وتكەن اپتادان بەرى كوپتەگەن ەلدىڭ اقپارات قۇرالدارىندا «بولادى –بولمايدى»، «كەلىسەدى – كەلىسپەيدى» دەگەندەي ءتۇرلى جورامالدار جاساپ، قىزۋ تالقىلانعان اقش پەن قىتاي ليدەرلەرى اراسىنداعى بەينە جۇزدەسۋ اقىرى بولدى. ۋاشينگتون ۋاقىتىمەن دۇيسەنبىنىڭ كەشى (بىزشە بۇگىن، 16 قاراشا تاڭ سارىدە) جوۋ بايدەن مەن شي جينپيڭ (سي تسزينپين) ونلاين سامميت وتكىزدى. ەكى ەل باسشىسى بۇدان 8 ساعات بۇرىن ءۇش جارىم ساعاتتىق ونلاين سويلەسۋدى اياقتادى. 

راسىن ايتقاندا، بۇل بايدەن پرەزيدەنت بولىپ كەلگەننەن بەرگى ۋاشينگتون مەن بەيجىڭ اراسىنداعى العاشقى اۋقىمدى ديالوگ. قوجىراپ تۇرعان ەكى ەكى قاتىناسىنىڭ ەڭ ءبىر قايشىلىقتى كەزىندە ءوتىپ جاتقان سامميتتەن ەكى ەلدىڭ دە پالەندەي ءبىر كەلىسىم ناتيجەسىن كۇتپەگەنىن وسىعان دەيىن دە ايتىپ ەدىك. كەزدەسۋدەگى تاراپتاردىڭ اۋىزەكى مالىمدەمەلەرى، ناتيجەسى تۋرالى رەسمي قورىتىندىلار ءالى دە ايتىلعان جوق. بىراق، تالقىلانعان ماسەلەلەر بەلگىلى بولدى. سونىمەن، بايدەن مەن شي نەلەردى تالقىلادى؟ الدىمەن سولاردى اتاپ وتەيىك تە، ارتىنشا  كۇي-شاناعىمىزدىڭ جەتكەنىنشە قاۋزايىق.

بايدەن-شي ءسامميتىنىڭ نەگىزگى تالقى تاقىرىپتارى مىنالار:

تايۋان (تايۆان) ماسەلەسى، ساۋدا، تەحنولوگيا، وليمپيادا تاقىرىپتارى; قىتايدىڭ يادرولىق ارسەنالىن كەڭەيتۋى، زىمىران قۋاتىن ارتتىرۋى; پاندەمياعا قارسى ىنتىماقتاستىق; قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى مەن امەريكانىڭ B3W جوباسى قاتارلى تاقىرىپتاردى نەگىز ەتتى.  

تاراپتار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر قاتارىندا حوڭ-كوڭداعى (گونكونگ) ادام قۇقىعى ماسەلەسى دە بار ەدى. الايدا، بۇل ديالوگ ەكى ەل قاتىناسىنىڭ انە-مىنە ءۇزىلىپ كەتە جازداپ تۇرعان كەزىنە تۇس بولعاندىقتان، قىتايدىڭ شامىنا تيەتىن جانە اقش-تىڭ ۇستانىمىنا ساياتىن تىم نازىك ماسەلەلەر نەگىزگى تاقىرىپتاردان كەيىنگە ىسىرىلدى.

تايۋان ماسەلەسى:

بايدەن ونلاين جۇزدەسۋدە قىتايدى تايۋان ماسەلەسى بويىنشا ايىپتاپ، ۇركىتىپ-قورقىتۋ ءۇشىن اسكەري وپەراتسيالاردى كۇشەيتىپ وتىر دەدى. ءارى، قۇراما شتاتتار ءوز زاڭىنا سايكەس تايۋاندى قورعاۋ ءۇشىن قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى ەكەنىن ايتتى. شي بولسا تايۋان تۋرالى بەيجىڭنىڭ ءتۇبىرلى ۇستانىمىن تاعى دا قايتالاپ، «اتونوميالى تايۋاننىڭ قىتايدىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن» جانە «تايۋاندى كۇشپەن بىرىكتىرۋدى جوققا شىعارمايتىنىن» دا ەسكەرتتى. اقش-تىڭ تايبەيمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋى جانە ونى «قورعايمىز» دەگەن ۇستانىمى بەيجىڭدى الاڭداتىپ وتىرعانى دا جۇزدەسۋدە ايتىلدى.

انىعىندا، اقش-تىڭ تايۋان تۋرالى، ونى قىتايدىڭ شابۋىلىنان قورعاۋ تۋرالى اشىق-ايقىن ساياساتى دا، قارۋلى باسىپ الۋدان تۇبەگەيلى قورعاۋ تۋرالى ۋادەسى دە جوق. تايۋان – اقش-قىتاي ورتاسىنداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلە، وندا قۇراما شتاتتاردىڭ بەلگىلى دەڭگەيدە شاراسىزدىعى دا جوق ەمەس. بەيجىڭمەن جاساسقان تاريحي كەلىسىمدەرى بويىنشا ۋاشينگتون تايبەيمەن تەڭ دەڭگەيلى ديپلوماتيا قۇرۋىنا جول بەرىلمەيدى. تەك، قىتاي ىرگەسىندەگى وسى ءبىر شىن مانىسىندەگى دەموكراتيا ارالىن قورعاۋعا «تايۋان ماسەلەسى تۋرالى» زاڭى عانا بەلگىلى مۇمكىندىكتەر بەرەدى. وسىلارعا قاراعاندا، اقش-تىڭ تايۋان ساياساتى ءالى دە  «ستراتەگيالىق بولجاۋسىز» كۇيدە. دەگەنمەن، مەملەكەتتىك حاتشىسى بلينكەن: «ەگەر قىتاي تايۋان بۇعازىنداعى ستاتۋس-كۆوسىن قارۋلى كۇشپەن وزگەرتۋگە ارەكەت ەتسە، ۋاشينگتون مەن ونىڭ وداقتاستارى «بولجانباعان ارەكەتتەرگە» بارادى»، – دەگەن ەدى.

قىتايدىڭ يادرولىق ارسەنالى مەن زىمىران قۋاتىن ارتتىرۋى ماسەلەسى

سوڭعى ۋاقىتتا اقش قىتايدىڭ يادرولىق ارسەنالىن جىلدام كەڭەيتۋىنە جانە گيپەر دىبىستىق قارۋ جۇيەلەرى دەپ اتايتىن سىناقتارىنا كوبىرەك الاڭداپ وتىر.  اقش بيىل بريتان جانە اۋستراليامەن قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەلىسىم جاساسىپ، قىتايدىڭ تىنىق مۇحيتتاعى ەڭ جاقىن قارسىلاسى اۋسترالياعا يادرولىق سۋاستى كەمەلەرىنىڭ تەحنولوگياسىمەن ءبولىستى. ءوز كەزەگىندە بۇل وقيعا ۇلكەن ءدۇمپۋ تۋدىردى، بەيجىڭدى دە الاڭداتقان.

تەك بۇل عانا ەمەس اقش ءۇندى-تىنىق مۇحيت ستراتەگيالىق ايماعىنداعى قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى ستراتەگياسىن قايتا پىسىقتاپ، جاپونيا، اۋستراليا، ءۇندىستاندى قامتىعان «تورتتىك ديالوگ» ىنتىماقتاستىعىن دامىتىپ جاتىر. تاپ وسى ىنتىماقتاستىق بولاشاقتا ايماقتاعى جاڭا «ناتو»-عا اينالۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا بار. بەيجىڭ ءوز رەتىندە وسىنىڭ بارىنە الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ، كەيبىر ارەكەتتەرىن ايىپتاعان دا. ال، اقش پەن قىتايدىڭ اسكەري كۇشتەرى اراسىنداعى ديالوگ تىم تومەن دەڭگەيدە جانە ونىڭ ءوزى تەك قارۋلى-قاقتىعىستىڭ مۇمكىندىگىن ازايتۋعا تىرىسىپ كەلەدى.

ساۋدا جانە تەحنولوگيا تاقىرىبى

اقش-قىتاي ورتاسىنداعى باستى قايشىلىق قاتارىندا بۇل ەكەۋى دە بار جانە ماڭىزدى ورىندا. ءاۋ باستا تاراپتاردىڭ تەرەڭ تەكە-تىرەسكە كەتۋىنە وسى تەحنولوگيا مەن ساۋدا ماسەلەسى جول اشقان. ترامپ تۇسىندا، ەستەرىڭىزدە بولسا، ساۋدا سوعىسى بۇرىق ەتىپ، تاراپتار ءبىر-ءبىرىنىڭ تاۋارلارىنا تاريفتەر قويىپ، سوڭى ساياسي قايشىلىققا دەيىن ۇلاسىپ كەتىپ ەدى. قىتاي قازىر ەكى ەل ورتاسىنداعى ساۋدا كەلىسىمىندەگى كوپتەگەن مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا نيەتتى ەمەس، ءتىپتى كەيبىر ساتىپ الۋعا، ءوز نارىعىنا شىعارۋعا مىندەتتى امەريكالىق تاۋار مەن قىزمەت وتەۋ كاسىپتەرىنەن باس تارتىپ تا وتىر.

سوعان قاراماستان، بەيجىڭ بيلىگى ترامپ تۇسىنداعى قىتاي تاۋارلارىنا قويىلعان كەدەندىك تاريفتەردى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتىپ وتىر،  ارى ول ءۇشىن بۇل ەكى ەلدەگى ينفلياتسيا دەڭگەيىن ازايتىپ، جۇمىسپەن قامتۋعا كومەك بەرەدى دەگەن ءۋاج ايتادى.

ال، ەكى ەل ورتاسىنداعى تەحنولوگيا باسەكەسىنەن كەلىپ شىققان قايشىلىق ءتىپتى كۇردەلى، سالا-سالاعا ءبولىنىپ، تارماقتارعا تارالىپ كەتكەن. قازىردىڭ وزىندە تەحنولوگيا سوعىسى جالعاسىپ جاتىر. ايتالىق، قىتايلىق Huawei Technologies, DJI Innovations ۇشقىشسىز اپپاراتى، SMIC جانە باقىلاۋ جابدىقتارى الىبى Hikvision ءالى دە اقش ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ قارا تىزىمىندە.

وليمپيادا ويىندارى

اقش پەن قىتاي ورتاسىندا وليمپيادانىڭ سپورتتىق ويىندارى دا ساياسي مانگە يە بولىپ تۇر. بايدەن مەن شي ورتاسىندا بۇنىڭ تالقىلانۋىنا گونكونگ پەن شىڭجاڭداعى ادام قۇقىعى ماسەلەسىنىڭ قاتىسى بار. كەلەسى جىلدىڭ اقپان ايىندا بەيجىڭدە قىسقى وليمپيادا ويىندارى وتەدى. بۇل سپورتتىق جارىسقا اقش كونگرەسى شىڭجاڭداعى ۇيعىرلار مەن باسقا ەتنيكالىق مۇسىلمانداردىڭ «گەنوتسيدىنە» بايلانىستى ديپلوماتيالىق بويكوت جاريالاۋعا شاقىرعان-دى. وتكەن اپتادا بلينكەن ۋاشينگتون كەيبىر ەلدەرمەن وسى ماسەلەنى تالقىلاپ جاتقانىن ايتتى، بىراق ناقتى قانداي شەشىمدى، قاي كەزدە قابىلدايتىنى ءالى انىق ەمەس.

جاڭا ءتاج ءتارىزدى ۆيرۋس پاندەمياسى كەزىندەگى ىنتىماقتاستىق

بۇرىنعى پرەزيدەنت ترامپ Covid-19 ۆيرۋسىن «قىتاي ۆيرۋسى» دەپ تە اتاپ، پاندەميانىڭ الەمگە كەڭ تاراپ كەتۋىنە قىتايدى ايىپتاپ بىرنەشە رەت مالىمدەمە جاساعان. ال، ۆيرۋستىڭ قايدان پايدا بولعانى تۋرالى تولىق تا ناقتى دەرەك ءالى دە بەلگىسىز بولسا دا، بايدەن كەيبىر بارلاۋ ناتيجەلەرىن العا تارتا وتىرىپ، ۆيرۋستىڭ قىتايداعى زەرتحانالاردان شىققانى تۋرالى ايتقانى بار. قۇراما شتاتتار قازىرگە دەيىن قىتايدان ۆيرۋستىڭ قاينارى تۋرالى ناقتى مالىمەت تابۋعا حالىقارالىق زەرتتەۋ توبىمەن تىعىز سەلبەسۋدى تالاپ ەتىپ كەلەدى جانە بۇل پاندەمياعا قارسى كۇرەس پەن بولاشاقتاعى بيلوگيالىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى ماسەلە رەتىندە اتايدى. بىراق، قىتاي بيلىگى مۇنىمەن كەلىسپەيدى جانە اشىق زەرتتەۋ جۇمىسىنا، حالىقارالىق زەرتتەۋ توبىنىڭ تەرگەۋ-تەكسەرۋ قىزمەتىن قابىلداۋعا شەكتەۋ قويىپ كەلەدى.

سونىمەن

سونىمەن، بايدەن مەن شي ورتاسىنداعى تالقىدا وسى ماسەلەلەر قارالدى. بۇل تۋرالى تاراپتار ەڭ اۋەلى ءوز ۇستانىمدارىن، ايىپتاۋلارىن، پىكىرلەرىن اشىق ايتىستى. كەزدەسۋدىڭ قانداي دەڭگەيدە جانە قانداي «اتموسفەرادا» بولعانى تۋرالى ناقتى رەسمي مالىمەتتەر جوق. بىراق، قالاي دەگەنمەن اشىق ديالوگ قاتاڭ باسەكەلەستىك قارىم-قاتىناستاعى دەرجاۆالار اراسىنداعى شيەلەنىستى قاقتىعىسقا بۇرماۋعا وزىندىك سەپتىگى بولعانى انىق.

The Qazaq Times