قازاقستاندى قورشاعان اۋماقتا، الىس ايماقتاردا ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا وڭدى-وڭسىز اسەرلەرىن تيگىزەتىن وقيعالار، كەلىسىمدەر مەن قايشىلىقتار، قاقتىعىستار مەن جاڭا ىنتىماقتاستىقتار بولىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي، باسىم كوپشىلىك اۋديتوريا ورىس ءتىلدى اقپاراتتىڭ باسىمدىعىنا ىلەسە، حالىقارالىق ماسەلەلەردە رەسەيدىڭ سويىلىن سوقپايتىن دەربەس كوزقاراستا بولا الماي كەلەدى. سىرتقى كۇشتىڭ الدىندا ەلدىڭ تانىم بىرلىگى ەڭ باستى قارۋ بولسا كەرەك. وسىعان وراي حالىقارالىق تاقىرىپتارداعى دەربەس ويى مەن كوزقاراسىن الەۋمەتپەن كوپتەپ ءبولىسىپ جۇرگەن قۋانىش ەدىلحانوۆپەن بىرقاتار سالماقتى دەگەن حالىقارالىق ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىتكەن ەدىك. سانالى قاۋىمعا وسى سۇحباتىمىزدى ۇسىنعالى وتىرمىز.
– قۋانىش جاۋقانۇلى، ءسۇريا (سيريا) مەن ۋكراينا قازىر دە الەمنىڭ وزەكتى تاقىرىبى بولىپ تۇر. وسى قايشىلىقتى ماسەلەنىڭ ەكەۋىنە دە رەسەي بەلسەندى ارالاسىپ وتىر. بىراق بىزدە ورىس ءتىلدى اقپاراتتىڭ باسىمدىلىعىنان رەسەيدىڭ كەيبىر قادامدارىن جاقتاۋشى اۋديتوريالار دا بار. وسى جەردە ءبىر سۇراق تۋىندايدى، ءبىر ءسۇريا ءۇشىن عانا ەمەس، ءوڭىردىڭ تۇراقتىلىعى تۇرعىسىنان رەسەيدىڭ باشار اساد بيلىگىن قولداۋىندا نە سىر جاتىر؟
– بۇل ەكى مەملەكەتتەگى سوعىسقا رەسەيدىڭ بەلسەندى ارالاسۋ سەبەبى رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتتان باس تارتپاعاندىعىن بىلدىرەدى. الدىمەن ۋكراينانى الايىق – ولار بار بولعانى ەۋروپامەن تىعىز كورشىلىك قارىم-قاتىناستا بولعىسى كەلدى. ول زاڭدى دا. سەبەبى سسسر تاراعاننان كەيىن بۇرىنعى وداقتاس ەلدەر تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى، اركىم ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرە باستادى. ەۋرووداققا مۇشە بولۋعا ۇمتىلعان ۋكراينانىڭ بۇل تالپىنىسى قاي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا دا دۇرىس-اق، تابيعي نارسە. العاشقى كەزەڭدە بۇل باعىتتى رەسەيدىڭ ءوزى دە تاڭداعانداي بولىپ كورىنگەن – رەسەي باسشىلىعى باتىس ەلدەرىن ارالاپ، وزدەرىندە بيزنەستەرىن جۇرگىزۋگە شاقىردى، شەكارالار اشىلىپ، ءوزارا بايلانىستار قارقىن الا باستاعان.
بيلىك باسىنا كەلگەن ءپۋتيننىڭ «سسسر-ءدىڭ تاراپ كەتۋى – XX عاسىرداعى اسا ءىرى گەوساياسي اپات بولدى» دەپ مالىمدەۋى، رف گيمنىنە سسسر گيمنىنىڭ اۋەنىن قابىلداۋى بىرقاتار ليبەرالدىق كوزقاراستاعى ادامداردى تىكسىندىرىپ تاستادى. الايدا، ەشكىم بۇعان جەتكىلىكتى ءمان بەرە قويعان جوق. دەگەنمەن دە كۇدىك تۋعىزاتىن وقيعالار تىزبەگى كوبەيە باستادى. الدىمەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان شەشەن حالقى اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. بۇل وركەنيەتتى الەمنىڭ كوز الدىندا بولىپ جاتتى، بىراق شەشەن حالقىنا كومەك قولىن سوزۋعا ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارا قويمادى. ويتكەنى ونداي جاعدايدا يادرولىق قارۋى بار ءىرى دەرجاۆامەن قاقتىعىسۋعا تۋرا كەلەتىن ەدى. مۇنى سەزىپ قالعان رف ساياسي باسشىلىعى ەندى حالىقارالىق ارەنادا ەركىن قيمىلداي باستادى، كەلەسى كەزەكتە گرۋزياعا شابۋىل جاسالدى، ودان وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيا ءبولىپ الىندى. بۇل ارەكەتتەر دە باتىس تاراپىنان اسا قاتتى قارسىلىق تۋدىرا قويعان جوق. مۇنداي سالعىرتتىق رف ساياساتكەرلەرىنىڭ ءوز ىستەرىنىڭ دۇرىستىعىنا دەگەن سەنىمدەرىن كۇشەيتە ءتۇستى. كەلەسى كەزەك ۋكرايناعا كەلدى. قىرىم تۇبەگى باسىپ الىندى، دونباسسقا اسكەر كىرگىزىلدى. مۇنداعى تۇپكى ماقسات – ۋكراينانىڭ 5 وبلىسى نەگىزىندە «نوۆوروسسيا» قۋىرشاق ۇكىمەتىن قۇرۋ، ءسويتىپ ۋكراينانىڭ ەۋرووداققا قاراي قوزعالىسىن توقتاتۋ بولدى، وسى وبلىستاردا تۇراتىن ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ كەڭ قولداۋىنا ەسەپ جاسالدى. الايدا ناتيجە كۇتكەندەگىدەي بولمادى، شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىستا تۇراتىن ورىستار رف-نىڭ بۇل ساياساتىن قولدامايتىن بولىپ شىقتى. ازامات سوعىسى تۇتانبادى، ۋكرايندىقتار ءوز ەلىن قورعاۋدا تاباندىلىق كورسەتتى. باتىس تا قوزعالىسقا كەلىپ، ۋكرايناعا كومەك قولىن سوزا باستادى. وزدەرىنىڭ وڭباي قاتەلەسكەنىن سەزگەن ماسكەۋ ەندى ەل نازارىن ۋكراينادان باسقا جاققا، سيرياعا اۋدارۋعا تىرىستى. ونداعى 2011 جىلدان بەرى ءجۇرىپ جاتقان ازامات سوعىسىنا اساد جاعىندا سوعىسقا كىردى. مۇنىسىن ولار يگيل-گە قارسى كۇرەس دەپ بۇركەمەلەۋگە تىرىستى، بىراق كوپ ۇزاماي-اق ونىڭ سىرى اشىلدى.
رف-نىڭ اسادتى جانىن سالا قورعاۋى – تاعى دا ولاردىڭ سول يمپەريالىق پيعىلدارىنان تۋىندايدى. سيريادا رەسەيدىڭ اسكەري بازاسى تۇر، ولار سول ارقىلى بۇكىل تاياۋ شىعىستى ءوز باقىلاۋلارىندا ۇستاعىسى كەلەدى. ەگەر قىرىمنان ايىرىلساق قارا تەڭىزدەن ايىرىلعانىمىز، سيريادان كەتسەك جەرورتا تەڭىزىنەن كەتكەنىمىز دەپ ەسەپتەيدى. ولارعا ول جەرلەر قانشالىقتى قاجەت – ونى ەسكەرگىسى كەلمەيدى، الەمدىك 2-ءشى دەرجاۆا بولىپ تۇرعان سسسر كەزىندەگى كۇندەرىن اڭسايدى.
– رەسەي اقپاراتتىق اگەنتتىكتەرىنىڭ حابارىنا قارايتىن بولساق، ءسۇريادا تەرروريزمگە قارسى كۇرەستى تاباندى جۇرگىزىپ، اي سايىن قانشالاعان تەررورلىق توپ مۇشەلەرىنىڭ كوزىن جويىپ، بازالارىن تالقانداعانىن حابارلاپ جاتادى. اقش باستاعان حالىقارالىق تەرروريزمگە قارسى كواليتسيا دا سول ەلدە. سوندا بۇل ەكى ەلدىڭ سۇرياداعى كۇشتەرىنىڭ باستى امبيتسياسى نە؟
– بۇل جەردە تەررورلىق توپ دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەتىندىگى وتە ماڭىزدى. رەسەيدىڭ تۇسىنىگىندە سيريا پرەزيدەنتى باشار اسادقا قارسى كۇشتەردىڭ بارلىعى دا تەررورلىق توپتار. ناقتى شىندىق ولاي ەمەس. مىسالى سيريانى اساد بيلىگىنەن ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان سيريا ازاتتىق ارمياسىن (ساا) تەررورلىق توپقا جاتقىزۋعا بولا ما؟ ارينە بولمايدى. سيريا حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگى وسى كۇشتەردى قولدايدى دەپ ويلايمىن. جالپى سيريادا ءوز ماقساتتارى بار بىرنەشە توپتار بار. ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتىن اڭساپ جۇرگەن كۇردتەر توبى بار، ولار اسادتى دا، ساا-نى دا قولدامايدى، يراك جانە تۇركيا كۇردتەرىمەن بىرلەسىپ سولاردىڭ جەرلەرىنىڭ بولىگىندە كۇرد مەملەكەتىن قۇرعىسى كەلەدى. بىرنەشە يسلامدىق باعىتتاعى توپتار بار جانە ەڭ ءىرى توپ – يسلام حاليفاتىن ورناتقىسى كەلىپ جۇرگەن يگيل توبى بار. ناعىز تەرروريستىك توپقا وسى يگيل-ءدى جاتقىزۋعا بولادى. اقش باستاعان كواليتسيا كۇشتەرى وسى توپپەن كۇرەسىپ جاتىر. ال رەسەي رەسمي تۇردە وسى توپپەن كۇرەسۋ ءۇشىن سيرياعا اسكەرىن كىرگىزگەنمەن دە، شىن مانىسىندە ول سيريا وپپوزيتسياسىنىڭ كۇشتەرىن بومبالاۋمەن كەلەدى. بۇل جونىندە فب-داعى پوستىمدا جازدىم. ول بارلىق بومبالاۋلارىنىڭ 5%-ىن عانا يگيل-گە قارسى، قالعانى ساا كۇشتەرىنە قارسى جۇمساعان. اقش باستاعان كواليتسيا كۇشتەرى يراكتا يگيل-ءدى جەڭىپ، ەڭ سوڭعى ءىرى بازاسى ورنالاسقان موسۋل قالاسىن ازات ەتتى، ال سيرياداعى ءىرى قالاسى راككانى بوساتتى. داير-اس-زور قالاسىندا اساد ارمياسى ءىرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. وسىدان كەيىن رف اقش-پەن كەزدەسكىسى كەلىپ قانشاما سۇرانسا دا، اقش ولاردىڭ مەدۆەدەۆ باستاعان دەلەگاتسياسىن قابىلداماي قويدى.
رەسەي – فەيك حابارلار تاراتۋدان الەم مويىنداعان ليدەر دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر ولاردىڭ جويدىق دەپ جاريالاعان بازالارىن، سودىرلارىنىڭ سانىن قوسساق، ولار سيريا حالقىنىڭ سانىنان اناعۇرلىم اسىپ كەتەتىنى انىق، سوندىقتان ولار تاراتىپ جاتقان حابارلارعا سەنە بەرۋگە بولمايدى. سونىمەن قاتار ولار ءوز شىعىندارىن جاسىرۋدى رەسمي زاڭداستىرعان. ولاردىڭ سيرياداعى سوعىستا ولگەن اسكەريلەرى مەن ىستەن شىققان تەحنيكالارى تۋرالى شەتەلدىك اقپارلاردان عانا بىلۋگە بولادى، بىراق ونى ۇدايى قاداعالاپ وتىرۋ قاجەت. بىزدە ونداي مۇمكىندىك جوق.
– قۋانىش اعا، سوڭعى جىلدارى رەسەي، تۇركيا، يران اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق بەل الىپ كەلەدى. سولاي بولا تۇرسا دا ورتا-شىعىستاعى يرانمەن باستى قارسىلاس ساۋد ارابياسىنىڭ كورولى ماسكەۋگە العاش رەت كەلىپ، قارۋ-جاراق ساۋداسىنا قول قويدى. وسىعان قاراپ، رەسەيدىڭ ورتا-شىعىستاعى ىقپالى ارتىپ اقش-تىڭ سالماعى ازايىپ بارا جاتىر دەۋگە بولا ما؟
– رەسەيدىڭ ورتا-شىعىستاعى ىقپالى ارتىپ اقش-تىڭ سالماعى ازايىپ بارا جاتىر دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى رەسەي قازىر باتىس تاراپىنان تولىقتاي وقشاۋلانۋعا ۇشىراعان. سوندىقتان ونىڭ تەك ساناۋلى ەلدەرمەن عانا بايلانىس جاساۋىنا مۇمكىندىگى بار. سونداي ەلدەردىڭ ءبىرى يران. كونگرەسس زاڭ تۇرىندە قابىلداعان سوڭعى سانكتسيالار يران مەن رەسەيگە قارسى باعىتتالعان. بۇدان باسقا، اساد جاعىندا اقش باستاعان كواليتسيا كۇشتەرىنە قارسى رەسەيمەن بىرگە سوعىسىپ جاتقان ەلدىڭ ءبىرى وسى يران. سوندىقتان، ارينە، ەكى ەلدىڭ ءوزارا اڭگىمەلەسۋلەرىنە سەبەپ جەتكىلىكتى.
ال تۇركياعا كەلسەك، ەردوعاننىڭ، كەزىندە اتاتۇرىك ءىزىن سالعان باتىستىق ۇلگىدەگى دەموكراتياعا ۇمتىلۋ ۇردىسىنەن اۋىتقىپ، اۆتوريتارلىق جۇيەگە اۋىسقانداي، پرەزيدەنتتىك بيلىكتى كۇرت كۇشەيتۋگە باعىت ۇستاعانى بايقالادى. بۇل ساياساتىمەن ول باتىس ەلدەرىندە جاقتاستارىن جوعالتا باستاعانى اقيقات دەگەن ويدامىن. ەۋرووداققا قىر كورسەتكەندەي، بىرەسە رەسەيمەن، بىرەسە ۋكراينامەن جاقىنداسۋى، شىندىعىندا ءارتۇرلى ويلارعا جەتەلەيدى. دەگەنمەن دە ول ناتو مۇشەسى بولعاندىقتان، رەسەيمەن جاقىن وداقتاس دارەجەسىنە دەيىن جاقىنداسا قويماس نەمەسە جاقىنداستىرا قويماس دەپ بولجام جاساۋعا بولادى. بارىنە ۋاقىت تورەشى.
ال ساۋد ارابياسىمەن وسى جازدا ترامپ بىرنەشە ميلليارد دوللارلىق اسا ءىرى اسكەري كەلىسىمگە قول قويعانى بەلگىلى، كەزىندە بۇل تۋرالى باق جازدى. ەندى رەسەيمەن قارۋ-جاراق ساۋداسىنا قول قويىپتى دەگەن اقپاراتقا قانشالىقتى سەنۋگە بولاتىندىعىن ايتا المايمىن. شاماسى، اڭگىمە بۇرىن الىنعان اسكەري تەحنيكالارعا قاجەتتى كومپلەكتىلەر نەمەسە وق-دارىلەر تۋرالى بولۋى مۇمكىن جانە مۇنىڭ كولەمى ونشا كوپ بولماۋى ءتيىس دەپ بولجاۋعا بولادى. ال، تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ جازۋ جونىنەن رف باق-تارى الەم مويىنداعان شەبەرلەر ەكەندىگىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ورتا شىعىستاعى اقش-تىڭ سالماعى جونىندە ايتار بولساق، وعان قاشاعان جىراۋدىڭ مىنا سوزىمەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى: «ءپىلدىڭ ءتىرى ءباسى دە مىڭ ءدىلدا، ولسە، تەرى ءباسى دە مىڭ ءدىلدا»، ياعني، ءىرىنىڭ اتى ءىرى، ونىمەن رەسەي شەندەسە المايدى دەۋگە بولادى.
– قىتاي باسشىسى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىن العا تارتتى. بۇل الەمدەگى ەنەرگيا قورى باي ەلدەردى قامتيتىن باعدارلاما. ونىڭ شارپيتىن اۋماعى الەم حالىق سانىنىڭ دا تەڭ جارتىسىنان استام. بۇل قىتاي ىقپالىن وڭتۇستىك-شىعىس، وڭتۇستىك، ورتالىق-ازياعا ءتىپتى ورتا شىعىسقا دەيىن كەڭەيتكەلى تۇر. باعدارلامانىڭ باستى ماقساتىنىڭ ءبىرى اقش ىقپالىن ازيادان ىعىستىرىپ شىعارۋ ەكەنى كورىنىپ تۇرعانداي. بۇل بىزگە وراي مەن بىرگە قاتەر دە باستاپ كەلە جاتقان جوق پا؟ جاقسىلىعى قايسى، قاتەرى قايسى؟
– «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىنىڭ باستى ماقساتى - اقش ىقپالىن ازيادان ىعىستىرىپ شىعارۋ دەگەن ويدى شىندىعىندا ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن. ايتقانداي، كەز كەلگەن باعدارلامادان بىرەۋدى ءبىر جەردەن ىعىستىرۋ ساياساتىن كورۋشىلىك رەسەيگە ءتان نارسە. مەنىڭشە، قىتاي ءوز دامۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭىنە قادام باستى: الدىمەن ول 1,5 ملرد-تىق حالقىن تاماقپەن، كيىممەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن شەشتى. ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز، وزدەرىنىڭ ەڭبەكقورلىعى ارقاسىندا وسىنداي ءىرى تابىسقا قول جەتكىزدى. ەندىگى كەزەكتە سىرتقى نارىققا شىعا باستادى. مەنىڭشە، بىرەۋدى ءبىر جەردەن ىعىستىرۋ ماقساتىندا ەمەس، ءوز دامۋىنىڭ ىشكى لوگيكاسىنا سايكەس وسىنداي باعدارلاما ءتۇزدى. ونىسىن جانە الەم حالىقتارىنىڭ بارىنە تۇسىنىكتى «تىلدە» جاساپ وتىرعانىن ەرىكسىز مويىندايسىز – بۇرىنعى ۇلى جىبەك جولىنىڭ ۇلگىسىندە جاساپ وتىرعانى انىق. بۇل دا تارتىمدى مەنەدجمەنتتىڭ ءبىر ءتۇرى. وسى جولدىڭ ءبىز ارقىلى وتەتىنى اقيقات. ءبىز وعان قارسى تۇرا المايمىز دەگەن ويدامىن.
جەر قاتىناسىندا سەرۆيتۋت دەگەن تۇسىنىك بار. مىسالى سەنىڭ ءۇيىڭ مەن گاراجىڭنىڭ ورتاسىنان بىرەۋ جەكە مەنشىككە جەر ساتىپ الدى دەلىك. ەندى گاراجىڭا قالاي وتەسىڭ؟ جەر ساتىپ العان اداممەن كەلىسىمگە كەلەسىڭ، ول كەلىسۋگە مىندەتتى، ايتپەسە وعان سول جەر تەلىمى ساتىلماعان بولار ەدى. وسى جالعىز اياق جول – سەرۆيتۋت، وعان اقى تولەۋ-تولەمەۋ ءوزارا كەلىسىمگە بايلانىستى. سول سياقتى، قىتايعا ەڭ بولماعاندا ەۋروپاعا ءوتۋ ءۇشىن سەرۆيتۋتكە جەر تەلىمىن بەرۋگە تۋرا كەلەدى. حالىقارالىق نورما سولاي بولۋى ءتيىس. باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي اۆتوموبيل جولىن سولاي سالىپ قويعان جوقپىز با؟ جولدار كەلسە (قۇبىرلار، اۋە جولدارى، تەمىر جولدار، ت.س.س.) ولارعا قىزمەت كورسەتۋشى سەرۆيستەر دە كەلۋى مۇمكىن عوي؟ وسى جەردە مۇنىڭ جاقسىلىعى دا، قاتەرى دە قاتار كەلۋى مۇمكىن. جاقسىلىعى – جەرگىلىكتى حالىققا جۇمىس كوزى اشىلادى، قاتەرى - ىشكى قىتايدان ءوز جۇمىسشىلارى كوپتەپ كەلىپ بىزدە ورنىعىپ قالسا، بۇل تۇبىندە ەلىمىزگە قاتەر توندىرەتىندەي كۇشكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ولاردىڭ سىرت كوزگە ونشا بىلىنبەگەنمەن دە، ەلىمىزدە جاسىرىن ميگراتسيانىڭ سالدارىنان كوبەيىپ كەلە جاتقانى قازىر قۇپيا ەمەس.
– قۋانىش اعا، ارىسىن ايتپاعاندا، ورتالىق ازيانىڭ وزىندەگى تۇرىك تەكتى اعايىن ەلدەردىڭ باسى بەرەكەگە بىرىگىپ، وداقتاسىپ، ستراتەگيالىق ورتاق دامۋعا قادام قويسا، وسال كۇش بولماس ەدى. جاتقا دا، جاقىنعا دا تىزگىن بەرمەس ەدىك. الايدا، قازىر وزبەك-قىرعىز اراسىنداعى شەكارا داۋى باسىلىپ ەدى، قازاق-قىرعىز اراسىندا كىربەڭدىك پايدا بولدى. سىزشە وسى باۋىرلاس ەلدەردىڭ تاتۋ وداعىنا نە كەدەرگى؟ سىرتتىڭ سالعان ىرىتكىسى مە، الدە وسى ەلدەر اراسىندا ىنتىماق ورناتۋ سونداي قيىن با؟
– ارينە، وعان ءسوز بار ما؟! دەگەنمەن دە ورتالىق ازياداعى وسى باۋىرلاس ەلدەردىڭ ءبىرتۇتاس بولىپ بىرىگۋى ازىرگە تولىق جۇزەگە اسپاي وتىر. نەگە؟ وعان بىردەن جاۋاپ بەرۋ قيىن. سەبەپتەرى تىم كوپ بولۋى مۇمكىن. مىسالى مەنتاليتەتىمىزدەگى ايىرماشىلىقتار، ورتاق تاريحىمىزداعى كەيبىر اراقاتىناسىمىزعا سىزات تۇسىرگەن كەزەڭدەر، ت.س.س. ءوز ىزدەرىن قالدىرعان بولۋى مۇمكىن.
ارعى تاريحتى قوپارماي-اق، ءبىر وداقتا بولعان سابەت زامانىندا دا ارالاس-قۇرالاسىمىز كەرەمەت بولدى دەپ ايتۋ قيىن. مىسالى تۇرىكمەنستاندى الايىق. سسسر تاراعاننان كەيىن ونداعى قازاقتار جاپپاي قازاقستانعا كوشە باستادى، نەگىزىنەن ولار وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن ءبىزدىڭ وبلىسقا كوشتى. كوشكەن قازاقتارعا ولار ۇيلەرىن ساتقىزبادى، مال-مۇلىكتەرىن الىپ كەتۋگە شەكتەۋ قويدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: بىزدە رەسەيگە كوشكەندەر بىرنەشە ۇيلەرىن بارىنشا قىمبات باعاعا ساتىپ كەتتى، دۇنيە-مۇلىكتەرىن كونتەينەرلەرگە كەرەگىنشە تيەدى، ەشكىم قوي دەگەن جوق. جارايدى، ۇساق-تۇيەك دەلىك. سول جەردەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ايتۋى بويىنشا ولاردا قازاق مەكتەبى بولماعان، مەكتەپ نە تۇرىكمەن، نە ورىس تىلىندە بولعان. قازىردە دە ولار بەيتاراپ ساياسات ۇستايدى، بارلىق ەلدەرمەن ۆيزالىق رەجيم. سول جاقتا تۋىپ-وسكەن بۇرىنعى وتانداستارىنا سوندا جەرلەنگەن اكە-شەشەلەرىنىڭ باستارىنا بارىپ كەتۋگە عانا رۇقسات ەتىلەدى. وعان دا شۇكىر. بۇل بىزدىڭشە باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناس ەمەس، كورشىلەر اراسىندا ەرىكتەن تىس بولماي قويمايتىن سالقىن قارىم-قاتىناس قانا.
قىرعىز-قازاق قارىم-قاتىناسىن الايىق: مەن قازاق ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى الىپ جاتقان شارالارى وتە دۇرىس دەگەن ويدامىن جانە قولدايمىن. وسىنى باياعىدا-اق جاساۋ كەرەك ەدى، ياعني، شەكاراداعى كونتراباندالىق تاۋار اينالىمىنا باياعىدا-اق توسقاۋىل قويۋ كەرەك ەدى. اتامباەۆتىڭ قارسى سويلەۋىن كۇتىپ جۇرمەۋ كەرەك ەدى. بۇل شارا مەرزىمىندە الىنباعاندىقتان، اتامباەۆ سوزىنە جاۋاپ رەتىندە سياقتى بولىپ شىقتى، بۇل ءوز كەزەگىندە قىرعىز اعايىنداردىڭ رەنىشىن تۋعىزىپ وتىر. دەگەنمەن دە، ەرتە مە، كەش پە – ءبارىبىر بۇل شارا الىنۋى كەرەك، قىرعىزدىق كونتراباندانىڭ قازاقستان ەسەبىنەن بايۋىنا توسقاۋىل ءبارىبىر قويىلۋى كەرەك، سوندىقتان باستالعان ءىستى اعايىنشىلىققا، قازاقشىلىققا سالىپ توقتاتۋعا، جارتى جولدا قالدىرۋعا بولمايدى. مۇنى قىرعىز اعايىندار دۇرىس ءتۇسىنۋى كەرەك. بۇل كىربەڭدىك سىرتتىڭ سالعان ىرىتكىسى مە الدە ىشكى وقيعالاردىڭ دامۋ لوگيكاسى وسىعان الىپ كەلدى مە – قازىر تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. قاي نارسەنىڭ دە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتە كەلە سىرى اشىلا باستايدى. قىرعىزبەن اراداعى جاعدايدىڭ دا سەبەپ-سالدارلارىن تۇبىندە انىق بىلەتىن بولامىز دەپ ويلايمىن.
– الدىنعى سۇراقتىڭ جالعاسى دەۋگە دە بولادى: قازىر قازاق ەلى مەن وزبەك ەلى ىنتىماقتاستىقپەن دامۋعا بەت بۇرعانى بايقالىپ وتىر. بۇعان بولاشاقتا باۋىرلاس، قىرعىز، تۇركىمەن، ءازىربايجان، ءتىپتى تاجىكتەر دە قوسىلا قويا ما؟ ال، تۇركيانىڭ بۇل جەردەگى ماڭىزى قانداي؟
– وزبەكستانعا جاڭا باسشى كەلگەلى ءوزارا قارىم-قاتىناس جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇل، ارينە، قۋانىشتى جاعداي. ەندى تەك وسى قارىم-قاتىناس ۇزاق مەرزىمدىك سيپات السا ەكەن دەپ تىلەيىك. ارينە، بۇل ىنتىماقتاستىق ازىرگە تەك العاشقى باسپالداقتا عانا تۇر دەپ ويلايمىن، وعان قىرعىز، تۇرىكمەن، ءازىربايجان نەمەسە تاجىكتەر قوسىلا قوياتىنداي دەڭگەيگە جەتە قويعان جوقپىز عوي. ەۋرووداقتاي جوعارى دەڭگەيدەگى ىنتىماقتاستىققا جەتۋ ءۇشىن بۇل ەلدەرگە ءالى ءبىراز ۋاقىت كەرەك سياقتى. ويتكەنى دامۋ دەڭگەيلەرىمىز تىم ءارتۇرلى. بىرىگۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ساياسي قۇرىلىمدارىمىز دا جەتىلۋى كەرەك قوي.
مىسال كەلتىرە كەتەيىن: يسلام كاريموۆ كەزىندەگى وزبەكستانمەن بايلانىسىمىز ءبىر باسقا بولسا، قازىرگى وزبەكستانمەن بايلانىسىمىز ەكىنشى باسقا، ءبىرتالاي ايىرماشىلىعى بار. نەگە؟ باسشىسى وزگەرگەنى بولماسا، وزبەكستاننىڭ ءوزى وزگەرگەن جوق قوي؟ بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – بىزدە كوپ نارسە ءبىرىنشى باسشىعا بايلانىستى. ەل مەن ەل ناعىز ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرە بەرۋى ءۇشىن باسقا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار ءبىر-بىرىمەن جىمداسىپ، بىتە قايناسىپ جاتۋى كەرەك، مەملەكەت ارالىق قاتىناس ءبىرىنشى باسشىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە تاۋەلدى بولۋعا ءتيىس ەمەس. ول ءۇشىن دەموكراتيالىق بايلانىستار دامۋى قاجەت. اتامباەۆ ءبىر ءسوز ايتتى ەكەن دەپ سول بويدا شەكارا جابىلىپ قالماۋى كەرەك، كۇندەلىكتى اتقارىلۋعا ءتيىستى جۇمىستار ءوز مەرزىمىندە، بەكىتىلگەن، ءوزارا كەلىسىلگەن گرافيككە ساي ىستەلىپ جاتۋى ءتيىس. سوندا عانا بۇل ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق، ءوزارا سىيلاستىق عۇمىرلى بولادى.
بۇل ايتىلعاندار تۇركياعا دا قاتىستى. تۇرىكتەر سانى كوپ، ەكونوميكاسى دامىعان مەملەكەت، ارعى تەگىمىز ءبىر، بىراق بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا ءوزارا قارىم-قاتىناستا تۇرىكتەرگە ەشقانداي ارتىقشىلىق بەرۋگە ءتيىس ەمەس. ءوزارا تەڭ دارەجەدەگى سىيلاستىق قانا ءبىزدى قاناعاتتاندىرۋى ءتيىس.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان: ەستاي بوجان
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
اينارا ايدارحان. ايگەرىم اقتالعانشا كۇرەسەدى. ەندى بۇۇ-نا ارىزدانامىز
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى