الەم گەوساياساتىندا بۇرىلىستارعا تولى 2017 جىل

2017 جىل حالىقارالىق ماڭىزدى وقيعالارعا، ساياسي شەشىمدەر، كەلىسىمدەر مەن قاقتىعىستارعا تولى جىل بولدى. بۇل جىلدا حالىقارالىق گەوساياساتتا بىرقاتار اۋقىمدى وزگەرىستەرمەن بىرگە، جاڭا باستامالار كوتەرىلدى. ساياسي ارەنادا جاڭا تۇلعالار مەن كوشباسشىلار پايدا بولدى. الەمنىڭ كەيبىر ايماقتارىنداعى شيەلەنىستەر شەشىم تاپسا، كەيبىر ءوڭىردىڭ قايشىلىعى ۋشىعىپ، تۇتاس الەمدىك بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە قاتەرلەردى دە كۇشەيتە ءتۇستى. ولاي بولسا وسى جىلداعى حالىقارالىق ماڭىزدى دەگەن وقيعالار مەن وزگەرىستەرگە شولۋ جاساپ كورەلىك.

2017 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ العاشقى كۇندەرى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا بىرقاتار وزگەرىستەر بولدى. قاڭتاردىڭ العاشقى كۇنى  بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلەرىنىڭ تىزىمدىگى جاڭاردى. قازاقستان ورتالىق ازيادان اتالعان الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ماڭىزدى كەڭەسىنە تۇڭعىش رەت مۇشە بولىپ، 2017 جىلداعى الەمدىك ساياسي وزگەرىستەردىڭ پاراعىن اشقان ەدى. 2 قاڭتار كۇنى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جاڭا باس حاتشىسى انتونيو گۋتەريش رەسمي تۇردە قىزمەتكە كىرىستى.

جىلدىڭ باسىنداعى ەلەۋدى گەوساياسي وقيعالار قاتارىندا دونالد ترامپتىڭ قۇراما شتاتقا 45-ءشى كەزەكتى پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋى بولدى. دونالد ترامپ 2017 جىلدىڭ 20-شى قاڭتارىنان باستاپ قىزمەتكە كىرىستى جانە قىزمەتىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ، قۇراما شتاتتىڭ ساياساتىنا از بولماعان وزگەرىستەردى الىپ كەلدى. سولاردىڭ قاتارىندا، عالامدىق جىلىنۋدىڭ الدىن الۋعا جاسالعان «پاريج كليمات كەلىسىمىنەن» باس تارتۋ, اقش-قا ميگرانتتاردىڭ كىرۋىن شەكتەۋ، اقش-قا ءتيىمسىز دەپ تاپقان حالىقارالىق ساۋدا كەلىسىمدەرىنەن شىعۋ، ورتا شىعىستاعى سونىڭ ىشىندەگى اۋعانستانداعى اسكەرلەرىن كوبەيتۋ، سولتۇستىك كورەياعا قارسى قاتاڭ قىسىم شاراسىن جاساۋ تاعى باسقالارى بار.

ءبىر جىلدان بەرگى حالىقارالىق حابارلارعا شولۋ جاسايتىن بولساق اقش پرەزيدەنتىنە ترامپتىڭ كەلۋى الەمدىك ساياساتقا دا ۇلكەن ىقپال جاساعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. ترامپ ءتىپتى قۇرامىندا الەمدىك ءىرى دەرجاۆالار كىرەتىن ناتو ۇيىمىن دا اقش-قا كەرەكسىز، تىم ۇلعايىپ كەتكەن ۇيىم رەتىندە باس تارتا جازداعان ەدى. ترامپ بيلىككە كەلۋدەن بۇرىن، سوڭعى جىلدارى شيەلەنىسە تۇسكەن اقش پەن رەسەي قاتىناسىن رەتكە سالىپ، ەكى ەلدى تاتۋ ەتۋگە تىرىساتىنىن جەتكىزگەن. الايدا، ول قىزمەتكە كىرىسكەن العاشقى ايىندا-اق، ۋاشينگتوننىڭ بيلىگى ترامپتىڭ ويلاعانىن ىسكە اسىرتپادى. اق ءۇيدىڭ پرەزيدەنت بولمەسىنە كىرۋدەن بۇرىن قىتايدىڭ اقش-قا ادىلەتسىز ساۋداسىنا توسقاۋىل جاساپ, زيان شەككەن امەريكالىق كاسىپكەرلەرگە بولىساتىنىن ايتقان ترامپ، پرەزيدەنتتىگىنىڭ العاشقى جىلىندا بۇل ۋادەسى ءۇشىن بىرقاتار ماڭىزدى قادامدارعا دا باردى.

سوڭعى جىلدارى شىرمالىپ كەلگەن كورەي تۇبەگى ماسەلەسى جىل باسىنان تارتىپ شيەلەنىسە ءتۇستى. سولتۇستىك كورەيا كوكتەم ايلارىنان باستاپ، زىمىران سىناقتارىن باستادى. بۇل سولتۇستىك شىعىس ازيا قايشىلىعىن ۇلعايتا ءتۇستى. قىتاي مەن وڭتۇستىك كورەيا اراسىندا اقش-تىڭ «ساد» زىمىرانعا قارسى جۇيەسىنە بايلانىستى ديپلوماتيالىق داعدارىس ورىن الدى. اقش-تىڭ سولتۇستىك كورەياعا قاراتقان قىسىمى ارتقان سايىن، تۇبەكتە يادرولىق سوعىستى قاۋىپى دە ارتا ءتۇستى. كۇز ايلارىندا سولتۇستىك كورەيا مەن اقش اراسى ءتىپتى دە ۋشىعىپ، ترامپتىڭ ازيا ساپارى كەزىندە اقش-تىڭ الىپ اسكەري تەحنيكالارى سولتۇستىك كورەياعا جاقىن سۋ الابىنا كەلدى. سوڭعى ءبىر ايدا عانا اقش پەن سولتۇستىك كورەيا اراسى بىرتىندەپ قالىپقا تۇسە باستاعانى بايقالادى. تەك، وتكەن اپتانىڭ سوڭىندا قاۋىپسىزدىك كەڭەس قابىلداعان جاڭا سانكتسيادان كەيىن، اشۋلى كحدر قايتا وتالۋى قاۋىپى بار.

وڭتۇستىك كورەيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى 2017 جىلدىڭ باس شەنىندە بيلىكتەن كەتىپ، ەكى ايدان كەيىن، مامىر ايىندا ءمۇن جاين وڭتۇستىك كورەيا پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ول سىرتقى ساياساتتا بىرقاتار وزگەرىستەر الىپ كەلدى. العاشقى ساپارىن، قۇراما شتاتتان باستاعان ءمۇن جايىن، قىتايمەن اراداعى قاتىناستاردى رەتتەۋ ءۇشىن قاراشا ايىندا بەيجىڭگە رەسمي ساپارمەن باردى. وڭتۇستىك كورەيانىڭ كورەي تۇبەگى ماسەلەسىندەگى شەشۋشى ورىنىن كورسەتتى.

جالپى، 2017 جىلى الەمدەگى ءبىر قاتار ەلدە پرەزيدەنت سايلاۋ ءوتتى. بيىلعى جىلى ەلەۋلى پرەزيدەنت سايلاۋلارىن قاتارعا تىزەر بولساق مىناداي.

اقپاندا – تۇركىمەنستاندا سايلاۋ ءداستۇرلى ناتيجەدە اياقتالدى.

ساۋىردە – فرانتسيا پرەزيدەنت سايلاۋىندا مارين لەپەندى جەڭىپ، تاريحتاعى ەڭ جاس فرانتسيا پرەزيدەنتى ەمانۋەل ماكرون تاققا وتىردى.

مامىردا – 19 مامىر كۇنى يراندا سايلاۋ باستالدى. ناتيجەسىندە حاسان رۋحاني قايتالاي پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى.

وڭتۇستىك كورەيادا ءمۇن جاين بيلىككە كەلدى.

ماۋسىمدا – موڭعوليادا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى، ەلدىڭ حالماگاين باتتۋلگا موڭعول ەلىنە باسشى بولىپ سايلاندى.

تامىزدا – گەرمانياداعى سايلاۋ قىركۇيەككە شەگەرىلدى، انگەلا مەركەل ورنىندا قالدى.

شىلدەدە – ءۇندىستاندا وزگەرىسسىز سايلاۋ ناتيجەسى بولدى.

قازاندا – قىرعىزستاندا بەسىنشى پرەزيدەنت بولىپ ساۋرانباي جيەنبەكوۆ سايلاندى.

تاۋىق جىلىنداعى حالىقارالىق وقيعالار اراسىندا «برەكسيت» ماسەلەسى سالماقتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولدى. وتكەن جىلدان باستالعان ۇلىبريتانيانىڭ ەو-دان باس تارتۋ ماسەلەسى بيىل شەشىمىن تاپتى. جىل باسىندا ەكى تاراپتىڭ كەلىسسوزدەرى كوپتەگەن قيىندىقتارعا ۇشىرادى. ونىڭ باستى سەبەبى ۇلىبريتانيا ەو-دان كەتۋ ءۇشىن «قول ءۇزۋ اقىسىن» تولەۋىنە تۋرا كەلدى. ونى ەو كوميسسياسى العاشىندا 60 ملرد ەۋرو دەپ كورسەتكەن. سونىمەن بىرگە، ۇلىبريتانيانىڭ ازاماتتارى جاپپاي يرلانديا ازاماتتىعىن الا باستادى. بۇل ەكى جاققا دا كەلىسسوزدەردىڭ شارتتارىن قيىنداتا ءتۇستى. قاراشا ايىنداعى تابىستى كەلىسسوزدەردەن كەيىن قوس تاراپ ءبىر ماملەگە كەلدى. ۇلىبريتانيا قول ءۇزۋ اقىسىن بەرەتىن بولدى، بىراق ونى العاشقى 60 ملرد ەمەس، 40 ملرد ەۋرو تولەۋگە كەلىستى. ەو ۇلىبريتانيا ىشىندەگى تۇراقسىزدىقتاردى شەشۋگە كومەكتەسەتىن بولىپ كەلىستى.

2017 جىلى الەمدە ەڭ سالماقتى ءارى كۇردەلى بولعان ماسەلە – كورەي تۇبەگى قايشىلىعى. سولتۇستىك كورەيا وسى جىلدا تاريحتاعى ەڭ كوپ زىمىران سىناعىن جانە ەڭ قاۋىپتى يادرولىق سىناعىن وتكىزدى. بىرنەشە زىمىرانى جاپونيانىڭ كەڭىستىگىنەن ءوتىپ، تىنىق مۇحيتىنا قۇلادى. ءتىپتى اقش-تىڭ اسكەري بازاسى ورنالاسقان گۋام ارالىنا زىمىران شابۋىلىن جاسايتىن بولىپ قورقىتتى. سولتۇستىك كورەيا جونىنەن الىپ ايتقاندا، 2017 جىل يادرولىق باعدارلاماسى مەن بالليستيكالىق زىمىراندى دامىتۋ ىستەرى ءۇشىن تابىستى جىل بولىپ قالدى. سەبەبى، بيىل كحدر زىمىران سىناقتارى ارقىلى قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىرانىن اتموسفەرا قاباتىنان شىعارۋ، قايتا ەنگەندەگى تەمپەراتۋراعا توزىمدىلىك قاتارلى جاقتاردا تابىسقا جەتتى. سونىمەن بىرگە، سولتۇستىك كورەيا زىمىراندارى اقش-تىڭ ماڭىزدى قالالارىنا جەتە الاتىن بولدى.

قىتايدا بيىل از بولماعان وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. قازان ايىندا وتكەن قكپ-نىڭ XIX قۇرىلتايىنا دەيىن دە، كورەي تۇبەگى ماسەلەسى، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندە، ۇندىستانمەن شەكارالىق جانجال ىستەرىندە از بولماعان قارسىلىقتار مەن قيىندىقتارعا تاپ بولدى. قۇرىلتايدان كەيىن شي جينپيڭ وكىلەتتى مەرزىمىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالىپ، ەلدى ءتۇبىرلى رەفورمالارمەن جاڭارتاتىنىن العا تارتتى. سونىمەن بىرگە بۇل ەلدە الەمدىك ماڭىزى بار «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنىڭ ماڭىزدى باسقوسۋى بولىپ ءوتتى. بۇل قىتايدىڭ ىقپالىن ارتتىراتىن ماڭىزدى باعدارلاما دەپ قارالدى. وعان ءار وڭىردە ءارتۇرلى جاۋاپتار بولدى. ترامپتىڭ قىتايعا ساپارى كەزىندە قىتاي-اقش اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستار رەتتەلدى. دەگەنمەن، ترامپ قىتايدىڭ الەمدىك ساۋداداعى ادىلەتسىزدىگىن العا تارتىپ، قىتاي ەكونوميكاسىن نارىقتىق ەكونوميكا دەپ مويىنداماعان ۇستانىمىندا قالدى.

قىتايدا ەتنيكالىق قازاقتارعا جاسالعان قۋعىن-سۇرگىن دە 2017 جىلداعى اسا سالماقتى تاقىرىبىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. 2016 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستالعان قۋعىن-سۇرگىن، «شىنجاڭ ورنىقتىلىعى» جەلەۋىمەن قانداستارىمىزعا جاسالعان ادىلەتسىزدىكتەر مەن قۇقىق بۇزۋ ارەكەتتەرى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس وڭىرىندەگى جاعدايدى قيىنداتا ءتۇستى. ءارى قازاقستانداعى جۇرتشىلىقتىڭ كۇشتى نارازىلىعىنا ۇشىرادى. باسىندا «بىلمەپپىزگە» سالعان اق وردا، كەيىن بۇل ماسەلەگە سۇراۋ سالدى. قىتايداعى قانداستاردىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن قارا بۇلت ءالى دە سەيىلە قويعان جوق. بۇل قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىستارعا بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتتى.

وسى جىلداعى الەمدەگى 2 ملرد-قا جۋىق مۇسىلمان قاۋىمى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن نارازىلىق تۋدىرعان وقيعانىڭ ءبىرى ميانماداعى مۇسىلمان گەنوتسيدى بولدى. سوڭعى كەزدەگى شەكاراسىز دارىگەرلەر ۇيىمىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا ميانمانىڭ قارۋلى كۇشتەرى روحينجا مۇسىلماندارىنىڭ 6000 ادامىن قىرىپ، جۇزدەگەن اۋىلداردى ورتەگەن. 3 مىڭ ادام قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنەن جان ساۋعالاي قاشىپ بارا جاتقان جولداردا قازا تاپقان. 700 مىڭعا جۋىق روحينجالار بانگلادەشكە پانالاپ قاشىپ بارعان. بۇل الەمدە زور ءدۇمپۋ تۋدىرعان وقيعانىڭ ءبىرى بولىپ، 2017 جىلدىڭ تاريحىندا قالدى.

اياقتالۋعا جاقىن قالعان تاۋىق جىلىندا ديپلوماتيالىق داعدارىستار دا كوپ بولدى. ونىڭ باستىسى اقش پەن رەسەي قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحتاعى ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە ءتۇسۋى. سونىمەن بىرگە، اقش-كۋبا، اقش جانە 6 مۇسىلمان ەلى قارىم-قاتىناسىنىڭ سالقىنداۋى. قىتاي-وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي-ءۇندىستان، ساۋد ارابياسى باستاعان التى ەل مەن كاتار اراسىنداعى «كاتار ديپلوماتيالىق داعدارىسى» قاتارلى جاعدايلاردى قاتارعا تىزۋگە بولادى. تۇركيا مەن اقش جانە ەۋروپا ەلدەرى اراسىندا دا داۋ-دامايلار ءجيى تۋىلىپ وتىردى.

اسكەري ارەكەتتەر دە 2017 جىلدا تىنىش كۇيدە بولعان جوق. سولتۇستىك كورەياعا قارسى اقش پەن وڭتۇستىك كورەيانىڭ بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋلارى اقپان ايىنان تارتىپ جەلتوقساننىڭ باس شەنىنە دەيىن جالعاستى. ونىڭ كەيبىرەۋى كورەي تۇبەگىندەگى سوعىس قاۋىپىن ەسەلەپ ارتتىردى. اقش اۋعانستانداعى اسكەر سانىن قايتا كوبەيتتى. رەسەي جەلتوقساننىڭ باسىندا ءسۇريادان اسكەرىن شىعاراتىنىن مالىمدەدى. بۇدان سىرت قىتاي مەن رەسەي العاش رەت كولەمدى اسكەري جاتتىعۋدى بىرلەسە وتكىزسە، قىركۇيەك ايىندا رەسەي جاعى بەلارۋسپەن بىرلەسكەن «باتىس-2017» اسكەري وقۋ-جاتتىعۋىن وتكىزدى. بۇل رەسەيدىڭ تاريحتاعى ەڭ ءىرى اسكەري جاتتىعۋىنىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. ءارى، ناتو-نىڭ رەسەيدەن الاڭداۋشىلىعىن كۇشەيتە ءتۇستى.

ورتا شىعىستا 2017 جىل وڭدى وزگەرىستەردىڭ بولعانى دا بەلگىلى. ونىڭ ەڭ باستىسى «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمىنا قارسى كۇرەس ايتارلىقتاي تابىستى بولدى دەۋگە بولادى. يراك پەن ءسۇريادا اتالعان ۇيىمعا قارسى كۇرەس جەڭىسكە جەتكەنىن سول ەلدەردىڭ ۇكىمەتى جانە اقش، رەسەي، يران، تۇركيا قاتارلى ەلدەر جارىسا مالىمدەدى.

تەك جەلتوقسان ايىندا تاياۋ-شىعىستا يزرايل مەن پالەستينا قاقتىعىسىن قايتا ورشىتەتىن ءبىر وقيعا بولدى. ول بولسا، اقش پرەزيدەنتى ترامپتىڭ يەرۋساليم قالاسىن يزرايل استاناسى دەپ مويىنداۋىنا بايلانىستى تۋىلعان الاۋىزدىقتار. پالەستينا مەن تۇركيا باستاعان بىرقاتار مۇسىلمان ەلدەر بۇل شەشىمگە قارسىلىق تانىتتى. سوڭىندا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى بۇل شەشىمدى تەرىستەدى. دەگەنمەن، داۋدىڭ بۇلتى ءالى سەيىلە قويعان جوق.

جىلدىڭ سوڭعى كۇردەلى حالىقارالىق كۇردەلى قايشىلىقتاردان سايابىر تارتىپ قالدى. سولاي بولا تۇرسا دا ءار ەلدە، ءار وڭىردە ءتۇرلى وقيعالار، جانجال، قاقتىعىس، كەلىسىم مەن ىنتىماقتاستىقتاردىڭ لەگى تولاسسىز بولىپ جاتىر. جالپى تۇرعىدان العاندا 2017 جىلدىڭ سوڭعى كۇردەلى قايشىلىقتان ادا كۇيىندە وتەتىندەي. دەگەنمەن، وتكەن اپتا سوڭىندا باستالعان سولتۇستىك كورەياعا جاڭا سانكتسيا شەشىمى شىعىستاعى ءورتتى قوزداتا ءتۇسۋى دە عاجاپ ەمەس.

دەگەنمەن، 2017 جىلدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى الەمنىڭ ەكونوميكا، اسكەري ىستەر، عىلىم-تەحنيكاداعى كوشباسشىسى سانالاتىن ەلدەردىڭ اۋقىمدى وزگەرىستەرى مەن رەفورمالارى قاتار بولعانى دەۋگە لايىق. ۇلىبريتانيا دەربەس دامۋ جولىن تالداپ، ەو-دان ىرگە بولسە، اقش الەمدىك كوشباسشىلىق ورىنىن نىعايتۋعا شىنداپ كىرىستى. قىتاي ازياداعى جانە الەمدەگى ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن ء"بىر بەلدەۋ، ءبىر جول" باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە كىرىستى. مۇناي تەڭىزىندە وتىرعان ساۋد ارابيانىڭ ءوزى "مۇنايسىز ەل" بولۋ جوسپارىنا قادام قويدى. فرانتسيا بيلىگى جاستاردىڭ قولىنا ءوتىپ، جاڭا سەرپىن الدى. تۇركيا ەۋروپادان بەت بۇرىپ، اراب ەلدەرى، وزگە يسلام ەلدەرى جانە رەسەيگە بەيىمدىك تانىتتى. 40 جىلدان استام ۋاقىت توقتاپ قالعان عارىش سالاسىن زەرتتەۋ جۇمىستارى قايتا جانداندى. جاقىندا اقش ايعا عارىشكەر اتتاندىرۋ جوباسىن بەكىتتى. ودان ارى مارستى زەرتتەۋگە دە كەمە اتتاندىرۋ جوسپارلارىن اتاپ ءوتتى. وسىنىڭ ءبارى 2017 جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعالارى رەتىندە تاريح ۋاقىتى قىسقارعان ءداۋىردىڭ ماڭىزدى وزگەرىستەرى بولىپ قالدى.

“The Qazaq Times”