Ötken aptadan beri köptegen eldiñ aqparat qwraldarında «boladı –bolmaydı», «kelisedi – kelispeydi» degendey türli joramaldar jasap, qızu talqılanğan AQŞ pen Qıtay liderleri arasındağı beyne jüzdesu aqırı boldı. Uaşington uaqıtımen düysenbiniñ keşi (bizşe bügin, 16 qaraşa tañ säride) Jou Bayden men Şi Jinpiñ (Si Czin'pin) onlayn sammit ötkizdi. Eki el basşısı bwdan 8 sağat bwrın üş jarım sağattıq onlayn söylesudi ayaqtadı. 

Rasın aytqanda, bwl Bayden prezident bolıp kelgennen bergi Uaşington men Beyjiñ arasındağı alğaşqı auqımdı dialog. Qojırap twrğan eki eki qatınasınıñ eñ bir qayşılıqtı kezinde ötip jatqan sammitten eki eldiñ de pälendey bir kelisim nätijesin kütpegenin osığan deyin de aytıp edik. Kezdesudegi taraptardıñ auızeki mälimdemeleri, nätijesi turalı resmi qorıtındılar äli de aytılğan joq. Biraq, talqılanğan mäseleler belgili boldı. Sonımen, Bayden men Şi nelerdi talqıladı? Aldımen solardı atap öteyik te, artınşa  küy-şanağımızdıñ jetkeninşe qauzayıq.

Bayden-Şi sammitiniñ negizgi talqı taqırıptarı mınalar:

Tayuan (Tayvan') mäselesi, sauda, tehnologiya, olimpiada taqırıptarı; Qıtaydıñ yadrolıq arsenalın keñeytui, zımıran quatın arttıruı; Pandemiyağa qarsı ıntımaqtastıq; Qıtaydıñ «Bir beldeu, bir jol» jobası men Amerikanıñ B3W jobası qatarlı taqırıptardı negiz etti.  

Taraptar arasındağı kelispeuşilikter qatarında Hoñ-koñdağı (Gonkong) adam qwqığı mäselesi de bar edi. Alayda, bwl dialog eki el qatınasınıñ äne-mine üzilip kete jazdap twrğan kezine tws bolğandıqtan, Qıtaydıñ şamına tietin jäne AQŞ-tıñ wstanımına sayatın tım näzik mäseleler negizgi taqırıptardan keyinge ısırıldı.

Tayuan mäselesi:

Bayden onlayn jüzdesude Qıtaydı Tayuan mäselesi boyınşa ayıptap, ürkitip-qorqıtu üşin äskeri operaciyalardı küşeytip otır dedi. Äri, Qwrama Ştattar öz zañına säykes Tayuandı qorğau üşin qaru-jaraqpen qamtamasız etuge mindetti ekenin ayttı. Şi bolsa Tayuan turalı Beyjiñniñ tübirli wstanımın tağı da qaytalap, «Atonomiyalı Tayuannıñ Qıtaydıñ bir böligi ekenin» jäne «Tayuandı küşpen biriktirudi joqqa şığarmaytının» da eskertti. AQŞ-tıñ Taybeymen qarım-qatınastı damıtuı jäne onı «qorğaymız» degen wstanımı Beyjiñdi alañdatıp otırğanı da jüzdesude aytıldı.

Anığında, AQŞ-tıñ Tayuan turalı, onı Qıtaydıñ şabuılınan qorğau turalı aşıq-ayqın sayasatı da, qarulı basıp aludan tübegeyli qorğau turalı uädesi de joq. Tayuan – AQŞ-Qıtay ortasındağı eñ kürdeli mäsele, onda Qwrama Ştattardıñ belgili deñgeyde şarasızdığı da joq emes. Beyjiñmen jasasqan tarihi kelisimderi boyınşa Uaşington Taybeymen teñ deñgeyli diplomatiya qwruına jol berilmeydi. Tek, Qıtay irgesindegi osı bir şın mänisindegi demokratiya aralın qorğauğa «Tayuan mäselesi turalı» zañı ğana belgili mümkindikter beredi. Osılarğa qarağanda, AQŞ-tıñ Tayuan sayasatı äli de  «strategiyalıq boljausız» küyde. Degenmen, memlekettik hatşısı Blinken: «Eger Qıtay Tayuan bwğazındağı status-kvosın qarulı küşpen özgertuge äreket etse, Uaşington men onıñ odaqtastarı «boljanbağan äreketterge» baradı», – degen edi.

Qıtaydıñ yadrolıq arsenalı men zımıran quatın arttıruı mäselesi

Soñğı uaqıtta AQŞ Qıtaydıñ yadrolıq arsenalın jıldam keñeytuine jäne giper dıbıstıq qaru jüyeleri dep ataytın sınaqtarına köbirek alañdap otır.  AQŞ biıl Britan jäne Australiyamen qauipsizdik jönindegi kelisim jasasıp, Qıtaydıñ Tınıq mwhittağı eñ jaqın qarsılası Australiyağa yadrolıq suastı kemeleriniñ tehnologiyasımen bölisti. Öz kezeginde bwl oqiğa ülken dümpu tudırdı, Beyjiñdi de alañdatqan.

Tek bwl ğana emes AQŞ Ündi-Tınıq mwhit strategiyalıq aymağındağı qauipsizdikke baylanıstı strategiyasın qayta pısıqtap, Japoniya, Australiya, Ündistandı qamtığan «Törttik dialog» ıntımaqtastığın damıtıp jatır. Tap osı ıntımaqtastıq bolaşaqta aymaqtağı jaña «NATO»-ğa aynaluı mümkin degen boljamdar da bar. Beyjiñ öz retinde osınıñ bärine alañdauşılığın bildirip, keybir äreketterin ayıptağan da. Al, AQŞ pen Qıtaydıñ äskeri küşteri arasındağı dialog tım tömen deñgeyde jäne onıñ özi tek qarulı-qaqtığıstıñ mümkindigin azaytuğa tırısıp keledi.

Sauda jäne tehnologiya taqırıbı

AQŞ-Qıtay ortasındağı bastı qayşılıq qatarında bwl ekeui de bar jäne mañızdı orında. Äu basta taraptardıñ tereñ teke-tireske ketuine osı tehnologiya men sauda mäselesi jol aşqan. Tramp twsında, esteriñizde bolsa, sauda soğısı bwrıq etip, taraptar bir-biriniñ tauarlarına tarifter qoyıp, soñı sayasi qayşılıqqa deyin wlasıp ketip edi. Qıtay qazir eki el ortasındağı sauda kelisimindegi köptegen mindettemelerin orındauğa nietti emes, tipti keybir satıp aluğa, öz narığına şığaruğa mindetti amerikalıq tauar men qızmet öteu käsipterinen bas tartıp ta otır.

Soğan qaramastan, Beyjiñ biligi Tramp twsındağı Qıtay tauarlarına qoyılğan kedendik tarifterdi alıp tastaudı talap etip otır,  äri ol üşin bwl eki eldegi inflyaciya deñgeyin azaytıp, jwmıspen qamtuğa kömek beredi degen uäj aytadı.

Al, eki el ortasındağı tehnologiya bäsekesinen kelip şıqqan qayşılıq tipti kürdeli, sala-salağa bölinip, tarmaqtarğa taralıp ketken. Qazirdiñ özinde tehnologiya soğısı jalğasıp jatır. Aytalıq, qıtaylıq Huawei Technologies, DJI Innovations wşqışsız apparatı, SMIC jäne baqılau jabdıqtarı alıbı Hikvision äli de AQŞ wlttıq qauipsizdiginiñ qara tiziminde.

Olimpiada oyındarı

AQŞ pen Qıtay ortasında Olimpiadanıñ sporttıq oyındarı da sayasi mänge ie bolıp twr. Bayden men Şi ortasında bwnıñ talqılanuına Gonkong pen Şıñjañdağı adam qwqığı mäselesiniñ qatısı bar. Kelesi jıldıñ aqpan ayında Beyjiñde qısqı Olimpiada oyındarı ötedi. Bwl sporttıq jarısqa AQŞ Kongresi Şıñjañdağı wyğırlar men basqa etnikalıq mwsılmandardıñ «genocidine» baylanıstı diplomatiyalıq boykot jariyalauğa şaqırğan-dı. Ötken aptada Blinken Uaşington keybir eldermen osı mäseleni talqılap jatqanın ayttı, biraq naqtı qanday şeşimdi, qay kezde qabıldaytını äli anıq emes.

Jaña täj tärizdi virus pandemiyası kezindegi ıntımaqtastıq

Bwrınğı prezident Tramp Covid-19 virusın «Qıtay virusı» dep te atap, pandemiyanıñ älemge keñ tarap ketuine Qıtaydı ayıptap birneşe ret mälimdeme jasağan. Al, virustıñ qaydan payda bolğanı turalı tolıq ta naqtı derek äli de belgisiz bolsa da, Bayden keybir barlau nätijelerin alğa tarta otırıp, virustıñ Qıtaydağı zerthanalardan şıqqanı turalı aytqanı bar. Qwrama Ştattar qazirge deyin Qıtaydan virustıñ qaynarı turalı naqtı mälimet tabuğa halıqaralıq zertteu tobımen tığız selbesudi talap etip keledi jäne bwl pandemiyağa qarsı küres pen bolaşaqtağı bilogiyalıq qauipsizdikke qatıstı mäsele retinde ataydı. Biraq, Qıtay biligi mwnımen kelispeydi jäne aşıq zertteu jwmısına, halıqaralıq zertteu tobınıñ tergeu-tekseru qızmetin qabıldauğa şekteu qoyıp keledi.

Sonımen

Sonımen, Bayden men Şi ortasındağı talqıda osı mäseleler qaraldı. Bwl turalı taraptar eñ äueli öz wstanımdarın, ayıptauların, pikirlerin aşıq aytıstı. Kezdesudiñ qanday deñgeyde jäne qanday «atmosferada» bolğanı turalı naqtı resmi mälimetter joq. Biraq, qalay degenmen aşıq dialog qatañ bäsekelestik qarım-qatınastağı derjavalar arasındağı şielenisti qaqtığısqa bwrmauğa özindik septigi bolğanı anıq.

The Qazaq Times