مۇسىلمان گەنوتسيدى: اقش پەن ساۋد ارابياسى نەگە ءۇنسىز قالدى؟

جاقىننان بەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ميانماداعى مۇسىلمانداردىڭ قىرعىنشىلىققا ۇشىراعانى تۋرالى كوپتەپ تارالدى. ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرى تالكەككە تۇسكەن، نەشە ون مىڭداعان ادامدار مەكەندەرىنەن بوسىپ كەتكەن، سان-ساناقسىز ايەلدەر مەن بالالار اياۋسىز قورلاۋ مەن قىرعىنداۋعا ۇشىراعان وسى وقيعا الدىندا الەمنىڭ ءبىراز ەلى ءۇنسىز قاراپ وتىردى. ءدىن ارالىق قاقتىعىس پەن از ساندى ۇلتتارعا كورسەتكەن قىسىم الدىندا «دەموكراتيا بۇلبۇلدارى» دا «سايراماي» قالدى.  بۇل بۇلىكتى تىنىشتاندىرۋ ما، الدە گەنوتسيد قىرعىن با؟ ميانماداعى قاندى قىرعىن قالاي تۋدى؟ ونداعى مۇسىلمانداردىڭ قىرعىنشىلىعىنا الەم ەلدەرى قالاي قارادى؟ تومەندە ءبىز وسى سۇراقتارعا بايلانىستى شولۋ جاسايمىز.

ەڭ اۋەلى سول ەلدىڭ ۇكىمەتى اتالعان وقيعاعا رەسمي قانداي مالىمەتتەر تاراتقانىنان نازار اۋدارىپ كورەلىك. ميانمانىڭ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ مالىمەتىندە، ەلدەگى روحيندجا مۇسىلماندارى اراسىنداعى توپتار ەلدىڭ باتىسىنداعى ورنىقسىزدىقتى پايدالانىپ، يسلام مەملەكەتىن قۇرۋعا كۇش سالىپ جاتىر دەپ شاعىمدانىپتى. سونىمەن بىرگە حالىق اراداعى كەيبىر كۇشتەردىڭ ولارعا كومەك بەرىپ وتىرعانىن ايىپتاعان. ميانما ۇكىمەتى وتكەن جۇمادا بولعان بىرقاتار زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرى ءۇشىن اۋىر سىندارعا ۇشىرادى. الايدا، وسى ەلدىڭ ۇكىمەتتىك ورىندارى «»ەتنيكالىق-روحيندجا شابۋىلشىلارىنىڭ كىشىگىرىم توبى سولتۇستىك راكحاين شتاتىنداعى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنە قارسى الدىن-الا ەرەۋىل جاساعان» دەگەن مالىمەت بەرەدى.

ميانما اسكەري كۇشتەرىنىڭ كولدەنەڭ تارتقان سەبەبى انىق بولدى. ايتالىق، ولار: «ەلدەگى مۇسىلماندار  راكحاين شتاتىندا ورنىقسىزدىق قالىپتاستىرىپ، يسلام مەملەكەتىن ورناتپاق» دەگەن ايىپتى كوزدە ۇستاعان. ولاي بولسا، ءبىز بيرمانىڭ (ميانمانىڭ) جالپى جاعدايىنا ازىراق توقتالىپ وتەلىك. ءۇندى-قىتاي تۇبەگىنە ورنالاسقان، وڭتۇستىك-ازيا ەلى سانالاتىن ميانمادا 55 ميلليوننان اسا حالىق تۇرادى. بۇلاردىڭ 85 پايىزى بۋددا ءدىنىن ۇستاناتىندار. وزگەلەرى حريستياندار، يندۋيستەر جانە مۇسىلماندار. مۇسىلماندار ەلدىڭ جالپى سانىنىڭ 4 پايىزىن عانا يەلەنەدى. كوبىندە بانگلادەشپەن شەكارالاس باتىس ايماقتاردا قونىستانعان. ال، وسى مۇسىلمانداردىڭ كوبى ميانما ەلىندە كورشىلەس بانگلادەشتەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن بوسقىندار رەتىندە قارالىپ كەلگەن. وسىنىڭ ءوزى وڭىردە ورىن تەپكەن قىرعىنشىلىقتىڭ ءتۇپ تامىرى ارىدا جاتقانىن اڭعارتادى.

ميانماداعى مۇسىلماندارعا باعىتتالعان قىرعىنشىلىق 25 تامىزدان باستالعان.  ميانما ۇكىمەتىنىڭ مالىمدەمەسىنە سىلتەمە جاساعان “The New York Times” جانە “The Wall Street Journal” باسىلىمدارىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنەر بولساق، ەلدەگى كەيبىر شاعىن يسلامدىق توپتار قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنە شابۋىل جاساعانىن راستاۋعا بولادى. الايدا، ونىڭ سوڭعى ميانما ۇكىمەتى جاعىنان گەنوتسيد قىرعىنعا ۇلاسقان. قارۋلى ارميا مەن قوسا تىكۇشاقتارمەن جاسالعان شابۋىلداردان كەيبىر روحيندجا مۇسىلماندارىنىڭ اۋىلدارى تەگىس ورتكە ورانعان. بۇل قىرعىننان قاشىپ قۇتىلۋعا تىرىسقان تۇرعىنداردىڭ اراسىندا سۋعا كەتىپ قازا تاپقانداردىڭ سانىن قوسقاندا نەشە جۇزدەگەن ادامدى قۇرايدى دەپ حابارلاعان “The New York Times” باسىلىمى.

روحيندجا - ميانمانىڭ باتىسىنداعى راكحاين شتاتىندا تۇراتىن مۇسىلمان، ەتنيكالىق سانى از حالىق سانالادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ پىكىرى بويىنشا، ولار بۋددا ءدىنىن ۇستانۋشى كوپشىلىك قاۋىم جاعىنان ونداعان جىلدار بويى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ كەلگەن. وسى ەزگىگە شىداماعان كەيبىر قارسىلىق كورسەتۋشى توپتاردىڭ ارەكەتى جاڭا قىرعىنشىلىققا سەبەپكەر بولدى.

حالىقارالىق كوشى-قون ۇيىمى سارسەنبىدە بەرگەن مالىمەتىندە وتكەن ءبىر اپتانىڭ وزىندە 18 مىڭ روحيندجا مۇسىلمانى ميانماداعى جاڭا زورلىق-زومبىلىقتان قاشىپ، بانگلادەشكە وتكەنى، قازىرگى كەزدىڭ وزىندە ونداعى بوسقىندار لاگەرىنە پانالاعان روحيندجا  مۇسىلماندارىنىڭ سانى 76 مىڭنان اسىپ كەتكەنى ءمالىم بولدى. ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىن بوگەپ قالۋ ءۇشىن ەر ازاماتتار سوندا قالىپ، قارۋلىلارعا قارسىلىق كورسەتۋگە ءماجبۇر بولعانى تۋرالى دا “The New York Times” باسىلىمى حابارلادى.

25 تامىزدا باستالعان قاندى قىرعىندا جالپى 400 ادامنىڭ قازا بولعانى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ 370-ءى روحيندجا ازاماتتارى. كەيبىر دەرەكتەردە اۋىلىمەن قىرىلعان روحيندجا مۇسىلماندارىنىڭ سانى ودان دا كوپ دەلىنەدى. الايدا، ميانمالىق رەسمي تۇلعالار ونداعى ءولىم-جىتىمگە قاتىستى ناقتى ەسەپ بەرمەدى. بوسقىندار اراسىنان كەيبىرەۋى  15 اۋىلدىڭ تۇگەلدەي قىرىلعانىن وز كوزىمەن كوردىك دەسكەن. حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋشى بىرلەستىكتەر، ءتىرى قالعان روحيندجالىق وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا ميانما اسكەرلەرى جاعىنان ولتىرىلگەن قۇربانداردىڭ سانىن ناقتى انىقتاۋعا كىرىسكەن.

نيۋ-يوركتەگى «Human Rights Watch» ۇيىمى شابۋىلعا ۇشىراعان 17 جەر ۋچاسكەسىنە، سپۋتنيكتىك سۋرەتتەرگە تالداۋ جاساۋ ارقىلى 700-گە جۋىق عيمارات ورتەنىپ كەتكەنىن انىقتادى.

ميانماداعى مۇسىلماندار قىرعىنى الەم نازارىندا

وسى وقيعاعا قاتىستى اقپاراتتار الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تارقالعانعا دەيىن، ميانماداعى مۇسىلماندارعا باعىتتالعان قىرعىنشىلىق تۋرالى باتىس ەلدەرى «ءلام» دەپ اۋىز اشپاعانى ادامدى تاڭ قالدىرادى. ادامدىق قۇقىق، نانىم بوستاندىعى مەن دەموكراتيا تۋرالى اۋىز جاپپاي ۋاعىزداعان ەلدەردىڭ دە ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە ميانماعا قاراتقان قاتاڭ سوگىس نەمەسە ايىپتاۋلارى جايىندا ەش دەرەك جوق.

يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ميانما ۇكىمەتى مەن قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ونداعى مۇسىلمانداردىڭ تۇراعىنا ماقساتتى تۇردە ءورت قويعانى تۋرالى 29 تامىز كۇنى قاتاڭ سوگىس جاريالاعان بولاتىن. اتالعان ۇيىمنىڭ ايىپتاۋىندا: «بۇل وقيعالاردىڭ روحيندجا مۇسىلماندارىنىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن ميانما اكىمشىلىگىنىڭ ازاماتتاردى قورعاۋدا حالىقارالىق جاۋاپكەرشىلىكتەرىنىڭ بۇزىلعانىن تولىق كورسەتەدى. مۇسىلمان سانى از وڭىرلەرگە باعىتتالعان ادىلەت پەن ازاماتتىق قۇقىق ەرەجەلەرى ىسكە قوسىلماعاندىقتان ايماقتا تۇراقسىزدىق قالىپتاستى»، – دەلىنگەن.

بۇل وقيعادا ەڭ ءبىر بەلسەندىلىك تانىتقان ەل – تۇركيا بولدى. تۇركيا جاق 26 تامىزدان باستاپ، ميانما ۇكىمەتىنىڭ قادامدارىنا قارسى پىكىرلەر جاريالاي باستاعان. ءتىپتى ەلدىڭ پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان بۇل وقيعانى «مۇسىلمان گەنوتسيدى» دەپ باعالاپ، بۇۇ باس حاتشىسىنا وسى ماسەلە تۋرالى قوڭىراۋ شالعان. ول سوزىندە: «بۇل ماسەلەدە ءۇنسىز قالعانداردىڭ ءبارى دە گەنوتسيدتى قولداۋشىلار. وزگەلەر ءۇنسىز قالسا دا الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا تۇركيا بۇل ماسەلەنى سوڭىنا دەيىن كوتەرەدى»، – دەدى. سونىمەن بىرگە تۇركيانىڭ ەكى بىردەي ءمينيسترى ميانماداعى جانە بانگلادەشتەگى روحيندجا مۇسىلماندارىنا كەزدەسۋگە باردى.

شەشەنستان پرەزيدەنتى رامازان قادىروۆ ميانما مۇسىلماندارىنا اسكەري كومەك بەرەتىنىن ايتىپ جار سالدى.

دۇيسەنبى كۇنى، ريم پاپاسى وسى ەلگە قاراشا ايىندا بارۋعا جوسپارلاعان ساپارىن كۇشىنەن قالدىردى جانە بۇل قىرعىنشىلىقتى ايىپتادى.

بۋددا ءدىنىنىڭ ەڭ ىقپالدى تۇلعاسى، رۋحاني كوسەمى، تيبەت دالاي-لاماسى بۇل تۋرالى: «بىرىنشىدەن، مەن بۋدديست رەتىندە مۇسىلماندارعا كوپ زارداپ اكەلگەن بيرمالىق جانە شري-لانكالىق بۋدديستەر ءۇشىن سىزدەردەن كەشىرىم سۇرايمىن. ولار ءۇشىن مەن قاتتى ۇيالام. مەن ەڭ العاش بۋددا تەرروريستەرى مۇسىلمان حالقىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتىپ جاتقانىن ەستىگەنىمدە رەسمي ءىس-ساپارمەن ۋاشينگتوندا ەدىم. مەن ءدال سول بۋدديستەرگە ايتتىم: ەگەر بۋددا سول جەردە بولعاندا، ول مىندەتتى تۇردە مۇسىلماندار جاعىندا بولار ەدى»، – دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

ال بۇۇ باس حاتشىسى انتونيو گۋتەرريش جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ميانما ۇكىمەتىنە قاتاڭ ەسكەرتۋ بەردى. سونىمەن بىرگە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە 19 قىركۇيەك كۇنى ارناۋلى وتىرىسى وتەتىنىن حابارلادى.

كۇللى الەمنىڭ نازارىن اۋدارعان بۇل وقيعادا، اقش، ۇلىبريتانيا، قىتاي، يزرايل ۇكىمەتتەرى مەن رەسمي اقپارات قۇرالدارى بۇعىپ قالدى. ونىڭ اراسىندا ساۋد ارابياسى باستاعان اراب ەلدەرى دە بار. الەمدە ءدىن مەن ءدىن اراسىندا ۇلكەن قايشىلىقتار مەن جانجالداردىڭ باستالىپ كەتۋى الدىندا، حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ، قاۋىپسىزدىك، ىنتىماقتاستىق ۇيىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اشىق پىكىر جولداماعانى، مۇسىلمانداردىڭ عانا ەمەس، ادامزات الدىنداعى ەڭ ءبىر كەشىرىلمەس سىن بولىپ قالدى.

قاقتىعىستى تۋدىرعان سەبەپتەردىڭ قانداي بولعانىن انىقتاعاننان گورى، جازىقسىز ميلليونداعان حالىق قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، مىڭداعان ادام زارداپ شەككەن، كىناسىز سابيلەر مەن قاۋقارسىز ايەلدەر اياۋسىز جانىشتاۋعا ۇشىراعان بۇل وقيعانى گەنوتسيد قىرعىن دەپ باعالاۋعا تولىق نەگىز بار. ءدىني سەنىم مەن از ساندى حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى اياۋسىز تاپتالعان كەزدە، يسلامنىڭ ءتۇپ قازىعى سانالاتىن اراب جۇرتىمەن قوسا، دەموكراتيا، ادامدىق قۇقىق جىرشىلارىنىڭ ارەكەتسىز قالۋى كەشىرىلمەس قىلمىس.

“The Qazaq Times”