Qazaqta Ş. Ualihanov alğaş estelikke alğan, este joq eski zamannan kele jatqan mınaday bir añız bar – «Älem jaraludan bwrın äuen jaralğan eken. Ol bastapta ğarışta ömir süripti. Bir jolı ğarıştağı äuen älemdi şarlap körudi oylaydı. Jer betine jaqındap keledi. Bir jerden alasa ekinşi jerden biik wşıptı. Äuendi jerde jasap jatqan barlıq halıq özinşe estipti. Qazaq dalasına kelgende, äuen tipten alasa qalıqtap ötse kerek. Sondıqtan biz, qazaqtar änge bay, änşi halıq bolğan ekenbiz» dep maqtana aytatın añız.

Eski künde qazaq şınında än men saz önerinde özine eşkimdi teñ balamasa kerek. Mıñ jıl bwrınğı sazdıñ, küy men sarınınıñ özi büginge üzilmey jetkeni, birinşiden, halıqtıñ wlttıq jadındağı quattılıq bolsa, ekinşiden halıq tudırğan önerdiñ ömirşeñdigi. Nağız saf öner ülgisiniñ ğwmırı ğana ğasırdan ğasırğa jalğsıp, wrpaqtan-wrpaqqa jete bermek.

Qazaqtıñ qazınalı öneriniñ biri – än öneri. Qazaq qay däuirde de äsem änin salıp, kümbirli küyin şertken. Eldiñ irgesi sögilip, ata jwrtınan aua köşip «japannıñ sarı dalasına şwbırıp» bara jatıp ta «Elim-aylap», «Ağajay-Altaylap» än salıp, dalanı sazben idirgen. Beymälim ömirdiñ esigin jılap aşqan balanı änmen qarsı alıp, bwl ömirmen qoştasqan jaqının änmen şığarıp salğan. Besiktegi säbiin besik jırımen terbetken. «Tuğanda dünie esigin öleñmen aşıp, öleñmen jer qoynına kirgen». Quanışın jwrtqa jayğan toyın da toybastarmen bastap, wzatılğan qızı sıñsu men aujar, toydağı qız-bozbala jar-jar aytıp köñilin jwbatqan. Kelip tüsken kelinin betaşarmen qarsı alğan. Bwnday halıqtıñ önerge degen ğaşıqtığı adamzattıñ saz önerine orasan ülken üles qostı.

Doshan Joljaqsınovtıñ rejisserligimen tüsirilgen "Birjan sal" filiminen.

Qazaq än öneriniñ altın däuiri –  HİH ğasırdağı sal-seriler kezeñi boldı. Sol kezderi qazaq äni mätini jaqtan türlenip, mazmwnı keñeydi. Salmağı arttı. Köşpeli ömirdiñ örisi äli de bolsa tarıla qoymağan, babadan qalğan mekende, babadan qalğan saltımen, babadan qalğan asıl önerin jalğastırğan sol kezdiñ qazağı än önerinde ne bir atı öşpes sal-serilerdi tudırdı. G.Potaninnıñ «mağan bükil qazaq dalası än salıp twrğanday körinedi» degen bağası da, äne sol kezdegi qazaqtıñ änine berilgen bağa bolatın. Odan bergi kezeñderde qazaq äninde damu-örkendeu bolğanın joqqa şığara almaymız. Alayda, wlttıq qwndılıq pen wlttıq sır-sipattıq twrğıda aqsay bastadı.

Köptegen önertanuşılar keñestik kezeñdegi qazaq än önerin bes kezeñge bölip qarastırıp keledi. Alğaşqısı, 1917 jıldan 1931 jılğa deyingi revalyuciyalıq sipattağı änder. Bwl kezdegi änder mätindik jaqtan qızıl tüs alğanımen, äueni bayırğı sal-seriler zamanındağıday halıqtıq boyaudan arılmağan kezeñi edi. Ekinşi, üşinşi kezeñderde qazaq än öneri professionaldı muzıka önerine aynaldı jäne qazaq muzıka öneri opera, simfoniyalıq muzıka, halıq aspaptar orkestri, hor sındı salalarğa damıdı. Änderdi ornındağanda bwrınğıday bir ğana aspaptan göri birneşe muzıkalıq aspaptardıñ nemese ansambl'men süyemeldep jetkizetin bir satılıq damuğa ayaq bastı. Änderde romantizm tereñdep damıdı dep aytuğa boladı. Alayda, osı twstan bastap qazaq äni ejelgi sarınınan auıtqığanın bayqaymız. Osı kezge deyin dästürli än öneriniñ özegin wstap kele jatqan qazaq än öneri, jalpı keñestik melodiyalıq stil'ge auıstı.

Soñğı kezeñderde estradalıq änder payda boldı. Alğaşqı qazaq estradasında özgelerge wqsamaytın boyauı da boldı. Ärine, bwl jalpı qazaq äni twtastay qotarılıp özgerip ketti degendik emes. Solay bola twrsa da, tıñdarmanğa keñinen taralğan änderdiñ köbi sol kezdegi qoğamdıq-tarihi jağdaylarğa baylanıstı özgerip, dästürden alşaqtau satısına qadam qoydı. Älbette, bwl kezde qazaq muzıka önerine eleuli eñbek etken önerdiñ aytulı ökilderi boldı. Qazaq muzıkasın, än önerin zerttegen önertanuşılar men muzıka zertteuşileri boldı. Otarlıqtan zamanda ötkergen el tarihı, sol uaqıttağı sayasi jüye, qoğamdıq ürdis halıqtıñ sanasına ötkenniñ bärin eskilikke balaytın oydı tañdı. Söytip, köşpeli ömirden kün sanap alıstağan halıq, öziniñ köşpeli twrmıs-tirşilikten tamırın tartqan qazaq äniniñ boyauınan kün sanap alıstap bara jattı.

Dala sazgeri jäne balbal tas

Keñes uaqıtında qazaq än öneriniñ eñ bir osal tartıp, keyinge jetpey, keybiri tübegeyli halıq arasınan joğalğan salası ğwrıptıq änder edi. Mol qazınanıñ joğaluına ğwrıptıñ, twrmıs-salt tirşilik dağdısınıñ özgerui äser etti. Ejelgi twrmıs saltınan jañılğan halıqtıñ ğwrpı da özgerdi. Bwl ğwrıptıq änder ändi tek qazaq änderiniñ eski qazınası bolıp mwrağattarda qalıp qoydı. Ğwrıptıq änderdiñ wmıtıluı men birge özge de wlttıq boyaudağı änderdiñ ornın jaña ağımdar men estrada ala bastadı. Täuelsizdikten keyin de bwl ürdis qalpın bwzbadı deuge boladı. Qazaq estradası täuelsizdikten keyin tipti äuelgi qalıptasqan dağı stilinen de basqa bağıtqa damıdı.

Än öneri degenimiz orındauşılıq qana emes, än salu, än şığarudı qamtidı. Bügingi küni qazaq än öneri töñiregindegi qordalanğan mäsele qanşalıq köp bolğanına qaramastan, qazaqta änşi de köp. Ärine, öner ökilderiniñ köp bolğanı quanarlıq jayt. Desek te, «änşiniñ bäri birdey öziniñ kiesi men jauapkerşiligi auır önerde jürgenin sezine bile me?» degen tüytkildi mäsele bar. Änşi-sazger, kompozitorlarımızdıñ muzıkalıq bilimi men dünietanımı qanşalıq deñgeyde ekenine esti tıñdarman özi-aq bağasın beredi. Änşiler men kompozitorlar arasında dau payda boldı. Qazaqqa ketken änin joqtap keletin şeteldikter de şığıp jattı. Osınıñ özi bizdiñ än önerimizdiñ qanşalıqtı tömen deñgeyde ekenin añğartıp keledi. Qalay desek te, bügingi änimiz bağzı qazaq änderine mülde jat bir sarındarmen bwlğandı. «Bireudiñ qañsığı bireudiñ tañsığı» degendey özge jwrttıñ qañsıp qalğan bir änderin ärlep-boyap äkelip, qazaq äniniñ qatarına qosudan wtarımız ne? Atın-atap tüsin tüstemesek te, osınday änder men änşiler, kompozitorlar «hit än», «jwldız» atalıp qazaq sahnasında jür.

«Aynalayın qarağım, aydan da äppaq, Sendey jardı er jigit qaydan tappaq» dep salatın nemese «Läylim-şıraq degende, Läylim şıraq, taudan aqqan qwm qayraq siz bir bwlaq» dep alıstan sermep, tolqıtıp, janıñdı jadırata, qalqıta salatın sal-seriniñ bügingi wrpaqtarı «Mariya magdalina... çip, çip, çip» degen sekildi, iä bolmasa, «bizde bäri çiki, çiki» degen sındı qazaqtıñ sözdik qorında joq tüsiniksiz sözdermen jwrttı jın wrğanday eliktiruge qalay qwştar boldı eken?! Jalpı, dästürli jäne halıq änderinde «halalau», «ahahau», «haulelelilay» sındı qayırmalarında qwyqıljıta şırqap, dauıstı türlendire terbeytin, keyde iirim auıstırıp otıratın körkemdeuiş qwraldar bar. Bwnıñ kelip şığuı turalı muzıkatanuşı, önertanuşı zertteuşiler naqtı ortaq pikirge kelgen emes. Bizdiñşe, bwnıñ şığu tegi sonau bağzıdağı qazaq muzıkasınıñ şığu teginde jatqan sekildi. Qazaq muzıka öneriniñ eñ alğaşqı ökilderi baqsılar ekenine barlığı da kelisedi. Olay bolsa, bwl körkemdeuiş qwraldar da sol baqsılar sarınınan kelip şıqqan. Baqsılar sarınında osığan wqsas odağay sözder köp kezdesedi. Keyin än öneri öz aldına dami kele, osı odağaylardı halıq önerpazdarı tıñ körkemdeuiş qwral deñgeyinde damıtqan. Osığan qarap-aq, qazaq än öneri tamırınıñ tereñde ekenin bayqauğa boladı. Olay bolsa, bügingi änniñ  «çip, çip, çip», « çiki, çiki», «nananey» sındı qaydan şığıp, qalay kelgeni belgisiz «dıbıstaularına» ne desek bolar eken?!

Bwl künde jalpı qazaq änşileri: dästürli änşiler jäne estrada änşileri bolıp ekige jarıldı. Studiyalıq oñdeu tehnologiyasınıñ damuına ilese, estradanıñ mümkindikteri zoraydı. Süyemel muzıkalardıñ auanı keñeydi. Änşiniñ özi ömirinde körmegen aspaptardıñ äuezimen änin ärlep jetkizu arqılı, estradanıñ auditoriyası barınşa wlğaydı. Alayda, keñ auditoriyanı jaulağan qazaq estradasındağı änderdiñ estisi az da, eseri köp. Osınday «auruın jasırğanımen ölimi äşkere» küydiñ jwrttan nesin bügeyik.

Al, arıdan jalğasın tapqan, Arqa, Jetisu, Batıs, Sır dästürli än mektepteriniñ bügingi jalğası, arnayı wstazdardıñ aldınan ötip keñ diapazonımen, kürdeli ırğaq-iirimderimen, kemel qwrılımdardı meñgerip, nağız qazaq änin äspettegen dästürli änşilerdiñ auditoriyası tarılıp twr. Bwl degenimiz, bir ğana än öneriniñ emes, halıqtıñ boyındağı sırqattıñ tabı emey ne?! Adamdı izgi oy men körkem sanağa jetelemeytin, şeteldiñ äuenderinen bwzıp-jırıp, qwrasıtırıp, halıqtı aldap jürgen key jwldızsımaqtardıñ kesirinen halıqtıñ talğam-tarazısı tömendedi. Bügingi jwrt dañğaza muzıka şıqsa boldı, janrın taldap jatpay-aq, bilep ala jöneledi. Körkemönerge estetikalıq talğamı tayazığan jwrttan qanday wşqır, derbes oylı, intelektualdı wlt qwratınımızdı tüsinbeymiz.

Qarap otırsañız, şın klassikalıq öner tuındısı ölmeydi. Oqırman, siz säp salıp bayqadıñız ba?! Adam özimen-özi qalğanda sananıñ tereñinde saqtalıp qalğan änderdi ıñıldap aytıp otıradı. Bwl, sirä, sizdiñ erkiñizden tıs bolsa kerek-ti. Keyde osı änniñ auzıñızğa qalay tüsip ketkenin bayqamaysız da. Al, bağamdap körer bolsañız, osı änniñ basım köpşiligi sizdiñ qanıñızda informaciyası bar, wlttıq bolmıstan tamırlanğan änder. Ärine, jastıq şaqtıñ özine tän ne närsege de qızu qandı, qabıldağış, boywrğıştığı bar. Ol kezde sizge jolıqqan jat äuender de sanañızdan orın teuip, wmıtılmay qaluı mümkin. Alayda, baysal tartıp, oñ-sol tanıp, jasıñızda bolmasa da, janıñızda jasamıstıq ornay bastağanda, tabiği türde wlttıq sarındağı äuenderge añsarıñız aua bastaydı. Onıñ äuenindegi sazdılıq, sözindegi pälsapalıq tereñdik sizdi qayta-qayta tañdandıradı. Sizdiñ tamırıñızda şınımen de wlttıq qan bar ma, bar bolsa tübi siz qazaq änine degen ğaşıqtığıñızdı tabasız. Sol äuendi adasıp jürip tabasız. Wmıta almaysız, wmıtıp ketseñiz de äldeqalay estigen jerden janıñızğa bir küşti läzzat ağını bolıp kiredi. Nağız önerge tän qasiet te osı bolsa kerek. Bwnday ölmes tuındını bizdiñ halıq, halıq kompozitorları tudıra aldı. Keşegi, Aqan seri, Birjan sal, Baluan şolaq, Segiz Seri, Mädi, Imanjüsip, Estay, Kenen tağı basqa atı belgisiz dala kompozitorları tudırğan änder halıqpen birge äli jasap keledi. Bügingi äuen jwtañdağan sayın, olardıñ qadir-qasieti biiktep baradı. Olardan bergi Şämşi Qaldayaqov, Äset Beyseuov, İliya Jaqanov, Bäkir Täjibaev, Äbilahat Espev, Keñes Düysekeev sındı sovet zamanındağı sazgerlerdiñ halıqtıq sipat alğan tuındıları da jürekke jılı.

Qazaq estrada jwldızdarı

Okiniştisi, osınday wlttıq äuenderdiñ, dästürli sarındardıñ bwl künde orındauşısı köp te, tudıruşısı joq. Qazaq än önerindegi eñ ülken qayğı osı deuge boladı. Nege sol halıq äuenderin, halıq kompozitorlarınıñ änderin mayın tamızıp orındaytın änşi, önerpazdarımız bar da, tap sol sarınnıñ jalğasımen öner tuındısın jaratatın kompozitorlarımız joqtıñ qası. Qazirginiñ jürdim-bardım jeñil änderi sizge ömirlik joldas bola almaydı. Bir sözdi, bir ırğaqtı qaytalaumen ırıqsız türde sanañızğa tıqpalap, zorlap jattatqan än qalay oñay jattalsa, solay tez wmıt boladı. Al, qay kezde de köne dosıñday jadıñnan qalmaytın wlttıq änder sizge bayandı joldas boları anıq.

Än tağdırı – wlt tağdırı. Bir eldiñ körkemöneri sol eldiñ sanasın, sol eldiñ dünietanımın aydan da anıq beynelep beredi. Osınday kirmesi men şatısqan «şatası» köp, sözinde ilip alar mağına joq änimizden özgeler bizdiñ wlttıq sanadağı sırqatımızdı tauıp, onı özimizge qwral etip jwmsamasın deñiz.

Estay Bojan