قازاقتا ش. ۋاليحانوۆ العاش ەستەلىككە العان، ەستە جوق ەسكى زاماننان كەلە جاتقان مىناداي ءبىر اڭىز بار – «الەم جارالۋدان بۇرىن اۋەن جارالعان ەكەن. ول باستاپتا عارىشتا ءومىر ءسۇرىپتى. ءبىر جولى عارىشتاعى اۋەن الەمدى شارلاپ كورۋدى ويلايدى. جەر بەتىنە جاقىنداپ كەلەدى. ءبىر جەردەن الاسا ەكىنشى جەردەن بيىك ۇشىپتى. اۋەندى جەردە جاساپ جاتقان بارلىق حالىق وزىنشە ەستىپتى. قازاق دالاسىنا كەلگەندە، اۋەن تىپتەن الاسا قالىقتاپ وتسە كەرەك. سوندىقتان ءبىز، قازاقتار انگە باي، ءانشى حالىق بولعان ەكەنبىز» دەپ ماقتانا ايتاتىن اڭىز.

ەسكى كۇندە قازاق شىنىندا ءان مەن ساز ونەرىندە وزىنە ەشكىمدى تەڭ بالاماسا كەرەك. مىڭ جىل بۇرىنعى سازدىڭ، كۇي مەن سارىنىنىڭ ءوزى بۇگىنگە ۇزىلمەي جەتكەنى، بىرىنشىدەن، حالىقتىڭ ۇلتتىق جادىنداعى قۋاتتىلىق بولسا، ەكىنشىدەن حالىق تۋدىرعان ونەردىڭ ومىرشەڭدىگى. ناعىز ساف ونەر ۇلگىسىنىڭ عۇمىرى عانا عاسىردان عاسىرعا جالعسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتە بەرمەك.

قازاقتىڭ قازىنالى ونەرىنىڭ ءبىرى – ءان ونەرى. قازاق قاي داۋىردە دە اسەم ءانىن سالىپ، كۇمبىرلى كۇيىن شەرتكەن. ەلدىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، اتا جۇرتىنان اۋا كوشىپ «جاپاننىڭ سارى دالاسىنا شۇبىرىپ» بارا جاتىپ تا «ەلىم-ايلاپ»، «اعاجاي-التايلاپ» ءان سالىپ، دالانى سازبەن يدىرگەن. بەيمالىم ءومىردىڭ ەسىگىن جىلاپ اشقان بالانى انمەن قارسى الىپ، بۇل ومىرمەن قوشتاسقان جاقىنىن انمەن شىعارىپ سالعان. بەسىكتەگى ءسابيىن بەسىك جىرىمەن تەربەتكەن. «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن ولەڭمەن اشىپ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرگەن». قۋانىشىن جۇرتقا جايعان تويىن دا تويباستارمەن باستاپ، ۇزاتىلعان قىزى سىڭسۋ مەن اۋجار, تويداعى قىز-بوزبالا جار-جار ايتىپ كوڭىلىن جۇباتقان. كەلىپ تۇسكەن كەلىنىن بەتاشارمەن قارسى العان. بۇنداي حالىقتىڭ ونەرگە دەگەن عاشىقتىعى ادامزاتتىڭ ساز ونەرىنە وراسان ۇلكەن ۇلەس قوستى.

دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ رەجيسسەرلىگىمەن تۇسىرىلگەن ء"بىرجان سال" فيلىمىنەن.

قازاق ءان ونەرىنىڭ التىن ءداۋىرى –  ءحىح عاسىرداعى سال-سەرىلەر كەزەڭى بولدى. سول كەزدەرى قازاق ءانى ءماتىنى جاقتان تۇرلەنىپ، مازمۇنى كەڭەيدى. سالماعى ارتتى. كوشپەلى ءومىردىڭ ءورىسى ءالى دە بولسا تارىلا قويماعان، بابادان قالعان مەكەندە، بابادان قالعان سالتىمەن، بابادان قالعان اسىل ونەرىن جالعاستىرعان سول كەزدىڭ قازاعى ءان ونەرىندە نە ءبىر اتى وشپەس سال-سەرىلەردى تۋدىردى. گ.پوتانيننىڭ «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى» دەگەن باعاسى دا، انە سول كەزدەگى قازاقتىڭ انىنە بەرىلگەن باعا بولاتىن. ودان بەرگى كەزەڭدەردە قازاق انىندە دامۋ-وركەندەۋ بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. الايدا، ۇلتتىق قۇندىلىق پەن ۇلتتىق سىر-سيپاتتىق تۇرعىدا اقساي باستادى.

كوپتەگەن ونەرتانۋشىلار كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق ءان ونەرىن بەس كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرىپ كەلەدى. العاشقىسى، 1917 جىلدان 1931 جىلعا دەيىنگى رەۆاليۋتسيالىق سيپاتتاعى اندەر. بۇل كەزدەگى اندەر ماتىندىك جاقتان قىزىل ءتۇس العانىمەن، اۋەنى بايىرعى سال-سەرىلەر زامانىنداعىداي حالىقتىق بوياۋدان ارىلماعان كەزەڭى ەدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەڭدەردە قازاق ءان ونەرى پروفەسسيونالدى مۋزىكا ونەرىنە اينالدى جانە قازاق مۋزىكا ونەرى وپەرا، سيمفونيالىق مۋزىكا، حالىق اسپاپتار وركەسترى، حور سىندى سالالارعا دامىدى. اندەردى ورنىنداعاندا بۇرىنعىداي ءبىر عانا اسپاپتان گورى بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ نەمەسە انسامبلمەن سۇيەمەلدەپ جەتكىزەتىن ءبىر ساتىلىق دامۋعا اياق باستى. اندەردە رومانتيزم تەرەڭدەپ دامىدى دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا، وسى تۇستان باستاپ قازاق ءانى ەجەلگى سارىنىنان اۋىتقىعانىن بايقايمىز. وسى كەزگە دەيىن ءداستۇرلى ءان ونەرىنىڭ وزەگىن ۇستاپ كەلە جاتقان قازاق ءان ونەرى، جالپى كەڭەستىك مەلوديالىق ستيلگە اۋىستى.

سوڭعى كەزەڭدەردە ەسترادالىق اندەر پايدا بولدى. العاشقى قازاق ەستراداسىندا وزگەلەرگە ۇقسامايتىن بوياۋى دا بولدى. ارينە، بۇل جالپى قازاق ءانى تۇتاستاي قوتارىلىپ وزگەرىپ كەتتى دەگەندىك ەمەس. سولاي بولا تۇرسا دا، تىڭدارمانعا كەڭىنەن تارالعان اندەردىڭ كوبى سول كەزدەگى قوعامدىق-تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرىپ، داستۇردەن الشاقتاۋ ساتىسىنا قادام قويدى. البەتتە، بۇل كەزدە قازاق مۋزىكا ونەرىنە ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن ونەردىڭ ايتۋلى وكىلدەرى بولدى. قازاق مۋزىكاسىن، ءان ونەرىن زەرتتەگەن ونەرتانۋشىلار مەن مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى بولدى. وتارلىقتان زاماندا وتكەرگەن ەل تاريحى، سول ۋاقىتتاعى ساياسي جۇيە، قوعامدىق ءۇردىس حالىقتىڭ ساناسىنا وتكەننىڭ ءبارىن ەسكىلىككە بالايتىن ويدى تاڭدى. ءسويتىپ، كوشپەلى ومىردەن كۇن ساناپ الىستاعان حالىق، ءوزىنىڭ كوشپەلى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن تامىرىن تارتقان قازاق ءانىنىڭ بوياۋىنان كۇن ساناپ الىستاپ بارا جاتتى.

دالا سازگەرى جانە بالبال تاس

كەڭەس ۋاقىتىندا قازاق ءان ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر وسال تارتىپ، كەيىنگە جەتپەي، كەيبىرى تۇبەگەيلى حالىق اراسىنان جوعالعان سالاسى عۇرىپتىق اندەر ەدى. مول قازىنانىڭ جوعالۋىنا عۇرىپتىڭ، تۇرمىس-سالت تىرشىلىك داعدىسىنىڭ وزگەرۋى اسەر ەتتى. ەجەلگى تۇرمىس سالتىنان جاڭىلعان حالىقتىڭ عۇرپى دا وزگەردى. بۇل عۇرىپتىق اندەر ءاندى تەك قازاق اندەرىنىڭ ەسكى قازىناسى بولىپ مۇراعاتتاردا قالىپ قويدى. عۇرىپتىق اندەردىڭ ۇمىتىلۋى مەن بىرگە وزگە دە ۇلتتىق بوياۋداعى اندەردىڭ ورنىن جاڭا اعىمدار مەن ەسترادا الا باستادى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە بۇل ءۇردىس قالپىن بۇزبادى دەۋگە بولادى. قازاق ەستراداسى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءتىپتى اۋەلگى قالىپتاسقان داعى ستيلىنەن دە باسقا باعىتقا دامىدى.

ءان ونەرى دەگەنىمىز ورىنداۋشىلىق قانا ەمەس، ءان سالۋ، ءان شىعارۋدى قامتيدى. بۇگىنگى كۇنى قازاق ءان ونەرى توڭىرەگىندەگى قوردالانعان ماسەلە قانشالىق كوپ بولعانىنا قاراماستان، قازاقتا ءانشى دە كوپ. ارينە، ونەر وكىلدەرىنىڭ كوپ بولعانى قۋانارلىق جايت. دەسەك تە، «ءانشىنىڭ ءبارى بىردەي ءوزىنىڭ كيەسى مەن جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر ونەردە جۇرگەنىن سەزىنە بىلە مە؟» دەگەن تۇيتكىلدى ماسەلە بار. ءانشى-سازگەر، كومپوزيتورلارىمىزدىڭ مۋزىكالىق ءبىلىمى مەن دۇنيەتانىمى قانشالىق دەڭگەيدە ەكەنىنە ەستى تىڭدارمان ءوزى-اق باعاسىن بەرەدى. انشىلەر مەن كومپوزيتورلار اراسىندا داۋ پايدا بولدى. قازاققا كەتكەن ءانىن جوقتاپ كەلەتىن شەتەلدىكتەر دە شىعىپ جاتتى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ءان ونەرىمىزدىڭ قانشالىقتى تومەن دەڭگەيدە ەكەنىن اڭعارتىپ كەلەدى. قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى ءانىمىز باعزى قازاق اندەرىنە مۇلدە جات ءبىر سارىندارمەن بۇلعاندى. «بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋدىڭ تاڭسىعى» دەگەندەي وزگە جۇرتتىڭ قاڭسىپ قالعان ءبىر اندەرىن ارلەپ-بوياپ اكەلىپ، قازاق ءانىنىڭ قاتارىنا قوسۋدان ۇتارىمىز نە؟ اتىن-اتاپ ءتۇسىن تۇستەمەسەك تە، وسىنداي اندەر مەن انشىلەر، كومپوزيتورلار «حيت ءان»، «جۇلدىز» اتالىپ قازاق ساحناسىندا ءجۇر.

«اينالايىن قاراعىم، ايدان دا اپپاق، سەندەي جاردى ەر جىگىت قايدان تاپپاق» دەپ سالاتىن نەمەسە «ءلايلىم-شىراق دەگەندە، ءلايلىم شىراق، تاۋدان اققان قۇم قايراق ءسىز ءبىر بۇلاق» دەپ الىستان سەرمەپ، تولقىتىپ، جانىڭدى جادىراتا، قالقىتا سالاتىن سال-سەرىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى «ماريا ماگدالينا... چيپ، چيپ، چيپ» دەگەن سەكىلدى، ءيا بولماسا، «بىزدە ءبارى چيكي، چيكي» دەگەن سىندى قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا جوق تۇسىنىكسىز سوزدەرمەن جۇرتتى جىن ۇرعانداي ەلىكتىرۋگە قالاي قۇشتار بولدى ەكەن؟! جالپى، ءداستۇرلى جانە حالىق اندەرىندە «حالالاۋ»، «احاحاۋ»، «حاۋلەلەليلاي» سىندى قايىرمالارىندا قۇيقىلجىتا شىرقاپ، داۋىستى تۇرلەندىرە تەربەيتىن، كەيدە ءيىرىم اۋىستىرىپ وتىراتىن كوركەمدەۋىش قۇرالدار بار. بۇنىڭ كەلىپ شىعۋى تۋرالى مۋزىكاتانۋشى، ونەرتانۋشى زەرتتەۋشىلەر ناقتى ورتاق پىكىرگە كەلگەن ەمەس. بىزدىڭشە، بۇنىڭ شىعۋ تەگى سوناۋ باعزىداعى قازاق مۋزىكاسىنىڭ شىعۋ تەگىندە جاتقان سەكىلدى. قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ ەڭ العاشقى وكىلدەرى باقسىلار ەكەنىنە بارلىعى دا كەلىسەدى. ولاي بولسا، بۇل كوركەمدەۋىش قۇرالدار دا سول باقسىلار سارىنىنان كەلىپ شىققان. باقسىلار سارىنىندا وسىعان ۇقساس وداعاي سوزدەر كوپ كەزدەسەدى. كەيىن ءان ونەرى ءوز الدىنا دامي كەلە، وسى وداعايلاردى حالىق ونەرپازدارى تىڭ كوركەمدەۋىش قۇرال دەڭگەيىندە دامىتقان. وسىعان قاراپ-اق، قازاق ءان ونەرى تامىرىنىڭ تەرەڭدە ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ولاي بولسا، بۇگىنگى ءاننىڭ  «چيپ، چيپ، چيپ»، « چيكي، چيكي»، «نانانەي» سىندى قايدان شىعىپ، قالاي كەلگەنى بەلگىسىز «دىبىستاۋلارىنا» نە دەسەك بولار ەكەن؟!

بۇل كۇندە جالپى قازاق انشىلەرى: ءداستۇرلى انشىلەر جانە ەسترادا انشىلەرى بولىپ ەكىگە جارىلدى. ستۋديالىق وڭدەۋ تەحنولوگياسىنىڭ دامۋىنا ىلەسە، ەسترادانىڭ مۇمكىندىكتەرى زورايدى. سۇيەمەل مۋزىكالاردىڭ اۋانى كەڭەيدى. ءانشىنىڭ ءوزى ومىرىندە كورمەگەن اسپاپتاردىڭ اۋەزىمەن ءانىن ارلەپ جەتكىزۋ ارقىلى، ەسترادانىڭ اۋديتورياسى بارىنشا ۇلعايدى. الايدا، كەڭ اۋديتوريانى جاۋلاعان قازاق ەستراداسىنداعى اندەردىڭ ەستىسى از دا، ەسەرى كوپ. وسىنداي «اۋرۋىن جاسىرعانىمەن ءولىمى اشكەرە» كۇيدىڭ جۇرتتان نەسىن بۇگەيىك.

ال، ارىدان جالعاسىن تاپقان، ارقا، جەتىسۋ، باتىس، سىر ءداستۇرلى ءان مەكتەپتەرىنىڭ بۇگىنگى جالعاسى، ارنايى ۇستازداردىڭ الدىنان ءوتىپ كەڭ دياپازونىمەن، كۇردەلى ىرعاق-يىرىمدەرىمەن، كەمەل قۇرىلىمداردى مەڭگەرىپ، ناعىز قازاق ءانىن اسپەتتەگەن ءداستۇرلى انشىلەردىڭ اۋديتورياسى تارىلىپ تۇر. بۇل دەگەنىمىز، ءبىر عانا ءان ونەرىنىڭ ەمەس، حالىقتىڭ بويىنداعى سىرقاتتىڭ تابى ەمەي نە؟! ادامدى ىزگى وي مەن كوركەم ساناعا جەتەلەمەيتىن، شەتەلدىڭ اۋەندەرىنەن بۇزىپ-جىرىپ، قۇراسىتىرىپ، حالىقتى الداپ جۇرگەن كەي جۇلدىزسىماقتاردىڭ كەسىرىنەن حالىقتىڭ تالعام-تارازىسى تومەندەدى. بۇگىنگى جۇرت داڭعازا مۋزىكا شىقسا بولدى، جانرىن تالداپ جاتپاي-اق، بيلەپ الا جونەلەدى. كوركەمونەرگە ەستەتيكالىق تالعامى تايازىعان جۇرتتان قانداي ۇشقىر، دەربەس ويلى، ينتەلەكتۋالدى ۇلت قۇراتىنىمىزدى تۇسىنبەيمىز.

قاراپ وتىرساڭىز، شىن كلاسسيكالىق ونەر تۋىندىسى ولمەيدى. وقىرمان، ءسىز ءساپ سالىپ بايقادىڭىز با؟! ادام وزىمەن-ءوزى قالعاندا سانانىڭ تەرەڭىندە ساقتالىپ قالعان اندەردى ىڭىلداپ ايتىپ وتىرادى. بۇل، ءسىرا، ءسىزدىڭ ەركىڭىزدەن تىس بولسا كەرەك-ءتى. كەيدە وسى ءاننىڭ اۋزىڭىزعا قالاي ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقامايسىز دا. ال، باعامداپ كورەر بولساڭىز، وسى ءاننىڭ باسىم كوپشىلىگى ءسىزدىڭ قانىڭىزدا ينفورماتسياسى بار، ۇلتتىق بولمىستان تامىرلانعان اندەر. ارينە، جاستىق شاقتىڭ وزىنە ءتان نە نارسەگە دە قىزۋ قاندى، قابىلداعىش، بويۇرعىشتىعى بار. ول كەزدە سىزگە جولىققان جات اۋەندەر دە ساناڭىزدان ورىن تەۋىپ، ۇمىتىلماي قالۋى مۇمكىن. الايدا، بايسال تارتىپ، وڭ-سول تانىپ، جاسىڭىزدا بولماسا دا، جانىڭىزدا جاسامىستىق ورناي باستاعاندا، تابيعي تۇردە ۇلتتىق سارىنداعى اۋەندەرگە اڭسارىڭىز اۋا باستايدى. ونىڭ اۋەنىندەگى سازدىلىق، سوزىندەگى پالساپالىق تەرەڭدىك ءسىزدى قايتا-قايتا تاڭداندىرادى. ءسىزدىڭ تامىرىڭىزدا شىنىمەن دە ۇلتتىق قان بار ما، بار بولسا ءتۇبى ءسىز قازاق انىنە دەگەن عاشىقتىعىڭىزدى تاباسىز. سول اۋەندى اداسىپ ءجۇرىپ تاباسىز. ۇمىتا المايسىز، ۇمىتىپ كەتسەڭىز دە الدەقالاي ەستىگەن جەردەن جانىڭىزعا ءبىر كۇشتى ءلاززات اعىنى بولىپ كىرەدى. ناعىز ونەرگە ءتان قاسيەت تە وسى بولسا كەرەك. بۇنداي ولمەس تۋىندىنى ءبىزدىڭ حالىق، حالىق كومپوزيتورلارى تۋدىرا الدى. كەشەگى، اقان سەرى، ءبىرجان سال، بالۋان شولاق، سەگىز سەرى، ءمادي، ءيمانجۇسىپ، ەستاي، كەنەن تاعى باسقا اتى بەلگىسىز دالا كومپوزيتورلارى تۋدىرعان اندەر حالىقپەن بىرگە ءالى جاساپ كەلەدى. بۇگىنگى اۋەن جۇتاڭداعان سايىن، ولاردىڭ قادىر-قاسيەتى بيىكتەپ بارادى. ولاردان بەرگى ءشامشى قالداياقوۆ، اسەت بەيسەۋوۆ، ءىليا جاقانوۆ، باكىر تاجىباەۆ، ءابىلاحات ەسپەۆ، كەڭەس دۇيسەكەەۆ سىندى سوۆەت زامانىنداعى سازگەرلەردىڭ حالىقتىق سيپات العان تۋىندىلارى دا جۇرەككە جىلى.

قازاق ەسترادا جۇلدىزدارى

وكىنىشتىسى، وسىنداي ۇلتتىق اۋەندەردىڭ، ءداستۇرلى سارىنداردىڭ بۇل كۇندە ورىنداۋشىسى كوپ تە، تۋدىرۋشىسى جوق. قازاق ءان ونەرىندەگى ەڭ ۇلكەن قايعى وسى دەۋگە بولادى. نەگە سول حالىق اۋەندەرىن، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن مايىن تامىزىپ ورىندايتىن ءانشى، ونەرپازدارىمىز بار دا، تاپ سول سارىننىڭ جالعاسىمەن ونەر تۋىندىسىن جاراتاتىن كومپوزيتورلارىمىز جوقتىڭ قاسى. قازىرگىنىڭ ءجۇردىم-باردىم جەڭىل اندەرى سىزگە ومىرلىك جولداس بولا المايدى. ءبىر ءسوزدى، ءبىر ىرعاقتى قايتالاۋمەن ىرىقسىز تۇردە ساناڭىزعا تىقپالاپ، زورلاپ جاتتاتقان ءان قالاي وڭاي جاتتالسا، سولاي تەز ۇمىت بولادى. ال، قاي كەزدە دە كونە دوسىڭداي جادىڭنان قالمايتىن ۇلتتىق اندەر سىزگە باياندى جولداس بولارى انىق.

ءان تاعدىرى – ۇلت تاعدىرى. ءبىر ەلدىڭ كوركەمونەرى سول ەلدىڭ ساناسىن، سول ەلدىڭ دۇنيەتانىمىن ايدان دا انىق بەينەلەپ بەرەدى. وسىنداي كىرمەسى مەن شاتىسقان «شاتاسى» كوپ، سوزىندە ءىلىپ الار ماعىنا جوق انىمىزدەن وزگەلەر ءبىزدىڭ ۇلتتىق ساناداعى سىرقاتىمىزدى تاۋىپ، ونى وزىمىزگە قۇرال ەتىپ جۇمساماسىن دەڭىز.

ەستاي بوجان