Qadirli QT oqırmanı, redakciya körnekti qazaq zañgeri, ğalım, memleket jäne qoğam qayratkeri, QR Wlttıq ğılım akademiyasınıñ akademigi, qazirgi qazaq qwqıqtanu ğılımınıñ negizin qalauşılardıñ biri jäne qazaqtıñ dästürli qwqıqtıq jüyesin zertteude orasan zor üles Salıq Zimanov dayındağan «Qazaq ata zañdarınıñ» 10 tomdığınan tañdamalı maqalalardı qazaq jäne ağılşın (sayttıñ ağılşın tilindegi nwsqasınan köruge boladı – QT) tilderinde wsınudı jön kördi.

Salıq Zimanovtıñ jetekşiligimen jarıq körgen «Qazaqtıñ ata zañdarı» attı 10 tomdıq jinaq – osızamanğı Qazaqstannıñ qwqıqtıq tarihındağı asa mañızdı ğılımi eñbek. Bwl jinaq qazaq halqınıñ dästürli qwqıqtıq mädenietin, biler sotınıñ rölin jäne tarihi qwqıqtıq normalardıñ evolyuciyasın jan-jaqtı taldap, zañdıq qwjattar men tarihi derekter arqılı negizdeydi.

Bwl jinaq qazaq dalasındağı qwqıqtıq jüyeniñ tek köşpeli örkenietke ğana emes, älemdik qwqıqtıq mädenietke qosqan ülesin de körsetedi. Qazaqstannıñ qazirgi qwqıqtıq jüyesiniñ tüp-tamırı qazaqtıñ dästürli zañdarında jatqanın däleldep, wlttıq qwqıqtıq jüyeniñ sabaqtastığın körsetedi.

Qwjattar, derekter jäne zertteulerge süyengen on tomdıq 2000-şı jıldardıñ alğaşqı onjıldığında «Mädeni mwra» memlekettik bağdarlamasınıñ kitap seriyaları ayasında jarıq körgen. Bügin jariyalanıp otırğan Salıq Zimanovtıñ «Qazaqtıñ ata zañdarı jäne onıñ bastauları» maqalası birinşi tomnan alınğan. Bwl basılım 2004 jılı «Jeti jarğı» baspasınan şıqqan. Sonımen qosa, elektrondı nwsqasın resmi aşıq derekközden, naqtıraq aytqanda ükimettik «Elektrondıq memlekettik kitaphana qorı – Qazaqstan wlttıq elektrondıq kitaphanası» (MKQB-QAZWEK) saytınıñ https://kazneb.kz/kk  katalogınan suretti ülgisin tabuğa boladı. Redakciya töl qwqıq salasına qızığatın oqırmandarğa ıñğaylı boluı üşin mätin nwsqasın berip otır.

 

Qazaqtıñ ata zañdarı jäne onıñ bastauları
Zimanov S.Z.

Älemde, onıñ mädeni arnalarında tarihi ölşem boyınşa aytarlıqtay mañızdı, biraq soğan qaramastan adamzat üşin äli de jwmbaq bolıp qalıp otırğan, layıqtı deñgeyde bağalanbağan qwndı qwbılıstar köp. Olar köbine-köp tarih qoynauınıñ şırğalañ qatparlarında şırmalıp, örkeniet damuınıñ sarabdal joldarınan türli sebeptermen tıs qalıp qoydı.

Köşpeli örkeniet (civilizaciya) adamzat tarihında bolğan desek, onda onıñ özindik erekşelikterimen tolastay tüsken baytaq aymağı Wlı Dala atalatın, jer şarınıñ Ortalıq-Aziyalıq böligi sanalmaq. Sol kezdegi osı aymaqtağı elderdiñ etnikalıq qwramın negizinen türki tektes halıqtar qwradı. Sondıqtan da bwl dalanı mädeni-etnikalıq mağınada Twran, Türkistan dep atağan. Qazaqtıñ köne qwqığı wlan-ğayır «erkin» aymaqta ornalasqan, türki tildi köşpeli örkeniettiñ töl tuındısı, äri mädeni jemisi, äri mwrası.

Qazirgi Qazaqstan aumağın mekendegen halıqtar ömirinde köptegen ğasırlar boyı astan-kesten oqiğalar men özgerister boldı. Osınday qilı tarih şırmauınan köne däuirdiñ mwrası retinde wrpaqtar üşin qazaqtar eki mäñgi qwndılıqtı saqtap qaldı – ol Söz qwdireti men Zañ qwdireti. Qazaqstan Respublikasınıñ Memlekettik Änwranında jazılğanday:

«Jaralğan namıstan qaharman halıqpız,
Azattıq jolında jalındap janıppız.
Tağdırdıñ tezinen, tozaqtıñ özinen
Aman-sau qalıppız, aman-sau qalıppız».

Ädettik-qwqıqtıq jüyeniñ mädeni jäne demokratiyalıq dästürlerine negizdelgen Qazaq qwqığı öziniñ retteuşilik mänin XIX ğasırğa deyin, keybir jağdaylarda XX ğasırdıñ basına deyin joğaltpay saqtap keldi. Qazaq qwqığınıñ bwlay wzaq ömir süruin eki negizgi jağdaymen tüsindiruge boladı: birinşiden, köşpeli örkeniettiñ şaruaşılıq-twrmıstıq, dünietanımdıq negizderi Qazaqtıñ keñ dalasında jaña däuirge deyin saqtaldı. Ekinşiden, qazaq qwqığı halıqtıñ tınıs-tirşiliginiñ özegimen qisındas bolatın, halıqtıñ özine jaqın, tändes, jalpı adam balasınıñ mäñgilik ruhani bitim-bolmısına, talabına say bolatın.

Qazaq qwqığı – qazaq halqınıñ jäne barlıq köşpeli örkeniettiñ mädeni baylığı. Ol mıñjıldıq tarihımen, erekşeligi jäne ömirşeñdigimen, adam erkindigin jaqtağan sipattarımen älem nazarına ilindi. Wlı Dalada köşpeli örkeniettiñ negizin qwrağan qıpşaqtar dañqınıñ erte qwldırauı, tiisinşe Qazaqtıñ qwqıqtıq mädenietiniñ bedeli men röliniñ tömendeuine sebep bolmağanı tañğalarlıq jağday. Bwl qayşılıqtı Qazaq ata zañınıñ keñ dalanıñ «erkindik qabiletiniñ saqtaluımen», «oqşau ornalasuımen» tüsindiruge boladı. Degenmen de, orta ğasırdağı qazaq dalasındağı mädeni-şaruaşılıq toqıraudıñ beleñ aluı, örkendep ösken basqa elderden köş ilgeri qalıp qoyuı qoğam damuına da äserin tigizbey qoymadı. Wlan-baytaq Ortalıq Aziya aumağı tarih sahnasınıñ soñğı şebine ısırılıp tastaldı da, wzaq uaqıt boyına wmıt qaldı. Jat elderdiñ köşpeliler dalasın otarlau sayasatınıñ iske asuımen baylanıstı qazaq qoğamı tarih betine qayta ene bastadı. Bwl özgerister qazaq qwqığınıñ keyingi tağdırında da, oğan bağa beruden de körinis taptı.

İ

Ortağasırlıq şığıs, onıñ işinde türki, qıtay jäne moñğol jazbalarında, sonday-aq keybir batıs jäne orıs jihangerleriniñ, zertteuşileriniñ jäne jaña zamandağı jergilikti qayratkerlerdiñ eñbekterinde biz Qazaqstanda «Altın ğasır» däuiri boldı degen qwjattardı jii wşıratamız. Olar halıqtıñ jadında ötken ömirdiñ sağımı retinde qazirgi zamanğa deyin saqtalıp keldi. Ol joqtan bar etip, bireulerdiñ oydan şığara salğan qiyalı bolğan joq. Öz mäni boyınşa ol qazaq dalasın otarlap alğısı kelgender men onıñ erkindigin añsağandardıñ arasında bolğan üzdiksiz küresti körsetken tarihi şındıqtı sipattadı. Wrpaqtardıñ armanına aynalğan bwl añsaudıñ negizinde ädil töreşi, aqıl men ardı teñ wstağan, äri şeşen, tarihi twlğa – «biler» atımen baylanıstırılatın «ädiletti tärtip» ideyası jatır. Bi Qazaq dalasında han bolğan joq. Biraq ol öziniñ jeke qasietteri men äleumettik märtebesiniñ biiginde hannan da joğarı twrdı. Sondıqtan da halıq arasında: «Handa qırıq kisiniñ aqılı bar, bide qırıq kisiniñ arı, bilimi bar» degen tüsinik qalıptasqan.

Asa iri zertteuleri üşin tiri küninde «Qazaq halqınıñ Gerodotı» atanğan orıstıñ körnekti şığıstanuşı-ğalımı A.I. Levşin HİH ğasırdıñ basında bılay dep jazğan edi: «Kişi Orda qırğızdarınıñ (qazaqtarınıñ – S.Z.) körnekti aqıl ieleri qazaq halqınıñ da tınış, beybit ömir sürgen, zañdar men ädil sot mereyi üstemdik qwrğan uaqıttarı bolğan dep ünemi aytıp otıratın. Avtor ol kezeñdi halıq «añsap» eske alatın «Altın ğasır» dep ataydı [1]. Qazaq halqınıñ arasında köp jwmıs istegen jäne qazaq tilin jete meñgergen tağı bir orıs zertteuşisi A.E. Alektorov öz bastauın köne zamannan alatın, biraq HİH ğasırğa deyin saqtalğan biler sotın tamsana suretteydi. Sot ädildiginiñ köne dästürlerin saqtağan biler, onıñ aytuınşa, ejelgi demokratiya ülgilerin jüzege asırğan. Ol: «İsti qarastıru kezinde bi jäne aqsaqal daulasuşılarğa asqan ädildik tanıtudı öziniñ qasietti parızı sanaydı. Ol eki jaqtıñ da däleldemelerin äbden tıñdap bolğan soñ ğana öziniñ ädil şeşimin jariyalağan jäne ol şeşim mindetti türde orındalğan» [2], – dep jazdı. HİH ğasırdağı qazaqtıñ körnekti ğalımı jäne zertteuşisi Ş. Uälihanov bılay dep twjırımdaydı: «Bilerdiñ bedeli Europadağı aqındar, ğalımdar men advokattar siyaqtı özderiniñ jeke bastarınıñ qasietterine baylanıstı bolğan.» Zertteuşiniñ pikirinşe, Şekspir men Geteniñ aqındıq wlılığı ükimet jarlıqtarınan tumağan, özderiniñ darındılığınan tuğan. Sol siyaqtı bilerdiñ de bedelderi rettelgen» [3].

Qazaq qwqığınıñ qalıptasıp, jüyeli türde damuına alğışart bolğan üş faktordı basa aytıp ötken jön. Olar: birinşiden, qazaqtar jäne olardıñ ata-babaları mekendegen Euraziyalıq kontinenttegi jerdiñ baytaq keñdigi. Qazaq Respublikası bügingi küni aumağı boyınşa älemde 9-orında, 2,72 mln. şarşı km, al 200-300 jıl bwrın bwdan da ülken, 1,5-2,0 ese aumaqtı alıp jatqan.

Ekinşiden, köbinese Şığıstan Batısqa qaray dünieni dürliktire auısqan köşpeli jäne jartılay köşpeli qoğamdar men birlestikterdiñ jüzdegen jıldarğa sozılğan joldarı osı Euraziyalıq dala arqılı ötken nemese odan bastalğan. Osı wlı köş barısında, sonımen birge Orta Aziya memlekettik qwrılımdarınıñ auısuı jäne ıdırauı barısında, olardıñ bölikteri osı Qazakiya dep atalatın «erkin» aumaqtı mekendedi. Olar özindik mädeni-demokratiyalıq, ädettik-qwqıqtıq dästürlerin ala keldi.

Üşinşiden, osı wlan-baytaq keñ dalada soğıstar men jaugerşilik ruhı beybit ömirge erterek auıstı. Jaulap aluşılıq jorıqtar etno-mädeni şeñberinde qorğanu jäne özin-özi nığaytu ideyalarına wlastı. Qazaq dalasındağı bıtırañqılıqtıñ, özara arazdastıqtıñ birte-birte birigu ideyalarına oyısuı eldegi qoğamdıq qatınastardıñ bir qalıpqa tüsuine jäne erkindik, beybitşilik, el birligi ruhınan när alğan qwqıqtıq erejelerdiñ rölin arttıra tüsti. Köptegen mıñjıldıqtar boyına qazaq saharasında auısıp otırğan irili-wsaqtı memlekettik qwrılımdar, äsirese türkiler men türkilengen odaqtar, wlan-ğayır dalada özderiniñ qalıptasqan türdegi «ädilettik», «bostandıq», «erkindik» ideyaların mwra etip artına qaldırdı.

Qazaqtıñ köne zañdarınıñ erejeleri bekigen keñistiktik şegi Qazaqiya attı köşpeli halqınıñ etnomädeni aumağın qamtidı. YAğni, ol eşbir qazaq hanınıñ naqtı biliginiñ ayasımen ölşenbeydi. Demek, «Qazaq memlekettigi» degen wğım da bir handıqtıñ şeñberine sıymaydı. Qazaq qoğamı ünemi feodaldıq bıtırañqılıqta jäne wlıstar men jüzderdiñ «Qazaqiyanı» ielenui üşin küres jağdayında ömir sürdi. Eldiñ sayasi birligi tek halıq basına auır kün tuğanda, qiın-qıstau jıldarı ğana boy körsetip, basqa kezeñderde uaqıtşa sipatta boldı desek, şındıqtan qiyas ketpespiz. Al qazaq qwqığı etnikalıq aumaqtardıñ jalpı mädeni jetistigi bolıp qala berdi.

İİ

Ortağasırlıq qazaq qoğamınıñ bükil qwqıqtıq äleminde negizgi bilik «Dala zañınıñ» biligi boldı. Al onıñ qağidaların saqtauşı, reformatorı jäne jüzege asıruşı küşi – biler boldı.

Bi, eñ aldımen, sot (sud'ya). Bidiñ özi de, biligi de tüp-tamırı halıqtıñ tarihına baylanıstı. Sol sebepti ol bedeldi, dästürli bilik qatarında boldı. Al han biligin köpşilik bwqara äkim biligi dep tanıdı. Qazaqtıñ körnekti mädeniet qayratkerleriniñ biri jazğanday: «Mıqtı biler tilin almağan handardı bir kezde taqtarınan quırşaqtay alıp tastap otırğan» [4].

Bi halıqtıñ sana-seziminde aqiqattıñ aq tuın köteruşi retinde sipattaladı. Oğan dälel retinde bilerdiñ mına käsiptik wrandarın keltiredi: «Şınnan özge qwday joq», «Malım janımnıñ sadağası, janım arımnıñ sadağası». Bilerdiñ negizgi isine aynalğan bwl wrandar boyınşa adam üşin onıñ ar-ojdanı men namısın, adamgerşilik, ädildik twrğıdan qorğaudı eñ joğarğı qadir-qasiet dep sanağan. Bwl moral'dıq qwndılıqtar ädil sot mäselesine tikeley qatıstı. «Tura bide tuğan joq, tuğandı bide iman joq» degen naqtı erejeden körinis taptı.

Qazaq dalasında bi bolu oñaylıqqa tüspegen. Oğan kürdeli talaptar qoyıldı. Tek «Qwdaydıñ süygen qwldarı ğana» bi bola aldı. Bi bolamın degen adam tek jeke qasietterimen tanılıp qana qoymay, birneşe satılardan twratın sınnan sürinbey ötui kerek bolğan. Dalada ädilettiñ aq tuın jelbiretken bige tabiğat bergen qasietterden basqa şeşendik, sözuarlıq, aqıl-parasat, qızıl tilde eşkimge des bermeu, sonday-aq «Qasım hannıñ qasqa jolında», «Esim hannıñ eski jolında», «Äz Täukeniñ Jeti jarğısında» körinis tapqan «Dala zañınıñ» negizgi qağidaları men normaların jatqa bilui, özine deyingi ataqtı bilerdiñ ülgili sözinen när alu sekildi negizgi talaptar qoyılatın. Ärine, bilik şeñberi jağınan bilerdiñ eldegi bedeli men ıqpalı birdey bolğan joq: şağın auıl, şağın ru birlestiginen bastap jüzge, wlısqa, tipti bükil qazaq eline jürgen biler bolğan. Mine, osığan säykes bilerge qoyılatın talaptardıñ da tür-sipatı, «qataldığı» da özgerip otırğan.

Balasınıñ tabiği darının bayqağan ata-anası oğan bi bolu jolında dwrıs bağıt-bağdardağı tärbie beruge tırısqan. Eñ aldımen, otbasında oğan qazaqtıñ ayşıqtı söz önerin, ädettik-qwqıqtıq dästürleri men erejelerin üyretken, logikalıq mäselelerdi şeşudi, yağni sottıq qızmet barısında kezdesetin san-qilı ömirlik mäseleniñ tüpki negizin tabudı üyrenuine kömektesken, qisındı sözben üylestirilgen jwmbaq sözdiñ astarın tabuğa baulığan. Bwl qızmetti ata-anası üyretken, auılına belgili, tanımal, köpti körgen, öziniñ bilgen-tüygenimen ömirlik täjiribesi bar auıl aqsaqaldarınan tälim alğan. Mwnday jas jetkinşektiñ erte bastan belgili bilerdiñ aldın körip, olarğa atqosşılıqqa jürip, «dalalıq» sot isin jürgizudiñ qır-sırın jas küninen bastap igerui öte mañızdı şart bolıp eseptelgen.

Wstaz rölindegi bwl biler şäkirtine keyde biler sotında qaralatın ister boyınşa şığaruğa qatıstı şeşimge öziniñ közqarasın naqtı bildiru mümkinşiligin berip, onıñ qabiletin sınap otırğan. Keyinirekte qazaq halqınıñ wlı aqını, äri Orta jüzdiñ ğana emes, bükil qazaqtıñ «Töbe bii» atanğan Abaydıñ äkesi Qwnanbay da osı eski joldan taymağan. Qwnanbay balasın 6 jasınan bastap Qazaq dalasındağı ataqtı Qoyandı järmeñkesine alıp baratın. Onıñ äkimşilik ortalığı Qarqaralıda bilerdiñ, aqsaqaldardıñ, şeşenderdiñ qatısuımen sottar, jinalıstar bolıp twratın. Tobıqtı ruınıñ özinde de täjiribesi mol aqsaqaldar köp bolğan. Abay solardıñ mektebinen ötken. Zertteuşilerdiñ aytuınşa, 13 jasında Abay öziniñ sottıq şeşimderin şığara bastağan. Abay ömirin zertteuşi M.Äuezov bwl turalı bılay dep jazğan edi: «Ruaralıq kürestiñ dem beruşileriniñ arasında jürip tabiğatınan darındı Abay qaruı – şeşendik, aqıl-parasat bolğan söz sayısın jürgizudiñ san-qilı täsilderin jiti meñgeredi. Daular patşa sotında emes, ğasırlar boyı qalıptasqan qazaq ädet-ğwrıp qwqığı negizinde şeşilgendikten Abay qazaqtıñ halıqtıq söz öneriniñ inju-marjandarın jetik bilui qajet edi» [5].

Zertteuşilerdiñ mälimetteri boyınşa Äyteke bi de (1666-1722) däl osınday joldan ötken. Oğan «onıñ erekşe talantına qauım men auıl aqsaqaldarı 5-6 jasında köñil bölgen» [6]. «Bolar bala boğınan» degendey, Orta jüzden şıqqan ataqtı Şorman 13 jasında, keyinirekte Sırdariya (Kişi jüz) alqabındağı azattıq qozğalıstı bastağan Eset (Kötibardıñ balası) 20 jasında ataqtı bi boladı. Tolıqqandı bi atanu üşin jeke qasietteri men «Dala zañınıñ» erejelerin bilgennen basqa «jetilgendik» belgisi dep atalatın eki joğarı sınnan ötu qajet boldı. Birinşiden, ol ataqtı biler men oyşıldardıñ «filosofiyalıq» swraqtarına jauap berip, öziniñ aqıl-parasatı men tanım logikasınıñ jetkilikti därejede damığandığın däleldeui qajet boldı. Ekinşiden, danışpan aqsaqaldardıñ batasın aluı kerek. Sondıqtan halıq «Batamen er kögerer, jauınmen jer kögerer» degen. Neğwrlım mıqtı bi bolamın degen adam, soğwrlım ataqtı da şeşen bidiñ batasın aluğa tırısqan.

Mwnday joldan «biler atası» atanğan ataqtı Töle bi de (1663-1756) ötken. Töleniñ äkesi Älibek sol rudağı eñ ataqtı bi bolğan. Äkesi onı «Dala zañdarınıñ» qır-sırın meñgersin dep daulı isterdi şeşuge birge alıp jüretin. Töle 9 jasınan sottıq isterge aralasa bastadı. Al 15 jasında ataqtı bi boldı. Ol kezinde 90 jastağı dana qariya Jetes bidiñ, jüz jastağı ataqtı Änet babanıñ batasın aldı. Halıq jadında bwl jağday bılay sipattaladı:

Änet baba bir buma solqıldaq şıbıq aldıradı: «Balam, mınanı sındırıp körşi» – deydi. Töle buılğan şıbıqtı olay-bwlay iip sındıra almaydı. «Endi sol buma şıbıqtı birtindep sındırşı» – deydi Änet baba. Töle op-oñay sındıradı. Änet baba: «Bwdan ne tüsindiñ, balam?» – dep swraydı. Töle: «Tüsindim, baba. Intımaqtı, birligi mıqtı eldi jau da ala almaydı». – «Sayaq jürgen tayaq jeydi» degendi bildiredi», – dep jauap beripti. Sonda Änet baba: «Bärekeldi, balam, dwrıs taptıñ. El bileu üşin eldi auızbirlikke, ıntımaqqa şaqıra bil. «Baq qayda barasıñ?» – «Intımaqqa baramın» degenniñ mänisi – osı» dep oñ batasın beripti.

Töleniñ ru aqsaqalınan alğan tağı bir batasında: «Üy balası ma dep edim, el balası ekensiñ. Auılıñnıñ tañı bol, mañdaydağı bağı bol!» – degen sözi bar.

Qazaq dalasınıñ ataqtı biine aynalğan Äytekeniñ de (1666-1722) Kişi jüzdiñ ataqtı danışpanı Qosuaq bidiñ özinen bata alğandığı turalı añız bar. Ol: «Käri tozadı, jas ozadı. Endigi jerde üyde de, tüzde de bilik tizginin öziñ wsta!» – dep bata bergen eken.

Äli qoğamnıñ moyındauına ie bolmağan, bi bolam deuşi adamdı da sınau är türli sebepterge say jürgizilgen: jas küninde onıñ qabiletiniñ bar-joğın tekseru üşin, eseygen şağında bilik darındılığınıñ deñgeyin tekseru üşin, el auzına ilinip jürgen biler de basqa el arasında «senimdilik» sınağınan ötken. Top aldında biler aytısında, ya el töre-äkimi aldında özin körsete bilu ädeti qoldanılğan. Mäselen, Ürgeniştiñ (Şığıs Türkistan) hanı atağı şıqqan Sırım bimen kezdeskende oğan tört swraq qoyadı: «Dau mwratı ne? Sauda mwratı ne? Qız mwratı ne? Jol mwratı ne?» Sırım bidiñ jauabı: «Dau mwratı – bitu, sauda mwratı – wtu, qız mwratı – ketu, jol mwratı – jetu» – degende han wşıp twrıp, qwşaqtap, qonağasın berip, at mingizip şığarıp salıptı.

Bidiñ normativtik-qwqıqtıq bilimi men onıñ oylau ürdisiniñ erekşeligi qaşan da birinşi saptağı kriteriy bolğan. Eger sottıq procestiñ jäne sotqa deyingi procestiñ sayısuşılığı, aşıq, jariya sipatın eskersek, onda olardıñ zor mäni bolğanın eske tüsiredi. Ärine, tanım birtindep keledi jäne ömirlik täjiribe barısında jıldar boyı jinaladı. Biraq bi bolam degen adamda özindik öneriniñ jas kezinen bastap-aq bayqaluı qajet. Qoğamnıñ qazirgi jäne bolaşaqtağı bilerge qoyatın talabı osınday boldı. Bilerdiñ eşqaysısı, tipti eseygen şağında da mwnday kezdeysoq sınaqtan tıs qalamın dep oylamağan.

Qazaqtıñ ädettik-qwqıqtıq jüyesi tarih boyı qalıptasqanın, onıñ är türli ğasırlar ünimen ündestigin basa aytpasa bolmaydı. Bir jağınan alğanda, onıñ konservativtik sipatı, ekinşi jağınan köşpeli örkeniet auanında är kez qozğalısta, damuda bolğandığı seziledi. Osınday özgeristi qozğalıs barısında bi qazaqtıñ qwqıqtıq dästürleriniñ saqtauşısı retinde körinis tapqan. Bwl onıñ käsiptik qızmetiniñ mindetti qırı bolıp tabıladı. Sonımen qatar, bi – Wlı Dala qwqığın erkin talqılauşı, äri onıñ normaların qoğam özgeruine say qoldanuşı.

Qazaq qwqığı öz bastauın XIII ğ. ömir sürgen, qazaqtıñ köne «üysin» ruınan şıqqan, Şıñğıs hannıñ (1155-1227) «Orda bii» atanğan, Mayqı biden alatındığı şübä keltirmeytin şındıq. Sondıqtan Qazaq qwqığında: «Tügel sözdiñ tübi bir, tüp atası – Mayqı bi», – degen danalı söz qalğan. Qazaq qwqığınıñ jüyelengen qaynar közi bolıp «Qasım hannıñ qasqa jolı» (Qasım han biligi – 1511-1532 jj.), «Esim hannıñ eski jolı» (Esim han biligi – 1598-1623 jj.) jäne Täuke hannıñ «Jeti jarğı» attı erejeler jinağı esepteledi. Bilerdiñ jäne biler sotınıñ qwqıq baylığına tek dästürli «han jarlıqtarı» jatıp qana qoymaydı. Sonımen qatar, ataqtı bilerdiñ jalpı jwrtqa tarağan bitim, şeşim, jüginis ülgileri de keñinen tarağan.

Ortağasırlıq Qazaq dalasında, tipti jaqın aradağı jaña zamanğa deyin söz qwdiretiniñ bedeldi de küşti bolğandığı sonşa, söz önerin jete meñgergen jeztañday bi aldında faktiler de tize bükken. Wlı Dala mädenietiniñ mwnday erekşeligi Qazaq qwqığında nıq orın aldı. «Erdiñ qwnın eki auız sözben bitirer bi», «Öner aldı qızıl til» dey kele, Qazaq qwqığı sot ädildiginiñ maqsatı «Til jüyrik emes, bilikte şın jüyrik» degen twjırımdı nıqtap bekitti.

İİİ
Qazaq qwqığınıñ erekşeligi – onıñ köşpeli örkeniet şeñberinde tuıp, sol däuirdiñ eñ qwndı sipatın ielenuinde. Bwl twrğıdan ol tarihi mañızı bar qwqıqtıq jüyeler äleminen zañdı türde öz ornın ala aladı, aluı da tiis.

Qazaq qwqığınıñ mäni men erekşeligi onıñ tarihtağı belgili bir jüyeli-institucionaldı qwrılım ekendiginde emes. Barlıq halıqtar öz tarihınıñ bastapqı satısında osınday ädet-ğwrıpqa negizdelgen qwqıqtıq retteudiñ üstemdik etken däuirin basınan ötkerdi. Biraq mwnday kezeñ köptegen halıqtarda twraqsız äri qısqa merzim işinde ötpeli däuir ğana boldı. Olarda qwqıq jüyesi bilik üşin äulettik küres, köşpeli jäne jartılay köşpeli odaqtardıñ jaña jerlerdi izdep köşui siyaqtı ortağasırlıq ideologiyağa say qalıptastı.

Qazaq qwqığınıñ erekşeligi – onıñ «erkindik» lebi öris alğan keñ aumaqta qalıptasıp, örkendeuinde, köşpeli örkeniettiñ beybit, tabiği twraqtı qağidalarına negizdele damığandığında. Bwl twrğıdan ol öziniñ mazmwnı boyınşa özi qalıptasqan däuirdi ayqındap qana qoymay, onıñ şeñberinen asıp tüsti.

Qazaq ädet-ğwrıp qwqığı jüyesinde bidiñ mäni men märtebesin anıqtaytın birqatar qağidalar men normalar bar. Olar halıq sanasınan berik orın alıp, köbinese onıñ dästürli mentalitetiniñ mazmwnın qwradı. Bwl qağidalar qısqa da, mändi naqıl sözder arqılı körinis taptı: «Atanıñ balası bolma, adamnıñ balası bol», «Tuğanına bwrğan bidi Qwday wrğanı», «Tasta tamır joq, bide bauır joq».

Şındıq pen ädildikke jetu – qazaq qwqığınıñ negizgi özegi jäne bilerdiñ sottıq şeşimderiniñ tüpki negizi äri bastı maqsatı sanalğan. Oğan tömendegi äri moral'dıq, äri qwqıqtıq küşi bar ereje-mätelder dälel: «Atañnıñ qwlı aytsa da, ädildikke bas i», «Ädet — ädet emes, jön ädet», «Til jüyrik emes, şın jüyrik», «Ädilsiz bolsa bi oñbas, äyelsiz bolsa üy oñbas», «Bi törttiñ qwlı: adal eñbek, taza niet, tereñ oy, ädildik», «Elge bay qwt emes, bi qwt», «Batır degendi eki qatınnıñ biri tabadı, bi degendi ilude bireui tabadı».

Daudı qarastırudağı qarapayımdılıq, sot ädildigi men däleldeu bostandığınıñ qamtamasız etilui, taraptardıñ jäne proceske qatısuşılardıñ ärqaysısınıñ iske aralasu mümkindiginiñ şektelmeui, sonday-aq taraptardı tatulastıruğa wmtılu – biler sotınıñ negizgi qağidaları boldı. Tipti kinäli tarapqa qatañ jaza tağayındalğan kezde de, biler sotınıñ şeşimi qoğam aldında ädiletti jäne logika zañdarına say boluı tiis edi. Aqırğı sot şeşimin şığaru jauapkerşiligin ielengen bi jası men ömirlik täjiribesine qaramastan, öz däuirindegi danışpan qariyalarğa wqsap bağuğa tırısqan.

Sottıq funkciyanı atqarğan bidiñ öz pikirin bildiruinde jäne is-äreketterinde erkindik köp boldı. Biraq onı halıq jiti qadağalap otırdı.

Sot jürgizudiñ tärtibi men sot qwramın belgileude eki närsege köñil bölindi: oğan qatısatın taraptardıñ ıqılası men istiñ kürdeliligi. Daudı bir bi jeke dara özi şeşui de mümkin edi. Bwl sot isin jürgizudiñ eñ qarapayım, äri keñ tarağan türi. Ol köbinese bige bir auıldıñ adamdarınıñ, jaqın rulastardıñ dauın şeşip berudi swrağanda nemese taraptardıñ özderi – talapker men jauapker – erikti türde öz dauların şeşudi swrap jügingende qoldanıldı.

Eger jäbirlenuşiniñ nemese ökpeli adamnıñ şağımı bimen tuıstıq baylanısı bar adamdarğa qatıstı bolsa, soğan qaramastan is bidiñ ıntasımen bastalıp, qarastırıluı da mümkin. Bwl jağdayda bi jauapkerşiligi arta tüsedi, kerekti adamdardı jüginiske özi şaqıradı, al jauapker bwdan bas tarta almaydı. Onıñ kelmeui tuıstarı üşin barıp twrğan wyat bolıp sanaladı. Eger bi äri ataqtı, äri dana, äri ädiletti bolsa, onıñ şeşimine qwldıq wrğan jäne onıñ aldına alıs rulardan jüginiske keluşiler legi bir mezette tolastamağan.

Är türli rulıq qauımdardıñ arasındağı asa şielenisken dau-şarlardı, äri kürdeli isterdi biler sotı alqalı türde qarastıradı. Olardıñ işinde bireui Töbe bi, yağni negizgi bi bolıp saylanadı da, onıñ pikiri sot şeşimin şığaruda basımdılıq mänge ie boladı.

Biler sotı sayısuşılıq process. Ärbir tarap sotqa öziniñ biimen, keyde tipti öz rulasınıñ müddesin qorğaytın birneşe bimen qatısadı. Biler sotında kezdeysoq sırttan kelip bir taraptı jaqtauğa rwqsat etilmedi. Sot isin jürgizu hannıñ otıratın jerinde, alañında, bidiñ üyinde nemese belgilengen jerlerde, köbinese rulardıñ köşpeli mekenderinde ötti.

Qazaq qwqığında ölim jazası, türmeler men zındandar (qamauğa arnalğan jer astı orındarı), bas bostandığınan ayıru, denege zaqım keltiru türleri, qılmıstıq jazalar bolğan joq. Barlıq daular jäne eñ kürdeli qaqtığıstar azamattıq-qwqıqtıq sipatqa ie boldı jäne olar üşin müliktik, müliktik emes, wyaltatın, masqaralaytın, bitimgerşilik jäne özge de jazalau nısandarı qoldanıldı.

Jazalaudıñ, jauapkerşilikke tartudıñ üş negizgi türi bar: «qwn töleu» /kisi öltirgeni üşin nemese kisi öltiruge teñestirilgen qılmıstar üşin tölenetin tölem/, «toğız» /toğız sanına teñestirilgen müliktik jauapkerşilik/, «ayıp» (keşirim ayıbın töleu). Bwlardıñ barlığı mal, äsirese jılqı basınan twratın zattıq sipatta bolğan. Ärbir jazada taraptardıñ özara bitimge kelu şartı saqtalındı, keyde tipti dau-tartıs, jauapkerşilik nekelik mämilelermen bitisken. «Qwnnıñ da» /kisi öltirgeni üşin jauapkerşiliktiñ/ tür-türi bolğan, ol ölgen adamnıñ qadir-qasietine say: «er qwnı» /äsker üşin/, «süyek qwnı» /kisi öltirgeni üşin/, «öner qwnı» /ölgen kisiniñ önerdegi bilimi men qabileti üşin/, «ar qwnı» /ar-namısqa tigeni üşin/. Jazanıñ mölşeri ölgen adamnıñ äleumettik jağdayına da baylanıstı boldı.

Bizdiñ esepteuimizşe, jaza türindegi qoldanılatın «toğızdıñ» 30-dan as-tam türi bar. Ol tömengi «toğızdan» at nemese tüye bastatqan «toğızğa» ne-mese qız bastağan «toğızğa» barğan. «Ayıp» köbinese «at-ton, şapanmen» şek-telgen.

Qazaqtar qwqığındağı jauapkerşilik pen jaza türleri asa bay, äri köp türli boldı. Olardıñ türleriniñ köptigi sottardıñ äreketteriniñ keñistigin qamtamasız etti. Sonımen qatar, bwl bilerge öz şeşiminiñ logikalıq, adam-gerşilik negizdiligi üşin erekşe jauapkerşilik jükteydi. Däl osı jerde istiñ män-jayınan kem bağalanbaytın sud'yanıñ jeke qasietteri men aqıl-parasatı körinui qajet.

IV

Euraziyalıq keñistiktiñ wlan-baytaq Ortalıq Aziyalıq böliginde köne za-mannan qazirgi künge deyin negizinen Qıpşaqtar degen jalpı atqa ie bolğan türki tildi etnostar men halıqtar ömir sürip keledi.

Tarihtağı jalpı (globaldı) mänine qaray Qıpşaq dalasın ekige: Oñtüstik jäne Soltüstik aumaqqa böluge boladı. Irannan Qıtayğa, Ündistannan Qazaqstannıñ qazirgi oñtüstik audandarına deyingi wlan-ğayır «Oñtüstik aumaq» Europa men Aziyanı dänekerestirgen toğız joldıñ torabı jäne bel-gili bir därejede damığan qala şaruaşılığı, saudası, memlekettik qwrılımı bar jartılay köşpeli jäne jartılay otırıqşı elderdiñ ömir süru aymağı bolıp tabıldı. Däl osı aumaq ortağasırlardıñ bastapqı kezeñderinde älemdik tarihqa eleuli äser etken Ortalıq Aziya halıqtarı men olardıñ ata-babalarınıñ küşti sayasi odaqtarınıñ qalıptasuınıñ altın besigi bol-dı. Älemdi dür silkindirgen, bizdiñ ğasırımızğa ayaq basqan şaqta türki tildi köşpeliler – ğwndardıñ Batısqa qaray köşui, äskeri, negizinen türkilerden qwralğan Şıñğıs hannıñ (XII ğasır), Aqsaq Temirdiñ (XIV ğ. ekinşi jartısı – XV ğ. bası) jaulap aluşılıq jorıqtarı däl osı aumaqta bastalğan. Däl osı jerde irili-wsaqtı, negizinen türki tildi memleketter birinen soñ biri payda bolıp, özara teketirestiñ, sırtqı küşterdiñ jäne uaqıtşa jaulap aluşılıqtardıñ äserinen joyılıp ketip otırdı.

Bir sözben aytqanda, Ortalıq Aziyanıñ «Oñtüstik aumağı» sayasi-äleumettik tolqınıstar men är qilı oqiğalarğa tolı boldı.

«Oñtüstik aumaqqa» qarağanda odan da kölemdi keñistikti alıp jatqan «Soltüstik aumaq», yağni Balqaş pen Araldan, Sibir Altayına deyingi, Edil özeninen Ertis özeni, Tarbağatay taularına deyingi jerler köşpeli örkeniettiñ qanat jayıp ornığuı üşin meylinşe ıñğaylı, beybitşilikke bet alğan «erkin aymaq» qatarında sanaldı. Bwl ölkeni mekendegen öziniñ bayırğı twrğındarı türki tekti halıqtan basqa, bwl jer köptegen auır zwlmattı oqiğalardan, özgeristerden ıqqan halıqtardıñ ekinşi demin alar twrağına aynaldı. Äseri küşti islam ortalıqtarınan alıs ornalasqan Ortalıq Aziyanıñ bwl böliginde qoğam ömiriniñ barlıq salalarına, sonday-aq qwqıqtıq mädenietke de äser etken «erkindik» ırğağı, ziyalı ömir qalpı ornadı.

Erte ortağasırlarda qwrlıqtıñ Euraziyalıq töskeyinde, türikterdiñ etnogenetikalıq tamırın, qazirgi qazaqtardıñ negizin qwrağan, köşpelilerdiñ sayasi twtastığı qalıptastı. Qazaq dalası öziniñ Oñtüstiktegi ielikterine ıqpalın arttıra otırıp, bükil Türkistan aumağın qoltığınıñ astına aluğa tırıstı. Qazirgi zamanğı asa iri Qazaqstan tarihın zertteuşileriniñ biri Manaş Qozıbaev bılay dep jazğan edi: «Qorıta aytqanda, qıpşaq atauımen halıq bolıp tanılğan qazaq, barşa türki äuletiniñ qara şañırağı boldı. Euraziyanıñ qos qwrlığında tarihtıñ qwdiretti törine biraq şıqtı» [7].

Asa iri qazaq oyşılı jäne aqını Mağjan Jwmabaev osı ğasırdıñ 30-jıldarında: «Türkistan eki dünie esigi ğoy, Türkistan er türiktiñ besigi ğoy», – dep aytqan sözderi tarihi-hronikalıq aqiqattı sipattaydı. Qazirgi küni bwl sözder Türkiya astanası Ankara qalasınıñ şağın demalıs alañında jazılğan. Bwl keyingi wrpaqqa Qazaq eli – Qazaqstannıñ türki halıqtarınıñ negizgi bastaularınıñ biri ekendigin, däl osı jerden türki tildi etnotarihi jäne qwqıqtıq mädenietter älemine aparatın joldardıñ bastau alatının bildiredi.

Qazaqtar, olardıñ ata-babaları bastapqıda jartılay köşpeli birlestikterdiñ ömir süru jağdaylarına say, köbinese tabiği jolmen qalıptasqan ädet-qwqıq jüyesin qabıldap, säuleli därejesin köterip, damıtıp, jetildirdi. Olardıñ normativtik mazmwnı men qwrılımında negizinen türki halıqtarınıñ jäne Qazaqstan aumağın mekendegen türki tekti emes halıqtardıñ odaqtarı men memlekettik qwrılımdarı öz izin qaldırdı. Olardıñ bir böligi Ortalıq Aziyanıñ köşpeli jäne jartılay köşpeli älemine säykestigi därejesine qaray «Dala zañında» bekitilip, beyimdelip, onı bayıta tüsti. Demek, qazaqtıñ ata zañdarı, bir jağınan, tüp tamırımen bayırğı jergilikti, lokaldı rejimderge ketetin qwqıqtıq mädeniet retinde körinse, ekinşi jağınan, Qazaq eliniñ ömirine say qoğamdıq qwrılımdar men negizinen türki jäne özge de halıqtardıñ paydalı qwqıqtıq ülgilerin öz boyına jinaqtağan jüye retinde boldı.

Öz aldına Qazaq memleketiniñ payda boluın tarihşılar XV-XVI ğasırlarğa jatqızadı. Al «Qazaq qwqığınıñ» payda boluı odan äride, tereñde jatır, ol qazaq halqınıñ etnikalıq twtastanuınan bwrın qalıptasqan. Qazaqtıñ köne qwqığı ejelgi türki-qazaq taypalıq, memlekettik qwrılımdardan qwralğan, auısıp otırğan köptegen köşpeli jäne jartılay köşpeli birlestikterdiñ qwqıqtıq dünietanımı men normativtik aktivteri negizinde qalıptastı.

V
Negizgi qaynar közi Wlı dalanıñ ädet-ğwrıp jüyesi, mädeni dästürleri bolıp tabılatın Qazaqtıñ ata zañdarı qanşama ğasırlar boyı tikeley jäne janama türde är türli memleketter tarapınan qısım körip, olardıñ ideologiyasınıñ äserin sezinse de, öziniñ tañğalarlıq ömirşeñdigin körsetti. Ärine, qazaq qoğamı osınday küşterdiñ äserinen eleuli türde özgeriske wşırap otırğan, biraq onıñ qwqıqtıq mädenieti men til mädenietin siñirkim, eşbir küş tipti özgerte almadı. Olar bwnday qiın-qıstau jağdaylarda da tek özin-özi saqtap qana qoymay, iştey küşke ie bolıp, nığaydı da.

Wlan-baytaq qazaq dalasında bolğan özgerister men töñkeristerge qaramastan, saqtalıp, öziniñ bastapqı «moydegin» joğaltpağan qazaq qwqığınıñ ömirşeñdigin, onıñ negizi, qwrılımınıñ özegi tabiği erkindik, ädildik, önegelik ideyalarmen ündestikte boluımen tüsindiruge boladı.

Patşalıq (reseylik) ökimet XVIII ğasırdıñ birinşi toqsanında bastalğan, dala ölkesin otarlau sayasatın belsendi türde jüzege asırsa da, ğasırlar boyı Qazaqiyada qalıptasqan dästürli qwqıqtıq rejimniñ tübegeyli jüye ekendigine jäne onı bir wrpaqtıñ ömiri işinde orıstıñ qwqıq jüyesimen küştep nemese «beybit jolmen» almastırudıñ mümkin emestigine kün ötken sayın közderi jete bastadı. Öz halqınıñ tarihı men bolmısın jaqsı biletin jazuşı äri ğalım, akademik Säbit Mwqanov bılay dep jazğan edi: «Kiiz tuırlıqtı qazaq atalatın bwl eldiñ ömir tarihı, twrmıs saltı, ädet-ğwrpı, minez-qwlqı ayna qatesiz birdey... osınşama twraqtılıq, twtastıq Oktyabr' revolyuciyasına deyin twtas memleket bolmağan elde saqtaluı tañğalarlıq qwbılıs» [8].

Qazaq ata zañdarınıñ mänin tek qana Qazaqiyanıñ etno-mädeni şekarasındağı özindik normativtik rölimen tüsindiruge, şekteuge bolmaydı. Onda biz ayası keñ qazaq qwqığın belgili qısandıqtıñ bwğauında qaldırarımız haq. Ol bir mezgilde birneşe qızmet atqardı: retteuşilik, basqaruşılıq, biriktiruşilik, qorğauşılıq jäne adamgerşilik. Ol keñ mağınada alğanda zañ da, bilik te, qoğamdıq bolmıs pen önegeliliktiñ qaynar közi de, ruhani qwndılıq ta boldı.

Osınday özine tän twraqtı sipattarınıñ arqasında köne qazaq zañdarın qwrastırğan erejeler aduını mıqtı mwsılman qwqığınıñ, köşpelilik sipatı bir bolğan moñğol qwqığınıñ, tegeurini mıqtı orıs zañınıñ ıqpalında ketpey, öziniñ bet-beynesin saqtap qaldı. Körşiles elderdiñ qwqıq jüyeleriniñ qazaq qwqığına äseri bolsa da, onı joyatın küşke wlasa almadı. Qazaq qwqığınıñ tübegeyli qwrılımı keşegi Jaña zaman däuirine deyin qoğamdağı ıqpalın joymadı.

XIX ğasırdıñ ortasında Şoqan Uälihanov atap aytqanday: «Biler sotı, 50 jıl boyğı orıs sayasatınıñ äserine qaramastan, bizge deyingi jüzdegen, bälkim, mıñdağan jıldar bwrın qanday bolsa, sol qalpında qaldı» [9].

  1. Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih ili kirgiz-kaysackih ord i stepey. SPb., 1832. III bölim. 169-170-better.
  2. Alektorov A. E. // Kirgizskaya stepnaya gazeta. №2.
  3. Valihanov Ç. Ç. Sobr. soç.: V 5 t. Almatı, 1985. T. 4. 77-bet.
  4. Seyfullin S. 6 tomdıq şığarmalar jinağı. Almatı: Jazuşı, 1994. 6-tom. 265-bet.
  5. Äuezov M. Jizn' i tvorçestvo Abaya Kunanbaeva. V sb.: Jizn' i tvorçestvo Abaya. Almatı, 1954. 7-8-better.
  6. Eslamğaliwlı M. Äyteke bi. Almatı: Jeti jarğı, 1988. 91-66-better.
  7. Qozıbaev M. Ata tarihı turalı sır // Egemen Qazaqstan. 30 säuir.
  8. Mwqanov S. 16 tomdıq tañdamalı şığarmalar. Almatı: Jazuşı, 1979. 15-tom. 37-bet.
  9. Valihanov Ç. Sud biev v drevney narodnoy forme // Zapiski Russkogo geografiçeskogo obşestva po otdelu etnografii. SPb., 1904. T. 29. 164-bet.