Älem geosayasatında bwrılıstarğa tolı 2017 jıl

2017 jıl halıqaralıq mañızdı oqiğalarğa, sayasi şeşimder, kelisimder men qaqtığıstarğa tolı jıl boldı. Bwl jılda halıqaralıq geosayasatta birqatar auqımdı özgeristermen birge, jaña bastamalar köterildi. Sayasi arenada jaña twlğalar men köşbasşılar payda boldı. Älemniñ keybir aymaqtarındağı şielenister şeşim tapsa, keybir öñirdiñ qayşılığı uşığıp, twtas älemdik beybitşilik pen qauipsizdikke qaterlerdi de küşeyte tüsti. Olay bolsa osı jıldağı halıqaralıq mañızdı degen oqiğalar men özgeristerge şolu jasap körelik.

2017 jıldıñ qañtar ayınıñ alğaşqı künderi Birikken Wlttar Wyımında birqatar özgerister boldı. Qañtardıñ alğaşqı küni  BWW Qauipsizdik keñesiniñ twraqtı emes müşeleriniñ tizimdigi jañardı. Qazaqstan Ortalıq Aziyadan atalğan älemdik qauımdastıqtıñ mañızdı keñesine twñğış ret müşe bolıp, 2017 jıldağı älemdik sayasi özgeristerdiñ parağın aşqan edi. 2 qañtar küni Birikken Wlttar Wyımınıñ jaña Bas hatşısı Antonio Guteriş resmi türde qızmetke kiristi.

Jıldıñ basındağı eleudi geosayasi oqiğalar qatarında Donal'd Tramptıñ Qwrama Ştatqa 45-şi kezekti prezidenti bolıp saylanuı boldı. Donal'd Tramp 2017 jıldıñ 20-şı qañtarınan bastap qızmetke kiristi jäne qızmetiniñ alğaşqı küninen bastap, Qwrama Ştattıñ sayasatına az bolmağan özgeristerdi alıp keldi. Solardıñ qatarında, ğalamdıq jılınudıñ aldın aluğa jasalğan «Parij klimat kelisiminen» bas tartu, AQŞ-qa migranttardıñ kiruin şekteu, AQŞ-qa tiimsiz dep tapqan halıqaralıq sauda kelisimderinen şığu, Orta Şığıstağı sonıñ işindegi Auğanstandağı äskerlerin köbeytu, Soltüstik Koreyağa qarsı qatañ qısım şarasın jasau tağı basqaları bar.

Bir jıldan bergi halıqaralıq habarlarğa şolu jasaytın bolsaq AQŞ prezidentine Tramptıñ kelui älemdik sayasatqa da ülken ıqpal jasağanın anıq bayqauğa boladı. Tramp tipti qwramında älemdik iri derjavalar kiretin NATO wyımın da AQŞ-qa kereksiz, tım wlğayıp ketken wyım retinde bas tarta jazdağan edi. Tramp bilikke keluden bwrın, soñğı jıldarı şielenise tüsken AQŞ pen Resey qatınasın retke salıp, eki eldi tatu etuge tırısatının jetkizgen. Alayda, ol qızmetke kirisken alğaşqı ayında-aq, Uaşingtonnıñ biligi Tramptıñ oylağanın iske asırtpadı. Aq üydiñ prezident bölmesine kiruden bwrın Qıtaydıñ AQŞ-qa ädiletsiz saudasına tosqauıl jasap, ziyan şekken amerikalıq käsipkerlerge bolısatının aytqan Tramp, prezidenttiginiñ alğaşqı jılında bwl uädesi üşin birqatar mañızdı qadamdarğa da bardı.

Soñğı jıldarı şırmalıp kelgen Korey tübegi mäselesi jıl basınan tartıp şielenise tüsti. Soltüstik Koreya köktem aylarınan bastap, zımıran sınaqtarın bastadı. Bwl Soltüstik Şığıs Aziya qayşılığın wlğayta tüsti. Qıtay men Oñtüstik Koreya arasında AQŞ-tıñ «Sad» zımıranğa qarsı jüyesine baylanıstı diplomatiyalıq dağdarıs orın aldı. AQŞ-tıñ Soltüstik Koreyağa qaratqan qısımı artqan sayın, tübekte yadrolıq soğıstı qauipi de arta tüsti. Küz aylarında Soltüstik Koreya men AQŞ arası tipti de uşığıp, Tramptıñ Aziya saparı kezinde AQŞ-tıñ alıp äskeri tehnikaları Soltüstik Koreyağa jaqın su alabına keldi. Soñğı bir ayda ğana AQŞ pen Soltüstik Koreya arası birtindep qalıpqa tüse bastağanı bayqaladı. Tek, ötken aptanıñ soñında Qauipsizdik keñes qabıldağan jaña sankciyadan keyin, aşulı KHDR qayta otaluı qauipi bar.

Oñtüstik Koreyanıñ bwrınğı prezidenti 2017 jıldıñ bas şeninde bilikten ketip, eki aydan keyin, mamır ayında Mün Jayn Oñtüstik Koreya prezidenti bolıp saylandı. Ol sırtqı sayasatta birqatar özgerister alıp keldi. Alğaşqı saparın, Qwrama Ştattan bastağan Mün Jayın, Qıtaymen aradağı qatınastardı retteu üşin qaraşa ayında Beyjiñge resmi saparmen bardı. Oñtüstik Koreyanıñ Korey tübegi mäselesindegi şeşuşi orının körsetti.

Jalpı, 2017 jılı älemdegi bir qatar elde prezident saylau ötti. Biılğı jılı eleuli prezident saylauların qatarğa tizer bolsaq mınaday.

Aqpanda – Türkimenstanda saylau dästürli nätijede ayaqtaldı.

Säuirde – Franciya prezident saylauında Marin Lependi jeñip, tarihtağı eñ jas Franciya prezidenti Emanuel Makron taqqa otırdı.

Mamırda – 19 mamır küni Iranda saylau bastaldı. Nätijesinde Hasan Ruhani qaytalay prezident bolıp saylandı.

Oñtüstik Koreyada Mün Jayn bilikke keldi.

Mausımda – Moñğoliyada prezident saylauı ötti, eldiñ Halmagayn Battulga moñğol eline basşı bolıp saylandı.

Tamızda – Germaniyadağı saylau qırküyekke şegerildi, Angela Merkel' ornında qaldı.

Şildede – Ündistanda özgerissiz saylau nätijesi boldı.

Qazanda – Qırğızstanda besinşi prezident bolıp Sauranbay Jienbekov saylandı.

Tauıq jılındağı halıqaralıq oqiğalar arasında «Breksit» mäselesi salmaqtı taqırıptardıñ biri boldı. Ötken jıldan bastalğan Wlıbritaniyanıñ EO-dan bas tartu mäselesi biıl şeşimin taptı. Jıl basında eki taraptıñ kelissözderi köptegen qiındıqtarğa wşıradı. Onıñ bastı sebebi Wlıbritaniya EO-dan ketu üşin «qol üzu aqısın» töleuine tura keldi. Onı EO Komissiyası alğaşında 60 mlrd euro dep körsetken. Sonımen birge, Wlıbritaniyanıñ azamattarı jappay Irlandiya azamattığın ala bastadı. Bwl eki jaqqa da kelissözderdiñ şarttarın qiındata tüsti. Qaraşa ayındağı tabıstı kelissözderden keyin qos tarap bir mämlege keldi. Wlıbritaniya qol üzu aqısın beretin boldı, biraq onı alğaşqı 60 mlrd emes, 40 mlrd euro töleuge kelisti. EO Wlıbritaniya işindegi twraqsızdıqtardı şeşuge kömektesetin bolıp kelisti.

2017 jılı älemde eñ salmaqtı äri kürdeli bolğan mäsele – Korey tübegi qayşılığı. Soltüstik Koreya osı jılda tarihtağı eñ köp zımıran sınağın jäne eñ qauipti yadrolıq sınağın ötkizdi. Birneşe zımıranı Japoniyanıñ keñistiginen ötip, Tınıq mwhitına qwladı. Tipti AQŞ-tıñ äskeri bazası ornalasqan Guam aralına zımıran şabuılın jasaytın bolıp qorqıttı. Soltüstik Koreya jöninen alıp aytqanda, 2017 jıl yadrolıq bağdarlaması men ballistikalıq zımırandı damıtu isteri üşin tabıstı jıl bolıp qaldı. Sebebi, biıl KHDR zımıran sınaqtarı arqılı qwrlıqaralıq ballistikalıq zımıranın atmosfera qabatınan şığaru, qayta engendegi temperaturağa tözimdilik qatarlı jaqtarda tabısqa jetti. Sonımen birge, Soltüstik Koreya zımırandarı AQŞ-tıñ mañızdı qalalarına jete alatın boldı.

Qıtayda biıl az bolmağan özgeristerge wşıradı. Qazan ayında ötken QKP-nıñ XIX qwrıltayına deyin de, Korey tübegi mäselesi, Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesinde, Ündistanmen şekaralıq janjal isterinde az bolmağan qarsılıqtar men qiındıqtarğa tap boldı. Qwrıltaydan keyin Şi Jinpiñ ökiletti merziminiñ ekinşi kezeñi bastalıp, eldi tübirli reformalarmen jañartatının alğa tarttı. Sonımen birge bwl elde älemdik mañızı bar «Bir beldeu, bir jol» strategiyasınıñ mañızdı basqosuı bolıp ötti. Bwl Qıtaydıñ ıqpalın arttıratın mañızdı bağdarlama dep qaraldı. Oğan är öñirde ärtürli jauaptar boldı. Tramptıñ Qıtayğa saparı kezinde Qıtay-AQŞ arasındağı sauda-ekonomikalıq baylanıstar retteldi. Degenmen, Tramp Qıtaydıñ älemdik saudadağı ädiletsizdigin alğa tartıp, Qıtay ekonomikasın narıqtıq ekonomika dep moyındamağan wstanımında qaldı.

Qıtayda etnikalıq qazaqtarğa jasalğan quğın-sürgin de 2017 jıldağı asa salmaqtı taqırıbınıñ biri deuge boladı. 2016 jıldıñ qırküyek ayınan bastalğan quğın-sürgin, «Şınjañ ornıqtılığı» jeleuimen qandastarımızğa jasalğan ädiletsizdikter men qwqıq bwzu äreketteri Qıtaydıñ soltüstik-batıs öñirindegi jağdaydı qiındata tüsti. Äri Qazaqstandağı jwrtşılıqtıñ küşti narazılığına wşıradı. Basında «bilmeppizge» salğan Aq orda, keyin bwl mäselege swrau saldı. Qıtaydağı qandastardıñ basına üyirilgen qara bwlt äli de seyile qoyğan joq. Bwl Qıtay men Qazaqstan arasındağı diplomatiyalıq baylanıstarğa belgili därejede äser etti.

Osı jıldağı älemdegi 2 mlrd-qa juıq mwsılman qauımı üşin eñ ülken narazılıq tudırğan oqiğanıñ biri M'yanmadağı mwsılman genocidi boldı. Soñğı kezdegi Şekarasız därigerler wyımınıñ bergen mälimetine qarağanda M'yanmanıñ qarulı küşteri rohinja mwsılmandarınıñ 6000 adamın qırıp, jüzdegen auıldardı örtegen. 3 mıñ adam qauipsizdik küşterinen jan sauğalay qaşıp bara jatqan joldarda qaza tapqan. 700 mıñğa juıq rohinjalar Bangladeşke panalap qaşıp barğan. Bwl älemde zor dümpu tudırğan oqiğanıñ biri bolıp, 2017 jıldıñ tarihında qaldı.

Ayaqtaluğa jaqın qalğan tauıq jılında diplomatiyalıq dağdarıstar da köp boldı. Onıñ bastısı AQŞ pen Resey qarım-qatınasınıñ tarihtağı eñ tömengi deñgeyge tüsui. Sonımen birge, AQŞ-Kuba, AQŞ jäne 6 mwsılman eli qarım-qatınasınıñ salqındauı. Qıtay-Oñtüstik Koreya, Qıtay-Ündistan, Saud Arabiyası bastağan altı el men Katar arasındağı «Katar diplomatiyalıq dağdarısı» qatarlı jağdaylardı qatarğa tizuge boladı. Türkiya men AQŞ jäne Europa elderi arasında da dau-damaylar jii tuılıp otırdı.

Äskeri äreketter de 2017 jılda tınış küyde bolğan joq. Soltüstik Koreyağa qarsı AQŞ pen Oñtüstik Koreyanıñ birlesken äskeri jattığuları aqpan ayınan tartıp jeltoqsannıñ bas şenine deyin jalğastı. Onıñ keybireui Korey tübegindegi soğıs qauipin eselep arttırdı. AQŞ Auğanstandağı äsker sanın qayta köbeytti. Resey jeltoqsannıñ basında Süriyadan äskerin şığaratının mälimdedi. Bwdan sırt Qıtay men Resey alğaş ret kölemdi äskeri jattığudı birlese ötkizse, qırküyek ayında Resey jağı Belarus'pen birlesken «Batıs-2017» äskeri oqu-jattığuın ötkizdi. Bwl Reseydiñ tarihtağı eñ iri äskeri jattığuınıñ biri bolıp qaldı. Äri, NATO-nıñ Reseyden alañdauşılığın küşeyte tüsti.

Orta Şığısta 2017 jıl oñdı özgeristerdiñ bolğanı da belgili. Onıñ eñ bastısı «Islam memleketi» terrorlıq wyımına qarsı küres aytarlıqtay tabıstı boldı deuge boladı. Irak pen Süriyada atalğan wyımğa qarsı küres jeñiske jetkenin sol elderdiñ ükimeti jäne AQŞ, Resey, Iran, Türkiya qatarlı elder jarısa mälimdedi.

Tek jeltoqsan ayında Tayau-Şığısta Izrail' men Palestina qaqtığısın qayta örşitetin bir oqiğa boldı. Ol bolsa, AQŞ prezidenti Tramptıñ Ierusalim qalasın Izrail' astanası dep moyındauına baylanıstı tuılğan alauızdıqtar. Palestina men Türkiya bastağan birqatar mwsılman elder bwl şeşimge qarsılıq tanıttı. Soñında BWW Qauipsizdik keñesi bwl şeşimdi teristedi. Degenmen, daudıñ bwltı äli seyile qoyğan joq.

Jıldıñ soñğı kürdeli halıqaralıq kürdeli qayşılıqtardan sayabır tartıp qaldı. Solay bola twrsa da är elde, är öñirde türli oqiğalar, janjal, qaqtığıs, kelisim men ıntımaqtastıqtardıñ legi tolassız bolıp jatır. Jalpı twrğıdan alğanda 2017 jıldıñ soñğı kürdeli qayşılıqtan ada küyinde ötetindey. Degenmen, ötken apta soñında bastalğan Soltüstik Koreyağa jaña sankciya şeşimi şığıstağı örtti qozdata tüsui de ğajap emes.

Degenmen, 2017 jıldıñ bir erekşeligi älemniñ ekonomika, äskeri ister, ğılım-tehnikadağı köşbasşısı sanalatın elderdiñ auqımdı özgeristeri men reformaları qatar bolğanı deuge layıq. Wlıbritaniya derbes damu jolın taldap, EO-dan irge bölse, AQŞ älemdik köşbasşılıq orının nığaytuğa şındap kiristi. Qıtay Aziyadağı jäne älemdegi ıqpalın arttıru üşin "Bir beldeu, bir jol" bağdarlamasın jüzege asıruğa belsene kiristi. Mwnay teñizinde otırğan Saud Arabiyanıñ özi "mwnaysız el" bolu josparına qadam qoydı. Franciya biligi jastardıñ qolına ötip, jaña serpin aldı. Türkiya Europadan bet bwrıp, Arab elderi, özge islam elderi jäne Reseyge beyimdik tanıttı. 40 jıldan astam uaqıt toqtap qalğan ğarış salasın zertteu jwmıstarı qayta jandandı. Jaqında AQŞ Ayğa ğarışker attandıru jobasın bekitti. Odan arı Marstı zertteuge de keme attandıru josparların atap ötti. Osınıñ bäri 2017 jıldıñ eleuli oqiğaları retinde tarih uaqıtı qısqarğan däuirdiñ mañızdı özgeristeri bolıp qaldı.

“The Qazaq Times”