپ، جاڭا ءتيىمدى جولدى ىزدەۋ كەرەك. ۇلتارالىق كونفليكتىلەر ەلدەگى قۇقىقتىق جۇيەنىڭ، ساياسي جۇيەنىڭ، ەكونوميكالىق مودەلدىڭ تيىمسىزدىگىنەن تۋىپ وتىر. سونداي-اق، 25 جىل بويى رەجيم نازارباەۆتىڭ مودەلى دەپ كحا-نى (قازاقستان حالىق اسسامبلەياسى) جارنامالاپ كەلدى. وكىنىشكە قاراي، ول ۇيىم ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەسىمەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا توي-تومالاق ۇيىمداستىرۋمەن شەكتەلىپ قالدى. وسىنىڭ ءبارىن ايتۋ، مويىنداۋ رەجيم ءۇشىن ن.نازارباەۆ جۇيەسىنىڭ 30 جىلدىق جۇمىسىن جوققا شىعارۋمەن تەڭ بولار ەدى. سول سەبەپتى ولار بۇل ماسەلەنى تەرەڭىنەن قوزعاۋعا بارا قويمايدى دەپ ويلايمىن.

ايدوس سارىم: قوردالانعان ماسەلەلەر ەرتە مە، كەش پە جارىلاتىن زاڭدىلىعى بار. ءبىز سونىڭ زاردابىن تارتىپ جاتىرمىز. جىلدار بويى جينالىپ، قوردالانعان ماسەلەنى ءبىر كۇندە، ءبىر ايدا شەشۋ مۇمكىن ەمەس. وعان ءبىر مەكەمەنىڭ كۇشى ەمەس، بارشا مەملەكەتتىڭ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتالۋى كەرەك. تۇراقتالىپ قانا قويماي، جاڭا رەفورمالاردى وتكەرۋى كەرەك، سوندا عانا ءسىز ايتقان تۇيتكىلدەر شەشىلە باستايدى. جاڭا رەفورمالار، شىنىن ايتايىق، جاڭا نارازىلار سانىن شىعارادى. بۇرىنعى جەتىستىكتەرىمىزدى ساقتايىق دەپ ولار دا ارپالىسادى. باستى ماسەلە الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەدەن تۋىنداعان قاقتىعىستاردى ەتنوسارالىق جاعدايعا جەتكىزبەۋ. سول ءۇشىن ارنايى زەرتەۋ دە، باسقا دا ۇيىمدار قايتا قۇرىلىپ جاتىر. جالپى العاندا بولاشاقتاعى قاقتىعىس، قارسىلىق سانى تەك ارتا تۇسپەك. بۇل زاڭدىلىق! مەن بىلسەم، ەلدەگى كۇردتەردى، شەشەندەردى، باسقالاردى كوزىمەن قۇرتۋ كەرەك، لاگەرگە قاماۋ كەرەك دەگەن قازاق كوپ ەمەس شىعار. قازاقتىڭ تابيعاتىندا ناتسيزم مەن راسيزم جوق. بىرەن-ساران تەنتەگىمىز جوق ەمەس، بىراق باسىم كوپشىلىك زاڭىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەسە، قالعان ەتنوس تۇرا بەرسىن دەپ تىلەيدى. بۇگىنگى قايشىلىقتى ۇزاقمەرزىمدى جانجالعا، سوعىسقا اپارماۋ كەرەك. سوعان قاتىستى بارشا تەحنولوگيانى، بارشا تەتىكتى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك، قولدانا ءبىلۋ كەرەك. قاقتىعىستار، راس بولدى، بىراق ازىرگە جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ماسەلەلەر شەشىلىپ جاتىر. جايباراقات، بەرەكەلى، مامىراجاي، تىنىش زاماندار ءوتتى. ولارعا ۇزاق ۋاقىتقا ساۋ بول دەيتىن كەزگە كەلدىك. قازىر ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ءورشي باستايدى. قايتادان توقسانىنشى جىلدارداعىداي كۇنكورىس، كۇيبەڭ تىرشىلىك زامانىنا ورالدىق. جاڭا ەكونوميكا قۇرىلماي، رەفورمالار لەگى وتپەي، بۇدان شىعا المايمىز.

جولداۋدا «قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن تولىق رەفورمالاۋ كەرەك، ءىىم-ءىن رەفورمالاۋعا الداعى ءۇش جىل ىشىندە 173 ميلليارد تەڭگە بولىنەدى» دەلىنگەن. پرەزيدەنت «جىل سوڭىنا دەيىن اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتىنىڭ قىزمەتىن قايتا جانداندىرۋعا، پوليتسيانىڭ بىرتە-بىرتە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ازاماتتارعا قىزمەت كورسەتەتىن ورگانعا اينالاتىنىنا» ۋادە بەرگەن.

– بۇل مىندەتتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ بارىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ بەيبىت ميتينگ-پيكەت كەزىندە قىزمەتىن «ءمىنسىز» اتقاراتىن قازاقستاندىق پوليتسيانىڭ قىلمىستى اشۋ پوتەنتسيالى نەگە تومەن؟ رەفورمانى ناقتى نەدەن باستاعان دۇرىس؟ توقاەۆ سااكاشۆيليدىڭ تاجىريبەسىن قايتالاي الا ما؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: كەز كەلگەن اۆتوريتار بيلىكتىڭ ارقا سۇيەرى – ارميا مەن پوليتسيا. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى جانىندا اسەت يسەكەشەەۆ باسقاراتىن وسى سالادا رەفورمامەن اينالىساتىن توپ بار. ولاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن نەمەن اينالىساتىنى ماعان تۇسىنىكسىز. وسى سالانى زەرتتەۋشى بولماعان سوڭ ناقتى ءبىر نارسە ايتا المايمىن. ءبىر انىعى – بىزگە حالىقتىڭ ۇرەيىن قاشىراتىن ەمەس، ولاردى قورعايتىن پوليتسيا كەرەك.

ايدوس سارىم: شىنىن ايتسا، بىزگە سااكاشۆيليدىڭ تىرلىگى مەن تاجىريبەسىن قايتالاۋدىڭ كەرەگى شامالى. بىزگە توقاەۆتىڭ ەرلىگى مەن تىرلىگى كەرەك، سول ماڭىزدىراق. ەشبىر ەلدىڭ تاجىريبەسىن تولىقتاي اكەلىپ كوشىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءسىز يا مەن تسۋكەربەرگ بولا المايمىز، جاڭادان فەيسبۋك جەلىسىن قۇراي المايمىز. سول سياقتى بىزدەگى رەفورمالار ءوز تۇسىنىگىمىزدەن، ءوز جاعدايىمىزدان، ءوز مۇددەمىزدەن تۋىنداپ، ىسكە اسىرىلاتىن بولادى.

كوروناۆيرۋس داعدارىسى وڭاي بولعان جوق، بىراق پوليتسيا، دارىگەر، ۇستاز دەگەن كاسىپتەردىڭ قۇنىن ارتتىردى، سول كاسىپ يەلەرىنە دەگەن قۇرمەت پەن وزىندىك ىشكى سەرپىلىس بەردى دەپ ايتا الامىن. رەفورمانىڭ نەگىزىندە ەڭ الدىمەن سەنىم مەن قۇرمەت جاتۋى ءتيىس. رەفورمانىڭ باستاۋى وسى.

پوليتسيا رەفورماسىنا قاتىستى سۇراساڭىز، جۇرتتىڭ بارلىعى دا رەفورما كەرەك دەي بەرەدى. راس كەرەك، بىراق ناقتى نە ۇسىناسىز دەسەڭ، تاعى بىردەڭەنى ايتىپ كەتەدى. سااكاشۆيليدى، باسقانى، تۇبەگەيلى كەتسىن، قۇرىسىن دەپ الىپ، تاعى دا بيلىك جاۋىز دەگەن فورمۋلاعا كەلىپ تىرەلەدى.

مەنىڭ جەكە پىكىرىمدى سۇراساڭىز، بىلاي دەر ەدىم. بىرىنشىدەن، بىزگە پوليتسيا سانى دەگەن ماسەلەنى شەشۋ كەرەك. بولاشاقتا سان الۋان شەرۋ، قاقتىعىس، باسقا بولادى دەسەك، ولار ۇلكەن جانجالعا نەمەسە سوعىسقا اپارۋى ىقتيمال دەسەك، وندا پوليتسيا سانى قالۋ كەرەك. قازىر ءبارى ايتىپ ءجۇر عوي، مىسالى، دارىگەردى بەكەر قىسقارتتىق دەپ. بۇل دا سول سياقتى، ەرتەڭ شىن كەرەك كەزىندە پوليتسيانى ءتيىستى جەرگە جەتكىزە الماي، قينالمايىق دەيتىن بولساق.

ەكىنشى ماسەلە، قوعامدىق باقىلاۋ. پوليتسيانىڭ جۇمىسى وڭاي دۇنيە ەمەس. ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى، سپەتسيفيكاسى بار. باستى ماسەلە ءاربىر ساتىسىنا اشىقتىق، قوعامدىق باقىلاۋدى ەسەلەپ ارتتىرۋ. ءاربىر پوليتسيا قىزمەتكەرىن ۆيدەومەن كورىپ وتىراتىن جاعداي. ءاربىر شىعىنىن پارلامەنت پەن ءماسليحات ارقىلى تەرگەپ وتىراتىن باقىلاۋ. جەرگىلىكتى جەردە شەريف سياقتى اۋىلدىق ينسپەكتور كەرەك، ونى جۇرتى ءوزى سايلاپ وتىرۋى شارت دەپ سانايمىن. پوليتسياعا ەڭ الدىمەن ءوزىمىز پارا بەرۋدى قويۋىمىز كەرەك. ءاربىر فاكتىنى اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ، سوتىنا دەيىن اپاراتىن مىنەز كەرەك بىزگە.

ءۇشىنشى ماسەلە، قىلمىستىڭ الدىن الۋ. ول دا سەنىم دەگەن ماسەلەدەن باستالادى. قوعامنىڭ مادەنيەتىن دە وزگەرتۋىمىز كەرەك. مىسالى، جۇرتىمىزدىڭ ءبىرازى كورشىگە شاعىمدانۋدى رۋحاني قىلمىس سانايدى. ول دۇرىس ەمەس. قىلمىسقا ءتوزىمسىز مادەنيەت ءاربىر قىلمىستى وزىڭە جاسالعان قىلمىس دەپ سەزىنۋدەن باستالادى. پوليتسيا قىزمەتى قوعامداعى ارال ەمەس، قامال ەمەس، جۇرت ادامى، حالىق ادامى بولۋى ءتيىس. مەكەمەدە ەمەس، حالىق ىشىندە جۇرەتىن، اينالاسىنا نۇرىن شاشىپ، اشىق جۇرەتىن قىزمەتكەرلەر كەرەك.

مۇنىڭ ءبارى وڭايلىقپەن كەلمەسى انىق. پوليتسيانى رەفورمالاعىمىز كەلسە، ەڭ الدىمەن، ولاردى قارعاپ سىلەۋدى قويالىق. ولار دا قازاقتىڭ بالاسى، ەل ازاماتى.

– ۇلتتىق قوردى ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەنىمەن، بيىل كوكتەمدە بولىنگەن 6 ترلن تەڭگە قارجىنىڭ قايدا جاراتىلعانى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى رەسمي ەسەپ بولمادى. وسىدان كەيىن كۇدىكپەن قارايتىن ەلدىڭ قاتارى كوبەيدى. سىن قارادۇرسىن بولعانىمەن، «ەستۋشى مەملەكەت» بۇل سۇراقتىڭ باسىن اشىق قالدىردى. ماڭىزدى ماسەلە جونىندە دەر كەزىندە ماردىمدى جاۋاپتىڭ بولماۋى نەگە اكەلدى؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: رەجيمنىڭ مۇشەلەرى وزىنەن جاۋاپكەرشىلىك پەن ەسەپتى تالاپ ەتەتىن ەلەكتورات بولماعان سوڭ ەل بيۋدجەتىن ءوز بيۋدجەتى سەكىلدى قاراۋعا، باسقارۋعا ۇيرەنىپ قالدى. بار ماسەلە وسىندا دەپ ويلايمىن.

ايدوس سارىم: التى تريلليونننىڭ ەسەبى بولدى. بىراق دەر كەزىندە ايتىلماعاندىقتان، اڭگىمە شىعىپ كەتكەندىكتەن ول ەسەپتىڭ قۇنى كۇرت تومەندەپ كەتتى. كوپ قارعىس پەن لاعنەتتىڭ ءبىرى دارەجەسىنە، كاتەگورياسىنا ءوتىپ كەتتى.

– «ساياسات، سودان سوڭ ەكونوميكا» جولىن مويىنداماسقا امالى قالماعان قازاقستاننىڭ الداعى قادامى قانداي بولماق؟ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتە» كورىنىس تابۋى ءتيىس باستى كريتەري قايسى؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: بيلىك دەموكراتيالىق جولمەن تۇراقتى اۋىسۋى كەرەك. قالعان ماسەلەلەر ءوز جولىمەن شەشىلە بەرەدى دەپ ويلايمىن.

ايدوس سارىم: جولىن ايتساق، ونىڭ ەڭ ۇلكەنى سايلاۋى. اشىق، ايقىن، ەسەبى بار سايلاۋ. الداعى پارلامەنت سايلاۋى دۇرىس وتسە، ونى جۇرت مويىنداسا، دۇرىس سايلاۋ داستۇرگە اينالسا، باسقا جولىن ىزدەپ جاتۋدىڭ كوپ قاجەتى جوق.

كريتەريگە كەلسەك، مەنىڭ ويىمشا، ەستيتىن بيلىك ءبارىن ەستۋى ءتيىس، بىراق ەستىگەننىڭ ءبارىن ىسكە اسىرۋى شارت ەمەس. جۇرت نە دەمەيدى، ال قۇلاق نەنى عانا ەستىمەيدى! اقىل كەرەك سول ايتىلىپ، جازىلعاندى تۇسىنە بىلەتىن. سىزگە بىرەۋ «ءول» دەپ جاتسا، ءولۋ شارت ەمەس. بىزدە وسىنى كوپ شاتاستىرادى. جەكە پىكىر مەن كوڭىل دەگەن بار. وسىندايدا مۇددە دەگەن العا شىعادى. وسى مۇددە ءۇشىن اقىلدى بيلىك كۇرەسە، ايتىسا ءبىلۋى مىندەت. كەرەك كەزدە قاسارىسىپ تۇرىپ الۋى دا كەرەك. قاسارىسا وتىرىپ، مۇددەگە ساي كەلىسسوز، قاجەت بولسا  ساۋدا دا جۇرگىزە ءبىلۋى كەرەك. بيلىكتىڭ ءبىر عانا مۇددەسى بولۋى ءتيىس – مەملەكەتتىك مۇددە. وسى مەملەكەتتىك مۇددەنى، مۇراتتى جۇرتتىڭ بارىنە اشىق، ايقىن ءتۇسىندىرىپ، جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك. كەز كەلگەن بيلىكتىڭ وپپونەنتى، قارسىلاسى بيلىكتىڭ شەگىنە الار الاڭى مەن قاسارىسىپ تۇراتىن شەبىن دە ءبىلىپ، سونى ايقىن سەزىنۋى ءتيىس. ەڭ قيىنى، وسى. اينالىپ كەلگەندە جالپى ساياسات دەگەنىمىز «مەملەكەتتىك مۇددە دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ، سونىڭ اينالاسىندا داۋلاسۋ بولماعاندا نە؟ تەك وسى عانا.

– ەل اراسىندا تاراعان «بيلىك ءۇشىن الىپ كلانداردىڭ استىرتىن تالاسى ءجۇرىپ جاتىر» دەگەن ءسوز قانشالىقتى راس؟ رەسمي بيلىك ءترانزيتى اياقتالدى ما؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: قازىرگى بيلىك ءترانزيتى وپەراتسياسى ن. نازارباەۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن ءجۇرىپ جاتقانى انىق. تالاستىڭ بار-جوعى سول كلانداردىڭ وزىنە ايان. ءبىر انىعى – ترانزيت جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە رەجيم قالاسا دا، قالاماسا دا پروتەستتى كوڭىل-كۇيدى ەسكەرۋگە ءماجبۇر.

ايدوس سارىم: رەسمي ساياسي ترانزيت ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ ناتيجەسىن، قورىتىندىسىن تەك كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋىندا كورە الامىز. مىسالى، پرەزيدەنت توقاەۆ نەمەسە سول كىسى قولداعان تۇلعا سايلاۋعا ءتۇسىپ، شىنايى كۇرەستە جەڭىپ شىقسا، ساياسي ترانزيت اياقتالدى دەپ ايتا الامىن.

ال بيلىك ءۇشىن تالاس-تارتىس ەشقاشان توقتاماعان، توقتامايدى دا. ءبارى بارىن ساقتاعىسى كەلەدى، ونى كوبەيتكىسى كەلەدى. بۇل فيزيكانىڭ زاڭدىلىعى سياقتى دۇنيە. ماسەلە وسى تالاس-تارتىس سۋبەكتىلەرىن اشىق الاڭعا شىعارۋدا. بيلىككە كلاندار، توپتار ەمەس، حالىق الدىندا جۇرەتىن ساياسي پارتيالار اشىق، زاڭ اياسىندا تالاسۋى كەرەك. ولاردىڭ باعاسىن انىقتايتىن تەك سايلاۋشىلار، ياعني حالىقتىڭ ءوزى بولعانى شارت.

– شەنەۋنىكتەر كورپۋسىنىڭ ەسكى كادرلارى ءۇشىن «ەكىنشى كوپىر» سانالاتىن پارلامەنت سايلاۋىنان نە كۇتەسىز؟ پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىنگى باقىلاۋ تاجىريبەسىن قولدانۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ما؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: پارلامەنت سايلاۋىن رەجيم بىلتىرعى سايلاۋداعى قاتەلىكتەرىن ەسكەرىپ، جاڭا امالدار قولدانۋعا تىرىسادى. بەلارۋستەگى جاعدايدى ءجىتى باقىلاپ وتىرعانى انىق. ازاماتتار ەلەكتورات رەتىندە بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءوز داۋىسى ءۇشىن بەيبىت جولمەن كۇرەسۋگە تىرىسۋى كەرەك.

ايدوس سارىم: پارلامەنت شەندىلەر ءۇشىن جاسالعان كوپىر ەمەس. پارلامەنت كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن جاساقتالاتىن زاڭ شىعارۋشى، قاداعالاۋشى ورگان. ويى بار، ايتارى بار پارتياعا بىرىككەن ازاماتتاردىڭ مىنبەرى، بيلىككە اپاراتىن ساياسي ليفت بولۋى شارت. دەموكراتيالىق پروتسەدۋرالار وسىنداي پارلامەنتتىڭ جاساقتالۋىنا قىزمەت ەتۋى مىندەت. سايلاۋ قالاي ءوتۋى كەرەك دەگەن جۇزدەگەن ماقالا جازىلدى. باستى ماسەلەلەر: ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ، ولاردىڭ سايلاۋالدى جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋ، سايلاۋدان سوڭ بارشا بيۋللەتەندى ءادىل ساناپ شىعۋ، كىم جەڭسە دە سونىڭ جەڭىسىن مويىنداۋ، سونىمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ. ءار سايلاۋ ۋچاسكەسىنە الۋان پارتيانىڭ نەمەسە قوزعالىستىڭ باقىلاۋشىسى وتىرسا، ءبىرىن-ءبىرى قاداعالاسا، سايلاۋ تازا وتەدى دەگەنگە سەنەمىن. سول باقىلاۋشىلارعا مۇمكىندىك بەرۋ، ولاردى جاۋ سانامايتىن پسيحولوگيا كەرەك.

– وسى ورايدا «نۇر وتاننىڭ» ەرەكشە بىلەك سىبانىپ، پرايمەريزدى قولعا الۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟ ساياسي باسەكەگە ۇمتىلىس پا، الدە شاراسىزدىق پا؟ پرايمەريزدىڭ بەرەرى مەن ناتيجەسى قانداي بولماق؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: پرايمەريز – نۇر وتاننىڭ ءوز-ءوزىن الداۋى. پرايمەريزسىز-اق ولار پارتياعا كوپشىلىكتىڭ قولداۋى وتە تومەن ەكەنىن جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ پرايمەريزدى وتكىزۋ ماقساتى – ەلەكتوراتتىڭ ساناسىنا ەلدە نۇر وتاننان باسقا ساياسي كۇش جوق دەگەن مەسسەدجدى قۇيۋ.

ايدوس سارىم: پرايمەريز بيلەۋشى پارتيانىڭ ەڭ ۇتىمدى تەحنولوگياسىنىڭ ءبىرى بولدى دەپ سانايمىن. نارازى توپتار قانشا جەردەن كەلەكە ەتىپ، مازاقتاسا دا ىسكە استى. بۇگىنگە دەيىن ون مىڭنان استام ادام وعان قاتىسۋعا نيەت ءبىلدىردى. بۇل ۇلكەن جەتىستىك.

مىسالى، جەڭىسكە جەتۋىم كەرەك دەگەن ءاربىر ادام ءوزى عانا پارتياعا مۇشە بولمايدى، بارىنشا جاقتاستارىن دا تارتادى. ەسەپ بويىنشا، وسى پرايمەريزدىڭ ناتيجەسىندە پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانى ەسەلەپ وسپەسە دە، ءبىراز وسەدى دەگەن بولجام بار. بۇگىن پارتيانى ۇناتا بەرمەيتىن ادامدار دا بولادى اراسىندا. سولاردىڭ ۇكىلى ۇمىتتەرى داۋىسقا يە بولىپ جاتسا، رەيتينگ باستاپ تۇرسا، بۇلار كەمى سايلاۋعا دا بارادى جانە پارتياعا دا ۇگىتتەيدى. مىسالى، ءسىز مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىم جەتەكشىسىز دەلىك. ۇيىمىڭىزعا جيىرما بەلسەندى مۇشە بولسىن. ءسىز كەمى وسىلاردى پارتياعا كىرگىزەسىز، سەبەبى پرايمەريزگە تەك پارتيا مۇشەلەرى عانا قاتىسا الادى. ءسىز ولاردى عانا ەمەس، ءوز تۋىستارىڭىزدى دا تارتاسىز، ءسىزدى قۇرمەتتەگەندەر دە سويتەدى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىر بەلسەندى كەمى ءجۇز ادامدى تارتۋى ىقتيمال. ون مىڭ ادام ءجۇز ادامدى تارتا بىلسە، ءبىر ميلليون بولىپ شىعادى. بۇل ەڭ ۇلكەن ساياسي ەسەپ.

ەكىنشى ەسەپ مىناۋ. پارتيا پرايمەريز ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا دارەجەسىندە رەيتينگى جوعارى ءجۇز بەلسەندىنى انىقتاسا، ءاربىر ايماقتا ءماسليحات سانىن جاپسا، بۇل دا ۇلكەن كۇش. قاتارعا ىلىگەتىنى بار، دودادا ۇتىلاتىندار بار. ۇتىلعانداردى دا ىشكە تارتا بىلسە، قاتارىندا ساقتاسا ول دا كۇش. ەرتەڭ سايلاۋدىڭ ءتىزىمىن جاريالاعاندا، قاتارىندا جاڭاشىل، جاڭا ادامدار بار ەكەن، شىنايى وزگەرۋگە دەگەن نيەتى بار ەكەن دەگەن اڭگىمە شىعادى. بۇل كەمى جاقتاستارعا مىقتى سيگنال، ەكىويلى بولىپ جۇرگەندەرگە وي سالاتىن دۇنيە.

ءۇشىنشى ەسەپ. «نۇر وتان» پارتياسى دا ويىنشىق پارتيا ەمەس. اۋداندارعا بارساڭىز، كوبىندە وزگە پارتيالاردىڭ وكىلى دە، كەڭسەسى دە جوق. ەگەر سول اۋداننىڭ نەگىزگى بەلسەندىسىن قورىتا بىلسە، قاتارىنا قوسا بىلسە، ءماسليحات سايلاۋىنىڭ ماسەلەسى شەشىلەدى. سول اۋدانعا ءۇمىتتى بەلسەندىلەر رەسپۋبليكالىق  ءتىزىمدى دە ناسيحاتتايدى وزدەرى ءۇشىن. اۋدان ازاماتتارى ءۇشىن وزدەرى بىلەتىن بەلسەندىلەر دۇرىس اڭگىمە ايتىپ جاتسا، ۇگىتتەسە رەسپۋبليكالىق ءتىزىم دە جاۋ بولمايدى. پرايمەريز ارقىلى قاتارىن جاڭالاۋعا، شىن بەلسەندىلەردى ىزدەۋگە، پارتياعا كولدەنەڭىنەن ەمەس، قىزمەت بابىمەن ەمەس، شىن ساياسي نيەتپەن قوسىلعانداردىڭ سانى دا ارتپاق. ءسىزدىڭ الدىڭىزعا كوزى جانىپ تۇرعان اگيتاتور كەلگەندە سەنەسىز بە، الدە جاتتاندى ءسوز ايتاتىن ەزبە مايموڭكەگە سەنەسىز بە؟

قىسقاسى، قاي تۇرعىدان دا پرايمەريز مىقتى مەحانيزم. امەريكادا وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن پرايمەريز ەنگەن. سونىڭ ارقاسىندا ساياسي جۇيەلەرىن جاڭالاپ، دەموكراتيالاندىرعان. بىزدە دە سولاي بولسا ەشكىم دە ودان جاماندىق كورمەس دەپ ويلايمىن. ەگەر بۇل جۇيە ەنسە، داستۇرگە اينالسا، باسقا پارتيالارعا دا سىن بولماق. باسقا پارتيالار وسىنى مەڭگەرە باستاسا، ءار ساتىداعى ساسي پارتيالىق تىزىمدەر كوپشىلىكتىڭ قالاۋىمەن جاساقتالاتىن بولادى. ءبىر جاعىنان سىن، ەكىنشى جاعىنان شىڭ. حالىق، سايلاۋشى شىنايى قولداعان ازاماتتاردىڭ جەرگىلىكتى پارتيا باسشىلارىنىڭ تەپەرىشىنەن، قۋعىنداۋىنان ساقتايتىن قۇرال، مەحانيزم.

– سونىمەن، ءبىرىنشى جولداۋ ءوز مىندەتىن قانشالىقتى ءتيىمدى اتقاردى؟ وندا كوبىنە جىل كولەمىنە سىيمايتىن، ۇزاقمەرزىمدى جوسپارلار ايتىلعان سياقتى كورىنبەي مە؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: «قازاقستان-2030» باعدارلاماسىن مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداپ تاستاعان ەلدە ەشتەڭەگە تاڭعالۋعا بولمايدى دەپ ويلايمىن.

– ايدوس مىرزا، وتكەن جولى ءبىر باعدارلامادا كۇزدە بىرقاتار وزگەرىستەر بولادى دەپ ەدىڭىز. جاڭا جولداۋدا ازاماتتىق بەلسەندىلەرگە ەركىندىك بەرۋ، «ساياسي تۇتقىنداردى» بوساتۋ تاقىرىبى قامتىلا ما؟

ايدوس سارىم: وزگەرىستەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ساياسي وزگەرىستەردىڭ بولاتىنى انىق. جالپى العاندا قازاقستان ۇزاقمەرزىمدى ۇزدىكسىز وزگەرىستەر كەزەڭىنە اياق باسقان مەملەكەت. ەلىمىزدى، ونىڭ تۇتاستىعىن، ەگەمەندىگىن ساقتايمىز دەسەك، بىزگە تىڭ رەفورمالار كەرەك ەكەنىن بۇگىن بەسىكتەگى بالاعا دەيىن بىلەتىن كەزەڭدەمىز. ولاي بولسا مەملەكەتتىڭ بۇگىنگى باستى جۇمىسى وسى رەفورمالاردىڭ ءتارتىبى مەن تىزبەگىن جاساۋ، ولاردىڭ كەزەگى مەن باسىمدىعىن انىقتاپ، سونى قوعامعا ۇسىنىپ، قاجەت بولسا ايتىسا-تارتىسا بارشاعا دالەلدەپ، شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەپ سولاردى باسقارىپ كەتۋ بولىپ تابىلادى. ول رەفورمالاردىڭ ءبىرازى قوعامعا، قوعامدىق توپتارعا ۇناماۋى دا، جۇرتتىڭ اشۋىن تۋعىزۋى مۇمكىندىگىن دە ەستەن شىعارماعان دۇرىس. مىقتى بيلىك ۇلتقا قاجەتتى دەگەن رەفورمالاردى ءتىپتى كۇشتەپ، قالىڭ نارازىلىق ىشىندە دە وتكىزە بەرەدى. ءوزىم بۇل تۇرعىدا بريتانيا پرەمەرى مارگارەت تەتچەر حانىم جۇرگىزگەن رەفورمالاردى ۇلگى دەپ سانايمىن. ناعىز ساياساتكەردىڭ، ناعىز قايراتكەردىڭ جاساعان تىرلىگى مەن تىرشىلىگى.

ال «ساياسي تۇتقىن» دەگەن اڭگىمەگە كەلسەك، بۇل جەردە ەكى تۇيتكىل بار. ءبىرىنشىسى – كىمدى «ساياسي تۇتقىن» دەپ ساناۋىمىز كەرەك دەگەن اڭگىمە. ەكىنشىسى – ساياسي قاجەتتىلىك پەن وزەكتىلىك دەگەن ماسەلە. مەن بىلسەم بۇگىنگى بيلىك كەيبىر قۇقىق قورعاۋشى ۇيىمدار مەن ساياسي توپتاردىڭ باعاسىمەن كەلىسە بەرمەيدى، سوندىقتان مۇنداي ماسەلەنى مويىنداماۋعا تىرىسادى. سول سەبەپتى جولداۋ سياقتى ستراتەگيالىق قۇجاتتا بۇل تاقىرىپتىڭ بولۋى، ورىن تابۋى ەكىتالاي دۇنيە. ناقتى ادامدار مەن تۇلعالاردىڭ تاعدىرىنا كەلسەك، كوپ فاكتور مەن جاعدايدىڭ ءبىر كەزەڭ مەن كەڭىستىكتەگى توعىسۋى ءتيىس سياقتى. جالپى ساياسات دەگەنىمىز ارقاشان ساياسي جولمەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. كەزىندە بولعان قاتەلىكتەردى مويىنداۋ، ولاردى تۇزەتە ءبىلۋ – ساياسي كورەگەندىلىك پەن زيالىلىقتىڭ بەلگىسى. جاڭا ساياسي كەزەڭ ءۇشىن، جاڭا ساياسي ءداۋىردى باستاۋ ءۇشىن دە بەلگىلى ءبىر ساياسي شەشىمدەردى قابىلداپ، امنيستيا جاريالاۋ كەرەك بولاتىنى انىق. الايدا ونىڭ ەكى العىشارتى بار: ءبىرى – ورتاق مامىلە، ەكىنشىسى – ءتيىستى ءوتىنىش. وسىنى قالاپ، وسىعان ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن ازاماتتار بار. ولار دا ۇلكەن مۇراتشىلدىق تانىتىپ، دانەكەرلىك، مامىلەگەرلىك جۇمىستارىن جانداندىرا ءتۇسىپ، ورتاق كومپروميست جولدارىن ۇسىنا باستاۋى دۇرىس دەپ سانايمىن. ناقتى ۋاقىتىن، كەزەڭىن ايتا الماسپىن، بىراق، ماسەلەن، الداعى سايلاۋعا دەيىن نەمەسە سودان كەيىن كەيبىر قاپاستاعى ازاماتتاردىڭ بوساۋى ىقتيمال دۇنيە دەگەنگە سەنگىم كەلەدى.

– قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە جارتى جىلدا نە وزگەرۋى مۇمكىن؟ بىلتىر نازارباەۆ اتى – 4 رەت، ەلباسى ءسوزى – 11 مارتە قولدانىلعان جولداۋدىڭ بيىلعى نۇسقاسىندا «ساباقتاستىق» پرينتسيپىنە قانشالىقتى ءمان بەرىلمەك؟ توقاەۆتىڭ 1 قىركۇيەككە جوسپارلانعان ەكىنشى جولداۋىندا نە ايتىلۋى قاجەت؟ اقوردانىڭ پوليتتەحنولوگتارىنا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: پاندەميا مەن ەكونوميكالىق كريزيستەن شىعۋدىڭ جولىن ۇسىنۋعا تىرىساتىن جولداۋ بولارى انىق. وسى جولعى جولداۋدا ساياسي رەفورمالاردىڭ شىنايى ءجۇرۋ كەرەكتىگى ايتىلۋى كەرەك. كوپتەگەن شەتەلدىك عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، ساياسي ليبەراليزاتسياسىز ەكونوميكالىق وسىمگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

ايدوس سارىم: ەلباسىنىڭ اتىن اتاۋ ەش قىلمىس ەمەس. ساباقتاستىق دەگەن ۇراندى ۇسىنعان ساياساتكەر ءۇشىن زاڭدى دا، لايىقتى دا قۇبىلىس.

ءوز باسىم، ارينە، جاڭا جولداۋدا ءۇش نارسەنىڭ بولعانىن قالار ەدىم.

ءبىرىنشى. ساياسي رەفورمالار جالعاسادى، ولاردىڭ لەگى مەن كەزەگى مىناداي بولادى دەگەن ناقتى تەزيستى كۇتەمىن. ونىڭ ىشىندە ماڭىزدىسىنىڭ ءبىرى – جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ رەفورماسى دەگەن تاقىرىپ.

ەكىنشى. ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ شىنايى باعاسى. شىنايى باعا ايتىلعان سوڭ، ونى كوتەرۋدىڭ جولدارى، باعىتى، كەزەگى دەگەن ناقتى ماسەلە.

ءۇشىنشى. حالىقتى الەۋمەتتىك رەابيليتاتسيالاۋ دەگەن تاقىرىپ، الەۋمەتتىك قولداۋ جۇيەسىن ءبىر ىزگە سالۋ، حالىق كومەك ىزدەپ سابىلماۋى ءتيىس، كەرىسىنشە، مەمكومەك مۇقتاج ازاماتتاردى ىزدەپ، قاتارعا قوساتىن جۇيە بولۋى شارت.

پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى بەرىك ءۋالي الەۋمەتتىك جەلىدە «توقاەۆ ەلىمىزدىڭ داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى نەگىزگى دامۋ ماقساتتارى جايىندا ايتادى. جولداۋدىڭ باسىم بولىگى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ارنالادى» دەپ حابارلادى.

– بۇل داعدارىستىڭ سوڭىنا تاياعانىمىزدى كورسەتە مە؟

شالقار نۇرسەيىتوۆ: پاندەميانىڭ ەكونوميكاعا اسەرىنەن بۇرىن مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى سالدارىنان ەل ەكونوميكاسىنىڭ قالت-قۇلت جاعدايدا تۇرعانى انىق. ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسى بيۋدجەتتىڭ شىعىنىن جابۋ ءۇشىن جۇمسالىپ جاتىر. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بولجامىنشا، بيىل قازاقستاننىڭ رەال ءىجو – 2,7% تومەندەيدى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بولجامىنشا، قازاقستاندا كەدەيلەردىڭ سانى 800 مىڭعا ارتادى. ەلدە ءوز-ءوزىن جۇمىسپەن قامتۋشى دەپ اتالاتىن، شىن مانىندە، جۇمىسسىز 2,1 ملن ادام بار. الدا ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردىڭ وسۋىمەن ساياسي رەپرەسسيا دا ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن.

ايدوس سارىم: قازاقستاننىڭ جاعدايى جۇرت ويلاعانداي جامان دا ەمەس، بيلىك ويلاعانداي جاقسى دا ەمەس. ءبىز قيىن كەزەڭدەردى باستان وتكەرەمىز. كەز كەلگەن شىنايى رەفورما جەمىسىن بەرگەنگە دەيىن ەڭ الدىمەن العىس ەمەس، قارعىس تۋدىرادى، نارازىلاردىڭ سانىن ارتتىرادى. مەنىڭ تىلەيتىنىم، پوپۋليزمگە جول بەرمەي، جۇرتتىڭ بارىنە جاعاتىن ساياسات ەمەس، كەرەك بولسا قاجەتسىز جۇزدەگەن مەملەكەتتىك مەكەمەنى جاۋىپ تاستايتىن، ولاردىڭ قىجىلى مەن نارازىلىعىنا شىداي الاتىن بەلسەندى رەفورمالار. وعان دەيىن، ارينە، ەلدى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قولداۋ، قورعاۋ، بەسىكتەن بەيىتكە دەيىنگى ادام ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن الەۋمەتتىك جەلى مەن جۇيەنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋىن جولعا قويۋ شارت. رەفورمالار ونسىز دا قيىندىق كورگەن توپتاردى ويسىراتپاۋى كەرەك. كەرىسىنشە، رەفورما قيىندىعىن ءبىرشاما جەڭىلدەتەتىن، قيىندىقتاردى ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن شارتتار مەن جورالعىلاردى قاراستىرۋى ءتيىس. ساياسي رەفورمالار جالعاسىن تابادى، رەفورمالاردىڭ ەكىنشى لەگى دە بولادى. بىراق بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى ەكونوميكا مەن الەۋمەت بولماق.

– جاۋابىڭىزعا راقمەت!

"The Qazaq Times"