İİ prezidenttiñ İ joldauı: Sın jäne bağa

1997 jılı 16 qazanda N.Nazarbaevtıñ el missiyasın, eñ mañızdı 7 prioritet pen naqtı 8 qadamdı ayqındağan alğaşqı «Qazaqstan halqına joldauı» tek orıs tilinde jariyalanğan edi. Sodan beri eks-prezident N.Nazarbaev öz ökilettiligi twsında jiırmadan astam joldau jasap, birneşe iri-iri jobalardı jariyalağan. Äueli tağayındalıp, artınşa saylanğan Toqaev prezident qızmetine kelgeli birinşi joldauın jasap ülgerdi. 1 qırküyek küni ekinşisin joldamaq. Sayasattanuşı-sarapşılar  Aydos Sarım men Şalqar Nwrseyitovten keyingi basşınıñ alğaşqı joldauı turalı oyın swrap kördik.

– Qazaqstan sayasi sahnasındağı «prezidenttik joldau» janrı men onıñ tiptik tabiğatı qalıptasqalı 23 jılğa juıqtadı. Bıltır 2 qırküyekte Toqaevtıñ birinşi joldauı da 25%-ı (5960 sözdiñ 1497-si) ğana memlekettik tilde jariyalandı (Aqorda portalındağı mätin keyinnen tolıqtırıldı, biraq bwl turalı eskertpe körsetilmegen). Mwnıñ sebebi nede dep oylaysız?

Şalqar Nwrseyitov: Qazaqstanda sayasi şeşim qabıldauşılar men olarğa aqparattıq-saraptamalıq qwjattardı dayındauşılardıñ basım köpşiligi üşin orıs tili negizgi kommunikaciya qwralı. Odan bölek qazaqşa söyleytin qauımdı tek til, jer jäne tarih sekildi mäseleler ğana qızıqtıradı, olarğa keregi tek «ruhtı köteretin» sözder degen diskriminaciya elementteri bayqalatın közqaras qalıptasqan. Onsız da biliktiñ halıqpen kommunikaciya ornatuda probleması jetip artılatındıqtan demografiya men urbanizaciyadağı trendterdi eskermeske bolmaydı. Halıqqa öz söziniñ wğınıqtı äri dwrıs jetuine «elitanıñ» özi müddeli boluı kerek.

Aydos Sarım: Siz aytıp otırğan mäsele qazaq üşin öte özekti taqırıp. Qazaq elindegi memlekettik tildiñ röli men äleueti jıl sanap artuı kerek. Ol üşin eñ aldımen «Memlekettik til turalı» zañ qabıldanuı tiis! Ol zañnıñ işinde köptegen özekti dünie aytılıp, qamtılıp, resmi qwjattardıñ tili, resmi jiındardıñ tili degen mäseleler şegelenui tiis.

Mäseleniñ ekinşi jağı da joq emes. Qanşa jerden namısqa bassaq ta, geosayasi narıqtı da, atap aytsaq eldegi orıstildi qauım müddesi men Resey memleketiniñ pärmenin de eskeruimiz mindet. Eger kün tärtibine erteñnen bastap bayandama tolıq, jüz payız qazaqşa jasaladı nemese Qazaqstan soltüstik oblıstarınıñ birazınan ayrıluı ıqtimal degen mäsele tuındasa, öz basım tağı bes-altı jıl orısşası qosıla bersin der edim. Äñgimeniñ şını osı. Qaydan şıqsa odan şıqsın, eki qoyıñ bir tiın deytin zaman emes. Mıqtı bolsaq, qazirden bastap soltüstik aymaqtardı qazaqılandıru, ağayındı sol jaqqa köşiru degen wlttıq qozğalıstı bastap üdeteyik. Endi mine mwrtımızdı balta şappaydı, osığan nıq senimdimiz degen künge jeteyik. Sodan soñ nartäuekelge de baruğa da, ayanbay aytısuğa da bolar edi.

Bilik basına kelgeli beri Toqaev 20 şaqtı ündeu-mälimdeme jasağanı belgili: bärinde sözdiñ eñ süyekti, däyekti, racional, cifrlı twsı – orısşa, al pafosqa tolı, emociyalıq böligi – qazaqşa aytıladı.

«Qazaq tiliniñ memlekettik til retindegi röli küşeyip, wltaralıq qatınas tiline aynalatın kezeñi keledi dep esepteymin» degen edi Toqaev. 75%-ı orıs tilinde jasalğan twñğış joldau Qazaqstan halqına arnalğan edi.

– Köktemdegi TJ kezinde qabıldanğan bastı zañ jobaların «jüyeli reforma» dep sanaysız ba? Köptegen täuelsiz qwqıq qorğauşılar men sarapşılar mwnı «körermensiz alañda qaqpağa gol soğuğa» teñep, qarsılıq bildiruiniñ sebebi nede? Däl osı zañdardı tarazılauğa jauaptı Parlament janınan Zañnamanı zerdeleu jäne saraptau institutın qwru jönindegi Toqaevtıñ joldaudağı tapsırması nege ayaqsız qaldı?

Şalqar Nwrseyitov: Bıltırğı joldauında Toqaev sayasi reformalardı jürgizuge uäde berdi. Ol uäde bıltırğı prezident saylauınan keyingi protestter men daularğa tikeley baylanıstı boldı. Bilik atalğan zañdardı sol uäde orındalıp jatır, «halıq ünine qwlaq asuşı» memleket koncepciyası jwmıs istep jatır dep körsetu üşin qabıldadı dep oylaymın.

Aydos Sarım: Faktige, derekke süyenip söylesek, Toqaev ötken jılı bergen uädesin orındadı. Özi aytqan dünieler, özgeruge tiis zañdar özgerdi. Bwl twrğıdan alğanda jaña prezident mwratşılıdığın da, qayratın da körsete bildi dep esepteymin.

Jüyeli-jüyesiz degen äñgimege kelsek, bwl jerde köptegen tüytkil şığatını belgili. «Jüyeli reforma» degenimiz ne? Ne bolsa o bolsın, jırtıl qazaq, jırtıl degen reforma ma? Eşbir bilik öz ornın qarsılasına oñaylıqpen bosatıp bermeydi. Bilikti eşkim qoldan bermeydi, bilikti qayrattı-qajırlı qarsılas aladı. Bilik küñkilmen kelmeydi, kürespen keledi. Büginde köptegen äñgime estip jatamız: elde bilik joq, biliktiñ qauqarı joq, karton, plastilin bilik degen siyaqtı. Eger elde bilik bolmasa, karton, plastilin bolsa mıqtılar qayda ketti? Almay ma jerde jatqan dayın bilikti? Älde sol qarsılasıp jürgenderdiñ özi karton men plastilin be? Mäsele osında!

Meniñ oyımşa, jüyeli reforma degenimiz bügingi ayğaydan, küñkilden bölek dünie. Jüye degen söz bar. Bügingi bilik jüyesi üşin «jüyeli reforma» degenimiz konstituciyalıq mehanizmder men tetikterdi saqtay otıra, jüyeni demokratiyalandıru, barınşa köp adam qatısa alatın, barınşa halıqtıñ aytqanına qwlaq asıp, solardıñ müddelerin tüyistire alatın jüyeniñ işindegi reformalardı jüzege asıru. Sol üşin alğaşqı sayasi reformalardıñ birinşi legi jüzege astı. Bwl reformalar jüzege assa, ekinşi, üşinşi legi de wzaqqa barmay iske qosıluı tiis. Sabaqtastıq degenimiz osı. Men bilsem, prezident Toqaev bir jılda ne eki jılda bügingi sayasi jüyeniñ külin kökke şığaram dep aytıp körgen emes. Osı jüyeni saqtap, damıtamın, demokratiyalandıramın dedi. Jalpı tüsingenim, Toqaev mırza artıq, orındauı qiın nemese mümkin emes degen uäde-uağda beruden alıs adam. Osını-osını isteuge boladı, twradı, osığan qol jetkizsek, ananı, sodan soñ mınanı jasauğa twradı dep esepteytin sayasatker. Meniñşe, bügingidey jappay populizm ornağan, äleumettik jeli qoğamdı bilegen zamanda mwnı jaman qasiet dey almaymın.

Endi qwqıq qorğauşılarğa keleyik. Jan-jağıñızğa qarañızşı. Älemde qay eldiñ qwqıq qorğauşıları öz eline, elindegi jağdayğa mäz? Men biletin qwqıq qorğauşılar öz elin ayamay sınap jatadı. Qwqıq qorğauşılıqtıñ tabiğatı sonda, köñili könşimey, damıldamay, toqtamay jwmıs isteytin psihologiya men minez. Solay boluı da şart. Biraq şındap kelse, sayasattıñ jolı säl de bolsa bölek bolıp jatadı. Bizdiñ elde wzaq uaqıt boyı sayasat bolğan joq, sayasi alañda oyınşı qalğan joq. Sondıqtan da qalğan sayasatkerlerimiz qwqıq qorğauşığa aynalıp ketti. Bwl uaqıt ta ötip baradı. Bireuge wnasın-wnamasın şınayı sayasattıñ, sayasi dodanıñ, sayasi saudanıñ, sayasi bäsekelestiktiñ uaqıtı keldi. Qwqıq qorğauşılarğa tän kompromissizdiktiñ, birbetkeyliktiñ sayasatqa jürmeytini anıq, sebebi sayasatker, partiya ökili eñ aldımen öziniñ bügingi jäne erteñgi jağdayın, poziciyasın, müddesin esepke aladı. Sol üşin qajet bolsa tipti jauımen mämilege bara aladı, ayaq astınan koaliciya qwra saladı.

Mısalı, men agrarlıq partiya ökilimin delik, meniñ bastı müddem – parlamenttegi jäne mäslihattağı jaqtastarımnıñ sanın ösiru arqılı sayasi şeşimderge ıqpal etu, auıldıñ jağdayın küytteytin zañdar men wyğarımdardı qabıldau. Olay bolsa men basqa da sayasatkerlermen sayasi sauda jasaymın. Mısalı, wltşıldar kelip, sen, bizdiñ memlekettik til turalı zañdı qolda, biz seniñ zañdarıñdı qoldayıq nemese seniñ ökiliñe dauıs bereyik deydi. Nemese konservtorlar kelip, qwqıq qorğauşılar wsınğan LGBT ökilderiniñ nekesine rwqsat beretin zañğa qarsı şığayıq, ata-dästürimizde joq närse dep ügitteydi. Auıldıq partiya bolğan soñ sen esepke kirisesiñ: auıldağılardıñ basım köpşiligi qazaqtar, olardıñ biraz böligi konservator – olay bolsa men de osığan qosılamın degendey. Sayasat negizi osılay jürip otıradı. Demokratiya degenimiz jüye emes, procedura, ziyalılıq pen mädeniet. YAğni ärbir partiyanıñ dodağa aralasa aluı, solardıñ jaqtastarınıñ saylau küni kelip, erkin dauıs berip, dauısınıñ dwrıs eseptelui, jeñilgen partiyanıñ mädenietin saqtap, bilikten ketip, kelesi saylauğa äzirlenui. Biz osı mädenietke ayaq bastıq, sol jolmen jüretin bolamız. Birden, bir mezette «bes» degen bağa ala almaspız, biraq sol joldamız. Aldağı parlament jäne mäslihat saylauı sonıñ alğaşqı sınağı, emtihanı boları aydan anıq.

Zañ saraptau institutına kelsek, onıñ iske aspauına pandemiyanıñ äseri zor boldı. Bir jağınan jaña memlekettik wyım qwruğa, satıp alu jasauğa köptegen şekteu boldı. Ekinşi jağınan, ükimet te, parlament te negizinen adamdardıñ densaulığı men qauipsizdigi degen taqırıp ayasında eñbektendi. Jaqında bir top sarapşılar parlament spikeri Nığmatullinmen kezdesken edik. Sonda da bwl mäsele aytıldı. Jaña sayasi mausımnıñ kün tärtibinde twrğan mäseleniñ biri.

Toqaev alğaşqı joldauınıñ alğı sözinde «el damuınıñ jaña sapalı kezeñine ötu» mwratına «Elbası sayasatınıñ sabaqtastığın saqtap, jüyeli reformalar jürgizu arqılı qol jetkize alamız» degen edi.

Joldaudıñ atauı «SINDARLI QOĞAMDIQ DIALOG – QAZAQSTANNIÑ TWRAQTILIĞI MEN ÖRKENDEUİNİÑ NEGİZİ» bolğanı esimizde. «Küşti prezident – ıqpaldı Parlament – esep beretin Ükimet» formulasın aytqan sözinde prezident «Azamattardıñ barlıq sındarlı ötiniş-tilekterin jedel äri tiimdi qarastıratın «Halıq ünine qwlaq asatın memleket» twjırımdamasın wsınğan.

– Sizdiñşe, osı aytılğandardıñ şamamen qanşa payızı jüzege astı nemese joldauda qamtılğan qadamdardıñ tolıqtay iske aspauına ne sebep?

Şalqar Nwrseyitov: Payızdıq körsetkişpen aytu üşin ärbir uädeniñ orındaluına analiz jasap şığu kerek. Ökinişke qaray, men onday zertteu jürgizbedim.

Aydos Sarım: Adamnıñ mädenietin payızben ölşeu mümkin be? On payız ziyalı degen bar ma? Qırıq payız mädenietti degen adam bola ma? Meniñ oyımşa, siz tizgen mäseleler payızben ölşener dünie emes, bwl vektor, bağıt. Bağıttı payızben ölşeu mümkin emes. Mısalı, siz şığısqa qaray kölikpen şıqtıñız. Kompasta körsetilgendey tek şığıstı mölşerlep tau-tastı, jolsızdı wstanıp jüre almaysız. Jolmen jüresiz, al jol ireleñdeydi, taudı, özen-köldi aynalıp ötedi. Sol siyaqtı bağıt anıqtaldı, jolğa tüstik dep qana ayta alamın. Köp uaqıt qozğalıssız jatqan ağzanıñ qanı twrıp qaladı. Sol ağza ornınan twrğan kezde az uaqıt boyı bası da aynaladı, qan jügire bastağan sayın qol ayağı şımırlap-şanşi bastaydı. Bügingi qayşılıqtar ağzanıñ ölgeni emes, tirile bastağanı, tamırmen, buınmen qannıñ jügire bastağanı. Qoğam men memlekettiñ ağzası oyandı eñ bastısı.

Qanday da bağa beru üşin biz payızben emes, ötkenmen salıstıra bastaymız. Keşegiden göri bir adım bolsa da jılju bar ma? Bar. Prezidenttiñ özi äleumettik jelide otırıp, aytqan-jazılğan dünielerdi körip, soğan tikeley reakciya berip otıradı. Äkimder men ministrler de solay, keybiriniñ özi kirip jauap jazıp, şu şıqqan jerge ayağımen barıp, jwrttıñ uäjin tıñdap twrğanın talay kördik. Jalpı ötkenniñ filosofiyası men psihologiyasınan arılu kerek, kerisinşe, bügin halıqqa şikireyetin emes, kişireyetin äkim men ministr kerek dep jatırmız. Büginginiñ äkimderi artıq söz aytudan qorqatın därejede, qızmettik köligimen dükenge bara almaydı. Ekiniñ biri deputattarğa habarlasıp, jwmısınıñ esebin talap etip jatır.

Qısqası, qoğam bir künde özgermeydi. Özgere almaydı da. Biraq sayasi mädeniettiñ özgergeni anıq. Sayasi talaptar kün sayın küşeyip keledi. Keşe öreskel dep sanalğan dünie – bügin sayasi mädeniet. Keşe mümkin emes delingen dünie – erteñniñ kün tärtibi. Osı özgeristerdi kündelikti kün tärtibi, sayasi mädenietke aynaldıruımız kerek. Ol üşin tağı da jüzdegen qoğamdıq wyım, bastamaşıl toptar kerek. Şeneunikterdiñ salğırttığı men qılmısın toqtatu üşin äli de jüzdegen qoğamdıq baqılauşı wyım qwrıluı tiis. Byudjettik satıp alu, jol qwrılısı, qarjı şığını, ünem, baqılau, qadağalau degen siyaqtı bağıttarda bir emes, birneşe bäsekeles wyımdar kelui kerek sayasi sahnağa. Ärbir partiyanıñ janınan osınday wyımdardıñ şoğırı kerek. Bizdegi memlekettik emes wyımdardıñ sanı jiır mıñ emes, odan kemi on ese köp boluı tiis. Ärbir oylı azamat kem degende tört-bes qoğamdıq wyımnıñ müşesi boluı şart. Mısalı, bir mädeni wyımğa barıp än aytsañ, bir ekologiyalıq wyımğa müşe bolıp, qoqıspen küres. Bir partiyağa müşe bola otıra, arasında uaqıt pen mümkindik tusa, volonter bolıp, därigerge kömektes, qan tapsır. Bir zertteuşi wyımnıñ müşesi bola otıra, saylauğa baqılauşı bol degendey. Damığan elderdiñ dwrıs damuınıñ bastı bir erekşeligi osı: adamdar bir-birimen jiti jäne jaqın aralasadı, birine-biri san aluan wyımğa müşe boluı arqılı sene bastaydı, birigip äreket jasaydı. Osı arqılı el de, memleket te qarqındap damidı. Bizdegi memlekettik emes wyımdar tek bir adamnıñ jekemenşik minberi, bir ğana pısıqtıñ byudjetten aqşa şığarudıñ qwralı bolmauı tiis.

– Memleket basşısı qoğamdı tolğandırıp otırğan negizgi mäseleler köşede emes, Parlamentte jäne azamattıq dialog ayasında talqılanıp, şeşimin tabuı tiis degen edi. Degenmen biıl da el azamattarı köşege az şıqqan joq. Qazaqstandağı memlekettik qızmetkerler men halıq arasında «Azamattıq dialog» mädenieti qalıptasqan ba? Bolsa, qay deñgeyde?

Şalqar Nwrseyitov: Azamattarğa konstituciyada kepil berilgen saylau jäne saylanu qwqığın, söz bostandığın, beybit jiındarğa qatısu qwqığın is jüzinde iske asıruğa mümkindik bermey jağdaydıñ özgeru ekitalay.

Aydos Sarım: Meniñşe, «dialog» degen mäseleni dwrıs tüsine almay otırmız. Dialog degen sözdiñ tübiri «eki» degen sözden bastaladı. YAğni eki jaqtıñ bir-birin moyındauı degen mäseleden bastaladı. Men, mısalı, sizben swqbattasqım kelse, sizge swqbat bergim kelse, eñ aldımen sizdi moyındaudan bastaymın. Siz jurnalissiz, belgili sayttıñ qızmetkerisiz dep izet tanıtamın. Jaqsı oyım bar, jwrtqa jetkizer sözim bar dep sizge jaydı tüsindire bastaymın. Meniñ sözime ilanıp, senseñiz, menen swqbat alasız, saytqa salıp, älemjeli arqılı taratasız.

Qoğamda qordalanğan mäsele jetedi. Onı aytıp, şığarıp jürgen belsendiler men qoğamdıq toptar da bir jayttı tüsinui kerek. Eñ aldımen, jalpı halıq atınan söyleytin, qwdaydıñ jerdegi ümbetindey minez tanıtudı qoyu kerek. Bwl düniede sen de bir pendesiñ, artıñda nöpir halıqtıñ joq ekenin jwrt ta, bilik te körip otır. Olay bolsa, baybalam salmay, sol bar azamattıñ, toptıñ atınan söylegen dwrıs. Bügingi tañda miting, ereuil degen üyrenşikti närsege aynalıp ketti. Odan qorqatındardıñ sanı da azaydı. Miting ötkizu, piket jasau qiın dünie emes, mäseleni şeşe bilu, onıñ joldarın tabu, mehanizmderin aytu – qiınnıñ qiını. Mäseleñdi şın şeşkiñ kele me, jolın ayt, körset! Birinşi qağida osı boluı tiis.

Ekinşi ülken mäsele  – baybalamşıldıq. Äleumettik jelilerdiñ jaman qasieti osı. Oybay, bittik, qwrıdıq, jañğırıq, janayğay degen talay baybalamşını kördik. Qazir atın da eske tüsire almaymız. Ömir men ölim mäselesi bolmasa, qalğan mäselede belgili bir mädeniet pen izet degennen ayrılmau kerek. Üş künnen keyin adam körge de üyrenedi demekşi, adamdar ayğayğa da etin üyrete aladı. Qoğamdıq qızudı kötere beru de qauip. Sebebi bügin ayqay, erteñ töbeles, arğıküni tas atu, odan keyin örteu, odan soñ oq atıp, soğıs aşu degen logikalıq tizbek joq emes. Bügingi aytqan lağnet pen qarğıs sanın azaytu kerek. Elde qılmısker de bar, aram piğıldı adam da bar. Biraq barşa bilikti, barşa bilik institutın jauızğa teñeu asqan aqıldıñ körsetkişi emes. Elge jauızdıq oylağan ükimet, äkimdik, parlament ne mäslihat joq. Bäri de osı eldiñ azamatı, tirilgen faşist, kegi ketken qalmaq emes. Aynalıp kelgende olar da bireudiñ tuısı, äkesi, inisi, jerlesi, rulası. Toyına barğanda – ekiniñ biri qolpaştap äke, qamqorşı dep jatsa, qızmetine barğan mezetten – jauız, satqın bola qala ma? Mwnı logika deuge bolmas, psihologiyalıq dert.

Sayasi jüye özi de tazara bastadı. Onı tazartuğa kömek beru kerek. Eger osı evolyuciyalıq jol dwrıs emes deytin toptar bolsa, erteñ-aq barıp bilikti alsın, million adamdı köşege şığarıp däleldesin. Onday küşi men qayratı däl qazir joq pa, onda sabırğa kelip, wzaqmerzimdi küreske dayındalsın. Demokratiya degenimiz de osı emes pe? Bügingi bilikti sen saylamasañ da, basqa sayladı. Solardıñ da tañdauımen sanasu kerek. Eger bügingi jağdaydı kürt özgertkisi keletin toptar men azamattar bolsa, onda birigip kelesi saylauğa dayındalsın. Oğan deyin kemi tört jılı bar.

– Bıltırğı joldauda «deputattar öz qwqığın qoldana otırıp, Ükimetke özekti mäselelerge qatıstı saualdarın joldap, naqtı şeşimdi talap etsin» delingen-di. Biıl indet örşigen «mausım-şilde qırğınında» deputattardıñ tügel derligi ünsiz qaldı. Pandemiya şağında demalısqa ketti. El atın jatqa biletin deputattardıñ biri analarğa auır söylep, biri qarğıs aytıp bası dauğa qaldı. Bwl aldağı Parlament saylauına, sonıñ işinde «Nwr Otan» frakciyasınıñ alatın mandat sanına äser ete me?

Şalqar Nwrseyitov: Eger logikağa süyensek, Qazaqstanda aşıq äri ädil saylau bolsa, Nwr Otan partiyası aldağı saylauda jeñiler edi dep oylaymın. Azamattar sayasi monopolist partiyanıñ eldegi bar problemağa jauaptı sayasi wyım ekenin tüsinip, bilip otır. Deputattıñ käsibi qasietteri saylau jüyesin proporcionaldı jüyeden majoritarlı jüyege tüskende özi-aq tüzeledi dep senemin.

Aydos Sarım: Şının aytayın, bügingi parlamentke meniñ de köñilim tola bermeydi. Biraq sol deputattar da koronavirus jwqtırıp auırdı, olardıñ da tuısı şeyit boldı. Olar da adam balası, Qazaqstan azamattarı. Bärine birdey lağnet pen qarğıs aytar eş jönim joq. Demalıs dep jatırsız, barşa wyımdar karantinde otırğan kezde qaydağı jwmıs? Parlamenttik kanikul degenimiz mekteptegi balalardıñ kanikulı emes. Zañ körsetken meje, eñbek demalısı emes. Biraz deputattar auılına barıp qoğamğa qızmet etkenin kördim. Almatılıq deputattardıñ keybiri auruhanağa volonter bolğanın da kördim. Keybir deputattar qoğamdıq monitoring dep, jurnalistermen därihanalardı, auruhanalardı torıp jürdi. Mwnı da közimmen kördim. Şetelge şauıp, Dubayda jatqan deputattı bayqamadım. Ondayları bolsa faktimen aytalıq: mınau sureti, mınau bileti dep.

Jalpı deputattar korpusın aytar bolsaq, kez kelgen parlament qoğamnıñ kelbeti ispettes wğım. İşinde dindarı da, ateisti de, konservatorı da, liberalı da, wltşılı da, basqası da boladı. Artıq ketip jatatındarı da, artıq söyleytinderi de boladı. Ömirde osınıñ barlığı joq pa? Qoğamımızda da bar ğoy osınıñ barlığı. Tastemir emes qoy adam degen...

Aldağı saylauğa kelsek, bizge keregi käsibi parlament emes, ökiletti parlament. Qoğamğa qay adam kerek, qay partiya köp dauısqa ie boladı, sol partiyanıñ zañ şığaruşı organğa kelgeni kerek. Qalğannıñ barlığı daqpırt! Bügin, şının aytu kerek, bilikke degen közqarastar asa jaqsı emes, antielitalıq köñil-küy qattı damığan. «Nwr Otan» partiyası onı sezip te, tüsinip te otır. Sol sebepti äleumettik jobalardı köbeytip, praymeriz de jariyalap jatır. Onıñ paydası bar ma, joq pa degen swraqqa aldağı saylau ğana jauap bere aladı. Joq jerden köterilgen, qwlap barıp, qaytadan atqa qonğan partiyalardı da kördik bwl zamanda. Sayasi şeberlik, sayasi tehnologiya degen mäseleler de joq emes. Aldağı saylau bilik partiyası üşin ömirindegi eñ kürdeli saylau bolatını anıq.

– Ötken joldauda prezident «Azamattıq qoğamdı damıtudıñ 2025 jılğa deyingi twjırımdamasın» qabıldau qajettigin aytqan. Keyin mwnımen Aqparat ministrligi aynalıstı. Dese de memlekettiñ qolı jetetin ärtürli qoğamdıq wyımdarda azamattıq belsendilerdi köru qiın. Biıl birazı isti bolıp, tipti sottalıp ta ketti. Biliktiñ mwnday twjırımdama qabıldauı qanşalıqtı dwrıs, bwl jasandı äri jarmaq sayasatşılardıñ köbeyuine äkelmey me?

Şalqar Nwrseyitov: Azamattıq qoğamdı jasandı jolmen jasap şığu mümkin emes. Azamattar sayasi jäne özge de konstituciyalıq qwqıqtarına qol jetkizbey elde azamattıq qoğam qalıptaspaydı. Azamattıq qoğamdı osı eldiñ azamatı retinde qwqıqtarı men mindetteri jaylı jauapkerşilikti sezinetin azamattar qalıptastıradı. Al sayasi tañdau jasauğa mümkindigi joq azamat qoğam müşesi retinde öziniñ jauapkerşiligin sezine almaydı.

Aydos Sarım: Twjırımdama jasalıp, jasaqtalıp jatır. Oğan qatısamın, aralasamın, oyımdı aytamın degen eşbir azamattıñ auzına qızğan qorğasın qwyğan Aqparat ministrligin körgen joqpın. Men ğana wlımın, men ğana päkpin, meniñ aldıma kelip, tizerlep keşirim swrasa ğana qabağımnıñ qırtısı jazıladı deytin de azamattar joq emes. Arnayılap olardıñ ärqaysısınıñ soñınan jügire berudiñ eş jöni joq. Ondaylar bwrın da bolğan, keyin de boladı. Azamattıq qoğamğa şın janı aşısa, adamdar öz oyın jetkizudiñ, pikir aytudıñ jolın biledi. Büginde ol üşin teledidar men gazettiñ de qajeti joq. Ärkimniñ öz akkauntı bar, oyın aşıq ayta aladı. Dwrısı, abzalı naqtı wsınıs aytu nemese balama bağdarlama jasau. Biliktiñ jobası wnamay ma, öziñdikin jasa da wsın, sonıñ aynalasına memlekettik emes basqa wyımdardı toptastır, sına, dälelde. Qay elde de biliktiñ mümkindigi jekelegen wyımdardıñ äleuetinen biik jäne joğarı. Biraq älgindey wyımdar birigip, talap qoya bilse olarmen bilik ımırağa keledi. Siz aytıp otarğan azamattar men belsendilerdi men köp jıldan beri bilemin, tanıspın, biraq olardı köpşilik dep ayta almaymın. Poziciyasın tüsinemin, bir adamday bilemin, biraq, tağı da qaytalayın: olardıñ artında äzirge nöpir küş joq. Bilikke oy aytamın, aytarım bar, jobam bar degeniniñ eşqaysısına qarsılıq jasalmaytının da jaqsı bilemin. Bilikti qwrtamın, sen jauızsıñ, itsiñ, basqasıñ dep badırayıp twra bergisi kelse tağı da özderi biledi. Bir biletinim: eger artıñda nöpir küş bolmasa, sen köpir küş boluıñ kerek. Özennen ötu üşin köpirdi sağanıñ boyımen emes, sudıñ üstinen köldeneñ salu kerek. Aldına kelgenderdi qarğap siley bergennen göri bir mäseleni bolsa da şeşe bergen abzal. Ol üşin kemi bir mäselede salqınqandılıq tanıtıp, bilikpen bir üstel basına otırıp, aytısıp, tartısuğa dayın bolu şart. Bilikpen ımırağa kelip, mäsele şeşip jürgenniñ bärin jauız sanau, jau nemese tıñşı deu balanıñ tirligi. Halqıña şın janıñ aşi ma, ökpe men kökirektiñ auqımın säl de bolsa azaytu kerek. Bügingi bilik jüyesi keybireuler oylağanday älsiz jäne äljuaz emes. Talay kökirektini şarşatıp, küşsiz, sotsız sayasattan tüñilte alatın pärmeni de, tarihi uaqıtı da bar. Büginde bayqasañız, talay mıqtı azamattar bilikke qaytıp jatır. Mısalı, özim qattı qwrmetteytin Şıñğıs Mwqan degen bauırım Şımkent qalasına barıp qızmetke kirdi. Tağı bir dosım Bağdat Qojahmetov Densaulıq saqtau ministrliginiñ qoğammen qatınas basqarmasınıñ tizginin qolğa aldı. Tabısı da joq emes, birşama jaqsı özgeristerdi de bayqap otırmız. Men bilsem, bügin el üşin qiın kezeñ. Osıdan jüz jıl bwrın Alaş azamattarı kommunisterdi qanşa jerden jek körse de atqa minip, elge kömektesemiz dep bilikke aralastı. Qazir, ärine, aşarşılıq emes, biraq pandemiya siyaqtı asa qauipti indet bar zaman. Şın janı aşığan azamattardı osınday da erlikke şaqırar edim. Biliktiñ ornında bolsam, eñ qiın degen otız-qırıq qızmetti bosatıp, jañağı siz aytqan belsendilerge tabıstar edim. Sınaysızdar, aytasızdar, dwrıs eken, endi özderiñiz bir basqarıp köriñiz dep. Napoleon aytpaqşı, ärbir soldattıñ marşaldıñ ornın qalauı jaqsı şarua da şığar, biraq marşal bolu üşin soldat aldımen serjant, leytenant, kapitan boluı da kerek. Däleldesin, nesi bar! Al marşaldıñ ornı äzirge bos emes, armandauğa, qiyaldauğa eşkimge tıyım da joq.

Joldaudıñ «ZAMAN TALABINA SAY TIİMDİ MEMLEKET» dep atalatın 1-böliminde «Partiya qwrılısı üderisin jalğastıru», «Halıqpen tiimdi keri baylanıs ornatu», «Mitingter turalı zañnamanı jetildiru», Qoğamdıq-wltaralıq kelisimdi nığaytu» degen mindetterdiñ ärqaysısı boyınşa biıl birneşe atışulı jağdaylar orın aldı. Qatege tolı zañ jobaları keri qaytarılsa da, tar ötkelde tezdetip qabıldanıp ketti. Bilik «twrmıstıq daudan twtandı» degenimen, wltaralıq qaqtığıstar orın aldı...

– Qordalanğan mäseleler joldauda twjırıp ädemi aytılğanımen, nege iske kelgende qatelik jii qaytalanuda? Bwl sınşılar köp aytatın «kosmetikalıq özgeristerdiñ» saldarınan emes pe?

Şalqar Nwrseyitov: Mäseleni tübegeyli şeşuge äreket jasau üşin osığan deyingi qatelikterdi moyındap, jaña tiimdi joldı izdeu kerek. Wltaralıq konfliktiler eldegi qwqıqtıq jüyeniñ, sayasi jüyeniñ, ekonomikalıq model'diñ tiimsizdiginen tuıp otır. Sonday-aq, 25 jıl boyı rejim Nazarbaevtıñ modeli dep KHA-nı (Qazaqstan Halıq Assambleyası) jarnamalap keldi. Ökinişke qaray, ol wyım wltaralıq qarım-qatınas mäselesimen aynalısudıñ ornına toy-tomalaq wyımdastırumen şektelip qaldı. Osınıñ bärin aytu, moyındau rejim üşin N.Nazarbaev jüyesiniñ 30 jıldıq jwmısın joqqa şığarumen teñ bolar edi. Sol sebepti olar bwl mäseleni tereñinen qozğauğa bara qoymaydı dep oylaymın.

Aydos Sarım: Qordalanğan mäseleler erte me, keş pe jarılatın zañdılığı bar. Biz sonıñ zardabın tartıp jatırmız. Jıldar boyı jinalıp, qordalanğan mäseleni bir künde, bir ayda şeşu mümkin emes. Oğan bir mekemeniñ küşi emes, barşa memlekettiñ, el ekonomikasınıñ twraqtaluı kerek. Twraqtalıp qana qoymay, jaña reformalardı ötkerui kerek, sonda ğana siz aytqan tüytkilder şeşile bastaydı. Jaña reformalar, şının aytayıq, jaña narazılar sanın şığaradı. Bwrınğı jetistikterimizdi saqtayıq dep olar da arpalısadı. Bastı mäsele äleumettik, ekonomikalıq mäseleden tuındağan qaqtığıstardı etnosaralıq jağdayğa jetkizbeu. Sol üşin arnayı zerteu de, basqa da wyımdar qayta qwrılıp jatır. Jalpı alğanda bolaşaqtağı qaqtığıs, qarsılıq sanı tek arta tüspek. Bwl zañdılıq! Men bilsem, eldegi kürdterdi, şeşenderdi, basqalardı közimen qwrtu kerek, lager'ge qamau kerek degen qazaq köp emes şığar. Qazaqtıñ tabiğatında nacizm men rasizm joq. Biren-saran tentegimiz joq emes, biraq basım köpşilik zañımızdı, mädenietimizdi, dästürimizdi, tilimizdi qwrmettese, qalğan etnos twra bersin dep tileydi. Bügingi qayşılıqtı wzaqmerzimdi janjalğa, soğısqa aparmau kerek. Soğan qatıstı barşa tehnologiyanı, barşa tetikti paydalana bilu kerek, qoldana bilu kerek. Qaqtığıstar, ras boldı, biraq äzirge jergilikti deñgeyde mäseleler şeşilip jatır. Jaybaraqat, berekeli, mamırajay, tınış zamandar ötti. Olarğa wzaq uaqıtqa sau bol deytin kezge keldik. Qazir ekonomikalıq jäne äleumettik mäseleler örşi bastaydı. Qaytadan toqsanınşı jıldardağıday künköris, küybeñ tirşilik zamanına oraldıq. Jaña ekonomika qwrılmay, reformalar legi ötpey, bwdan şığa almaymız.

Joldauda «Qwqıq qorğau jüyesin tolıq reformalau kerek, İİM-in reformalauğa aldağı üş jıl işinde 173 milliard teñge bölinedi» delingen. Prezident «Jıl soñına deyin Äkimşilik policiya komitetiniñ qızmetin qayta jandandıruğa, policiyanıñ birte-birte qauipsizdikti qamtamasız etu üşin azamattarğa qızmet körsetetin organğa aynalatınına» uäde bergen.

– Bwl mindettiñ jüzege asırılu barısına köñiliñiz tola ma? Beybit miting-piket kezinde qızmetin «minsiz» atqaratın qazaqstandıq policiyanıñ qılmıstı aşu potencialı nege tömen? Reformanı naqtı neden bastağan dwrıs? Toqaev Saakaşvilidiñ täjiribesin qaytalay ala ma?

Şalqar Nwrseyitov: Kez kelgen avtoritar biliktiñ arqa süyeri – armiya men policiya. Qauipsizdik keñesi janında Äset Isekeşeev basqaratın osı salada reformamen aynalısatın top bar. Olardıñ osı uaqıtqa deyin nemen aynalısatını mağan tüsiniksiz. Osı salanı zertteuşi bolmağan soñ naqtı bir närse ayta almaymın. Bir anığı – bizge halıqtıñ üreyin qaşıratın emes, olardı qorğaytın policiya kerek.

Aydos Sarım: Şının aytsa, bizge Saakaşvilidiñ tirligi men täjiribesin qaytalaudıñ keregi şamalı. Bizge Toqaevtıñ erligi men tirligi kerek, sol mañızdıraq. Eşbir eldiñ täjiribesin tolıqtay äkelip köşiru mümkin emes. Siz ya men Cukerberg bola almaymız, jañadan Feysbuk jelisin qwray almaymız. Sol siyaqtı bizdegi reformalar öz tüsinigimizden, öz jağdayımızdan, öz müddemizden tuındap, iske asırılatın boladı.

Koronavirus dağdarısı oñay bolğan joq, biraq policiya, däriger, wstaz degen käsipterdiñ qwnın arttırdı, sol käsip ielerine degen qwrmet pen özindik işki serpilis berdi dep ayta alamın. Reformanıñ negizinde eñ aldımen senim men qwrmet jatuı tiis. Reformanıñ bastauı osı.

Policiya reformasına qatıstı swrasañız, jwrttıñ barlığı da reforma kerek dey beredi. Ras kerek, biraq naqtı ne wsınasız deseñ, tağı birdeñeni aytıp ketedi. Saakaşvilidi, basqanı, tübegeyli ketsin, qwrısın dep alıp, tağı da bilik jauız degen formulağa kelip tireledi.

Meniñ jeke pikirimdi swrasañız, bılay der edim. Birinşiden, bizge policiya sanı degen mäseleni şeşu kerek. Bolaşaqta san aluan şeru, qaqtığıs, basqa boladı desek, olar ülken janjalğa nemese soğısqa aparuı ıqtimal desek, onda policiya sanı qalu kerek. Qazir bäri aytıp jür ğoy, mısalı, därigerdi beker qısqarttıq dep. Bwl da sol siyaqtı, erteñ şın kerek kezinde policiyanı tiisti jerge jetkize almay, qinalmayıq deytin bolsaq.

Ekinşi mäsele, qoğamdıq baqılau. Policiyanıñ jwmısı oñay dünie emes. Öziniñ erekşeligi, specifikası bar. Bastı mäsele ärbir satısına aşıqtıq, qoğamdıq baqılaudı eselep arttıru. Ärbir policiya qızmetkerin videomen körip otıratın jağday. Ärbir şığının parlament pen mäslihat arqılı tergep otıratın baqılau. Jergilikti jerde şerif siyaqtı auıldıq inspektor kerek, onı jwrtı özi saylap otıruı şart dep sanaymın. Policiyağa eñ aldımen özimiz para berudi qoyuımız kerek. Ärbir faktini ayağına deyin jetkizip, sotına deyin aparatın minez kerek bizge.

Üşinşi mäsele, qılmıstıñ aldın alu. Ol da senim degen mäseleden bastaladı. Qoğamnıñ mädenietin de özgertuimiz kerek. Mısalı, jwrtımızdıñ birazı körşige şağımdanudı ruhani qılmıs sanaydı. Ol dwrıs emes. Qılmısqa tözimsiz mädeniet ärbir qılmıstı öziñe jasalğan qılmıs dep sezinuden bastaladı. Policiya qızmeti qoğamdağı aral emes, qamal emes, jwrt adamı, halıq adamı boluı tiis. Mekemede emes, halıq işinde jüretin, aynalasına nwrın şaşıp, aşıq jüretin qızmetkerler kerek.

Mwnıñ bäri oñaylıqpen kelmesi anıq. Policiyanı reformalağımız kelse, eñ aldımen, olardı qarğap sileudi qoyalıq. Olar da qazaqtıñ balası, el azamatı.

– Wlttıq qordı tiimdi paydalanu mäselesi köterilgenimen, biıl köktemde bölingen 6 trln teñge qarjınıñ qayda jaratılğanı turalı egjey-tegjeyli resmi esep bolmadı. Osıdan keyin küdikpen qaraytın eldiñ qatarı köbeydi. Sın qaradürsin bolğanımen, «Estuşi memleket» bwl swraqtıñ basın aşıq qaldırdı. Mañızdı mäsele jöninde der kezinde mardımdı jauaptıñ bolmauı nege äkeldi?

Şalqar Nwrseyitov: Rejimniñ müşeleri özinen jauapkerşilik pen esepti talap etetin elektorat bolmağan soñ el byudjetin öz byudjeti sekildi qarauğa, basqaruğa üyrenip qaldı. Bar mäsele osında dep oylaymın.

Aydos Sarım: Altı trillionnnıñ esebi boldı. Biraq der kezinde aytılmağandıqtan, äñgime şığıp ketkendikten ol eseptiñ qwnı kürt tömendep ketti. Köp qarğıs pen lağnettiñ biri därejesine, kategoriyasına ötip ketti.

– «Sayasat, sodan soñ ekonomika» jolın moyındamasqa amalı qalmağan Qazaqstannıñ aldağı qadamı qanday bolmaq? «Halıq ünine qwlaq asatın memlekette» körinis tabuı tiis bastı kriteriy qaysı?

Şalqar Nwrseyitov: Bilik demokratiyalıq jolmen twraqtı auısuı kerek. Qalğan mäseleler öz jolımen şeşile beredi dep oylaymın.

Aydos Sarım: Jolın aytsaq, onıñ eñ ülkeni saylauı. Aşıq, ayqın, esebi bar saylau. Aldağı parlament saylauı dwrıs ötse, onı jwrt moyındasa, dwrıs saylau dästürge aynalsa, basqa jolın izdep jatudıñ köp qajeti joq.

Kriteriyge kelsek, meniñ oyımşa, estitin bilik bärin estui tiis, biraq estigenniñ bärin iske asıruı şart emes. Jwrt ne demeydi, al qwlaq neni ğana estimeydi! Aqıl kerek sol aytılıp, jazılğandı tüsine biletin. Sizge bireu «öl» dep jatsa, ölu şart emes. Bizde osını köp şatastıradı. Jeke pikir men köñil degen bar. Osındayda müdde degen alğa şığadı. Osı müdde üşin aqıldı bilik kürese, aytısa bilui mindet. Kerek kezde qasarısıp twrıp aluı da kerek. Qasarısa otırıp, müddege say kelissöz, qajet bolsa  sauda da jürgize bilui kerek. Biliktiñ bir ğana müddesi boluı tiis – memlekettik müdde. Osı memlekettik müddeni, mwrattı jwrttıñ bärine aşıq, ayqın tüsindirip, jetkize bilui kerek. Kez kelgen biliktiñ opponenti, qarsılası biliktiñ şegine alar alañı men qasarısıp twratın şebin de bilip, sonı ayqın sezinui tiis. Eñ qiını, osı. Aynalıp kelgende jalpı sayasat degenimiz «Memlekettik müdde degenimiz ne?» degen swraqqa jauap izdeu, sonıñ aynalasında daulasu bolmağanda ne? Tek osı ğana.

– El arasında tarağan «bilik üşin alıp klandardıñ astırtın talası jürip jatır» degen söz qanşalıqtı ras? Resmi bilik tranziti ayaqtaldı ma?

Şalqar Nwrseyitov: Qazirgi bilik tranziti operaciyası N. Nazarbaevtıñ rejisserligimen jürip jatqanı anıq. Talastıñ bar-joğı sol klandardıñ özine ayan. Bir anığı – tranzit josparın jüzege asıru kezinde rejim qalasa da, qalamasa da protestti köñil-küydi eskeruge mäjbür.

Aydos Sarım: Resmi sayasi tranzit jürip jatır. Onıñ nätijesin, qorıtındısın tek kelesi prezident saylauında köre alamız. Mısalı, prezident Toqaev nemese sol kisi qoldağan twlğa saylauğa tüsip, şınayı küreste jeñip şıqsa, sayasi tranzit ayaqtaldı dep ayta alamın.

Al bilik üşin talas-tartıs eşqaşan toqtamağan, toqtamaydı da. Bäri barın saqtağısı keledi, onı köbeytkisi keledi. Bwl fizikanıñ zañdılığı siyaqtı dünie. Mäsele osı talas-tartıs sub'ektilerin aşıq alañğa şığaruda. Bilikke klandar, toptar emes, halıq aldında jüretin sayasi partiyalar aşıq, zañ ayasında talasuı kerek. Olardıñ bağasın anıqtaytın tek saylauşılar, yağni halıqtıñ özi bolğanı şart.

– Şeneunikter korpusınıñ eski kadrları üşin «ekinşi köpir» sanalatın Parlament saylauınan ne kütesiz? Prezident saylauınan keyingi baqılau täjiribesin qoldanudıñ mümkindigi bar ma?

Şalqar Nwrseyitov: Parlament saylauın rejim bıltırğı saylaudağı qatelikterin eskerip, jaña amaldar qoldanuğa tırısadı. Belarus'tegi jağdaydı jiti baqılap otırğanı anıq. Azamattar elektorat retinde belsendilik tanıtıp, öz dauısı üşin beybit jolmen küresuge tırısuı kerek.

Aydos Sarım: Parlament şendiler üşin jasalğan köpir emes. Parlament köpşiliktiñ qoldauımen jasaqtalatın zañ şığaruşı, qadağalauşı organ. Oyı bar, aytarı bar partiyağa birikken azamattardıñ minberi, bilikke aparatın sayasi lift boluı şart. Demokratiyalıq proceduralar osınday parlamenttiñ jasaqtaluına qızmet etui mindet. Saylau qalay ötui kerek degen jüzdegen maqala jazıldı. Bastı mäseleler: sayasi partiyalardı tirkeu, olardıñ saylaualdı jwmısına kedergi keltirmeu, saylaudan soñ barşa byulletendi ädil sanap şığu, kim jeñse de sonıñ jeñisin moyındau, sonımen jwmıs istey bilu. Är saylau uçaskesine aluan partiyanıñ nemese qozğalıstıñ baqılauşısı otırsa, birin-biri qadağalasa, saylau taza ötedi degenge senemin. Sol baqılauşılarğa mümkindik beru, olardı jau sanamaytın psihologiya kerek.

– Osı orayda «Nwr Otannıñ» erekşe bilek sıbanıp, praymerizdi qolğa aluına ne türtki boldı? Sayasi bäsekege wmtılıs pa, älde şarasızdıq pa? Praymerizdiñ bereri men nätijesi qanday bolmaq?

Şalqar Nwrseyitov: Praymeriz – Nwr Otannıñ öz-özin aldauı. Praymerizsiz-aq olar partiyağa köpşiliktiñ qoldauı öte tömen ekenin jaqsı biledi dep oylaymın. Meniñ oyımşa, olardıñ praymerizdi ötkizu maqsatı – elektorattıñ sanasına elde Nwr Otannan basqa sayasi küş joq degen messedjdi qwyu.

Aydos Sarım: Praymeriz bileuşi partiyanıñ eñ wtımdı tehnologiyasınıñ biri boldı dep sanaymın. Narazı toptar qanşa jerden keleke etip, mazaqtasa da iske astı. Büginge deyin on mıñnan astam adam oğan qatısuğa niet bildirdi. Bwl ülken jetistik.

Mısalı, jeñiske jetuim kerek degen ärbir adam özi ğana partiyağa müşe bolmaydı, barınşa jaqtastarın da tartadı. Esep boyınşa, osı praymerizdiñ nätijesinde partiya müşeleriniñ sanı eselep öspese de, biraz ösedi degen boljam bar. Bügin partiyanı wnata bermeytin adamdar da boladı arasında. Solardıñ ükili ümitteri dauısqa ie bolıp jatsa, reyting bastap twrsa, bwlar kemi saylauğa da baradı jäne partiyağa da ügitteydi. Mısalı, siz memlekettik emes wyım jetekşisiz delik. Wyımıñızğa jiırma belsendi müşe bolsın. Siz kemi osılardı partiyağa kirgizesiz, sebebi praymerizge tek partiya müşeleri ğana qatısa aladı. Siz olardı ğana emes, öz tuıstarıñızdı da tartasız, sizdi qwrmettegender de söytedi. Sonıñ arqasında bir belsendi kemi jüz adamdı tartuı ıqtimal. On mıñ adam jüz adamdı tarta bilse, bir million bolıp şığadı. Bwl eñ ülken sayasi esep.

Ekinşi esep mınau. Partiya praymeriz nätijesinde respublika därejesinde reytingi joğarı jüz belsendini anıqtasa, ärbir aymaqta mäslihat sanın japsa, bwl da ülken küş. Qatarğa iligetini bar, dodada wtılatındar bar. Wtılğandardı da işke tarta bilse, qatarında saqtasa ol da küş. Erteñ saylaudıñ tizimin jariyalağanda, qatarında jañaşıl, jaña adamdar bar eken, şınayı özgeruge degen nieti bar eken degen äñgime şığadı. Bwl kemi jaqtastarğa mıqtı signal, ekioylı bolıp jürgenderge oy salatın dünie.

Üşinşi esep. «Nwr Otan» partiyası da oyınşıq partiya emes. Audandarğa barsañız, köbinde özge partiyalardıñ ökili de, keñsesi de joq. Eger sol audannıñ negizgi belsendisin qorıta bilse, qatarına qosa bilse, mäslihat saylauınıñ mäselesi şeşiledi. Sol audanğa ümitti belsendiler respublikalıq  tizimdi de nasihattaydı özderi üşin. Audan azamattarı üşin özderi biletin belsendiler dwrıs äñgime aytıp jatsa, ügittese respublikalıq tizim de jau bolmaydı. Praymeriz arqılı qatarın jañalauğa, şın belsendilerdi izdeuge, partiyağa köldeneñinen emes, qızmet babımen emes, şın sayasi nietpen qosılğandardıñ sanı da artpaq. Sizdiñ aldıñızğa közi janıp twrğan agitator kelgende senesiz be, älde jattandı söz aytatın ezbe maymöñkege senesiz be?

Qısqası, qay twrğıdan da praymeriz mıqtı mehanizm. Amerikada osıdan bir ğasır bwrın praymeriz engen. Sonıñ arqasında sayasi jüyelerin jañalap, demokratiyalandırğan. Bizde de solay bolsa eşkim de odan jamandıq körmes dep oylaymın. Eger bwl jüye ense, dästürge aynalsa, basqa partiyalarğa da sın bolmaq. Basqa partiyalar osını meñgere bastasa, är satıdağı sasi partiyalıq tizimder köpşiliktiñ qalauımen jasaqtalatın boladı. Bir jağınan sın, ekinşi jağınan şıñ. Halıq, saylauşı şınayı qoldağan azamattardıñ jergilikti partiya basşılarınıñ teperişinen, quğındauınan saqtaytın qwral, mehanizm.

– Sonımen, birinşi joldau öz mindetin qanşalıqtı tiimdi atqardı? Onda köbine jıl kölemine sıymaytın, wzaqmerzimdi josparlar aytılğan siyaqtı körinbey me?

Şalqar Nwrseyitov: «Qazaqstan-2030» bağdarlamasın merziminen bwrın orındap tastağan elde eşteñege tañğaluğa bolmaydı dep oylaymın.

– Aydos mırza, ötken jolı bir bağdarlamada küzde birqatar özgerister boladı dep ediñiz. Jaña joldauda azamattıq belsendilerge erkindik beru, «sayasi twtqındardı» bosatu taqırıbı qamtıla ma?

Aydos Sarım: Özgeristerdiñ, onıñ işinde sayasi özgeristerdiñ bolatını anıq. Jalpı alğanda Qazaqstan wzaqmerzimdi üzdiksiz özgerister kezeñine ayaq basqan memleket. Elimizdi, onıñ twtastığın, egemendigin saqtaymız desek, bizge tıñ reformalar kerek ekenin bügin besiktegi balağa deyin biletin kezeñdemiz. Olay bolsa memlekettiñ bügingi bastı jwmısı osı reformalardıñ tärtibi men tizbegin jasau, olardıñ kezegi men basımdığın anıqtap, sonı qoğamğa wsınıp, qajet bolsa aytısa-tartısa barşağa däleldep, şeşingen sudan tayınbas dep solardı basqarıp ketu bolıp tabıladı. Ol reformalardıñ birazı qoğamğa, qoğamdıq toptarğa wnamauı da, jwrttıñ aşuın tuğızuı mümkindigin de esten şığarmağan dwrıs. Mıqtı bilik wltqa qajetti degen reformalardı tipti küştep, qalıñ narazılıq işinde de ötkize beredi. Özim bwl twrğıda Britaniya prem'eri Margaret Tetçer hanım jürgizgen reformalardı ülgi dep sanaymın. Nağız sayasatkerdiñ, nağız qayratkerdiñ jasağan tirligi men tirşiligi.

Al «sayasi twtqın» degen äñgimege kelsek, bwl jerde eki tüytkil bar. Birinşisi – kimdi «sayasi twtqın» dep sanauımız kerek degen äñgime. Ekinşisi – sayasi qajettilik pen özektilik degen mäsele. Men bilsem bügingi bilik keybir qwqıq qorğauşı wyımdar men sayasi toptardıñ bağasımen kelise bermeydi, sondıqtan mwnday mäseleni moyındamauğa tırısadı. Sol sebepti Joldau siyaqtı strategiyalıq qwjatta bwl taqırıptıñ boluı, orın tabuı ekitalay dünie. Naqtı adamdar men twlğalardıñ tağdırına kelsek, köp faktor men jağdaydıñ bir kezeñ men keñistiktegi toğısuı tiis siyaqtı. Jalpı sayasat degenimiz ärqaşan sayasi jolmen jürgizilui tiis dep sanaymın. Kezinde bolğan qatelikterdi moyındau, olardı tüzete bilu – sayasi köregendilik pen ziyalılıqtıñ belgisi. Jaña sayasi kezeñ üşin, jaña sayasi däuirdi bastau üşin de belgili bir sayasi şeşimderdi qabıldap, amnistiya jariyalau kerek bolatını anıq. Alayda onıñ eki alğışartı bar: biri – ortaq mämile, ekinşisi – tiisti ötiniş. Osını qalap, osığan eñbektenip jürgen azamattar bar. Olar da ülken mwratşıldıq tanıtıp, dänekerlik, mämilegerlik jwmıstarın jandandıra tüsip, ortaq kompromist joldarın wsına bastauı dwrıs dep sanaymın. Naqtı uaqıtın, kezeñin ayta almaspın, biraq, mäselen, aldağı saylauğa deyin nemese sodan keyin keybir qapastağı azamattardıñ bosauı ıqtimal dünie degenge sengim keledi.

– Qazaqstannıñ sayasi ömirinde jartı jılda ne özgerui mümkin? Bıltır Nazarbaev atı – 4 ret, Elbası sözi – 11 märte qoldanılğan joldaudıñ biılğı nwsqasında «sabaqtastıq» principine qanşalıqtı män berilmek? Toqaevtıñ 1 qırküyekke josparlanğan ekinşi joldauında ne aytıluı qajet? Aqordanıñ polittehnologtarına qanday keñes berer ediñiz?

Şalqar Nwrseyitov: Pandemiya men ekonomikalıq krizisten şığudıñ jolın wsınuğa tırısatın joldau boları anıq. Osı jolğı joldauda sayasi reformalardıñ şınayı jüru kerektigi aytıluı kerek. Köptegen şeteldik ğalımdardıñ zertteuine süyensek, sayasi liberalizaciyasız ekonomikalıq ösimge qol jetkizu mümkin emes.

Aydos Sarım: Elbasınıñ atın atau eş qılmıs emes. Sabaqtastıq degen wrandı wsınğan sayasatker üşin zañdı da, layıqtı da qwbılıs.

Öz basım, ärine, jaña joldauda üş närseniñ bolğanın qalar edim.

Birinşi. Sayasi reformalar jalğasadı, olardıñ legi men kezegi mınaday boladı degen naqtı tezisti kütemin. Onıñ işinde mañızdısınıñ biri – jergilikti özin özi basqaru jüyesiniñ reforması degen taqırıp.

Ekinşi. Eldegi ekonomikalıq jağdaydıñ şınayı bağası. Şınayı bağa aytılğan soñ, onı köterudiñ joldarı, bağıtı, kezegi degen naqtı mäsele.

Üşinşi. Halıqtı äleumettik reabilitaciyalau degen taqırıp, äleumettik qoldau jüyesin bir izge salu, halıq kömek izdep sabılmauı tiis, kerisinşe, memkömek mwqtaj azamattardı izdep, qatarğa qosatın jüye boluı şart.

Prezidenttiñ baspasöz hatşısı Berik Uäli äleumettik jelide «Toqaev elimizdiñ dağdarıstan keyingi kezeñdegi negizgi damu maqsattarı jayında aytadı. Joldaudıñ basım böligi ekonomikalıq jäne äleumettik mäselelerge arnaladı» dep habarladı.

– Bwl dağdarıstıñ soñına tayağanımızdı körsete me?

Şalqar Nwrseyitov: Pandemiyanıñ ekonomikağa äserinen bwrın mwnay bağasınıñ qwldırauı saldarınan el ekonomikasınıñ qalt-qwlt jağdayda twrğanı anıq. Wlttıq qordıñ qarjısı byudjettiñ şığının jabu üşin jwmsalıp jatır. Halıqaralıq valyuta qorınıñ boljamınşa, biıl Qazaqstannıñ real İJÖ – 2,7% tömendeydi. Düniejüzilik banktiñ boljamınşa, Qazaqstanda kedeylerdiñ sanı 800 mıñğa artadı. Elde öz-özin jwmıspen qamtuşı dep atalatın, şın mäninde, jwmıssız 2,1 mln adam bar. Alda ekonomikalıq qiınşılıqtardıñ ösuimen sayasi repressiya da arta tüsui mümkin.

Aydos Sarım: Qazaqstannıñ jağdayı jwrt oylağanday jaman da emes, bilik oylağanday jaqsı da emes. Biz qiın kezeñderdi bastan ötkeremiz. Kez kelgen şınayı reforma jemisin bergenge deyin eñ aldımen alğıs emes, qarğıs tudıradı, narazılardıñ sanın arttıradı. Meniñ tileytinim, populizmge jol bermey, jwrttıñ bärine jağatın sayasat emes, kerek bolsa qajetsiz jüzdegen memlekettik mekemeni jauıp tastaytın, olardıñ qıjılı men narazılığına şıday alatın belsendi reformalar. Oğan deyin, ärine, eldi äleumettik twrğıdan qoldau, qorğau, besikten beyitke deyingi adam ömirin qamtamasız etetin äleumettik jeli men jüyeniñ dwrıs jwmıs isteuin jolğa qoyu şart. Reformalar onsız da qiındıq körgen toptardı oysıratpauı kerek. Kerisinşe, reforma qiındığın birşama jeñildetetin, qiındıqtardı eñseruge mümkindik beretin şarttar men joralğılardı qarastıruı tiis. Sayasi reformalar jalğasın tabadı, reformalardıñ ekinşi legi de boladı. Biraq bügingi künniñ eñ özekti mäselesi ekonomika men äleumet bolmaq.

– Jauabıñızğa raqmet!

"The Qazaq Times"