بۇگىنگى كۇنى اۋعانستاندا بولىپ جاتقان سان-قيلى، شيەلەنىسكە تولى وقيعالار باستى جاڭالىق بولىپ تۇر. بۇل تۋرالى جازباعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى كەمدە-كەم شىعار. قازىرگى اۋعانستانداعى جاعدايدى بۇكىل الەم باقىلاپ وتىر. كوككە كوتەرىلىپ بارا جاتقان ۇشاقتىڭ شاسسيىنە جابىسىپ وپات بولعان ادامدار، سونى كورىپ تۇرىپ ۇشاققا جابىسقان تۇرعىندار مەن وزدەرى مىنە الماعان سوڭ بالالارىن امان الىپ قالماق بولىپ، بۇۇ كواليتسياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە تابىستاعان اتا-انالاردىڭ ارەكەتى ەشكىمدى بەيجاي قالدىرمايتىنى انىق. ال، بۇل جايىنداعى تەلەفونعا تۇسىرىلگەن بەينەماتەريالدار بۇكىل الەمدى جايلاپ كەتتى. بۇل جايت قازاقستاندىقتاردىڭ دا نازارىنان تىس قالعان جوق. قازىرگى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردە كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتىر. ەندى وسىنىڭ بارىنەن قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟ ءبىز وسىدان قانداي وي تۇيەمىز؟ ءدال وسى ساۋالدار كوپتى مازالايتىنى بەلگىلى.

مۇنداي جاعدايدا ەڭ الدىمەن، ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن جانە ولاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ قاجەت دەگەن وي تۋىندايدى. «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى بولىگىن، اۋعانستاننىڭ ەڭ شەتكى ايماعىنان كەلگەن تۇرعىندار قۇرايدى. ولار ءوز ومىرىندە ەشقانداي جاقسىلىق كورمەگەن. اش-جالاڭاش ءجۇرىپ، جارىتىپ تاماق تا ىشپەگەن. ونىڭ ۇستىنە ءبىلىم دەڭگەيلەرى وتە تومەن. وي-ءورىسى شەكتەۋلى. اقىلى وتە ساياز. ولار جاقسى ءومىر ىزدەپ، تالىپتەردىڭ جالعان ۋادەلەرىنە سەنىپ ەكسترەميست اتانعان. ايتپەسە، ەرەسەك جاستاعى يەگىن ساقال جاپقان جاۋىنگەرلەر زاماناۋي ومىردەگى قاراپايىم تۇرمىستىق زاتتاردى كورگەندە قاتتى تاڭقالىپ، بالاشا قۋانعانى ولاردىڭ ەشتەڭە كورمەي وسكەنىنەن حابار بەرەدى. ياعني، ونداي ادامدار قازىرگى تەحنيكادان، تۇرمىستىق زاتتاردان مۇلدەم حابارسىز. تالىپتەردىڭ كومانديرلەرىن قوسپاعاندا، جاۋىنگەرلەردىڭ باسىم بولىگى قالاداعى جاتتىعۋ زالدارىن، ساموكاتتار مەن سكۋتەرلەردى قالا بەردى ساياباقتاعى اتتراكتسيونداردى ابدەن ەسەيگەن شاقتارىندا العاش كورگەن.

اۋعانستانداعى كىتاپحانا. 1970 جىلداردىڭ سوڭى.

كەيبىر ساراپشىلاردىڭ «اسكەري بازالاردى ەمەس، الدىمەن ماكدونالدس پەن ديسنەيلەندتى سالۋ كەرەك ەدى. سوندا ەلدەگى جاعداي بۇلاي شيەلەنىسپەگەن بولار ەدى» دەۋى جاعدايدى شامادان تىس كۇردەلەندىرىپ جىبەردى. دەگەنمەن، بۇل قاتتى ايتىلعانىمەن ونىڭ استارىندا اششى شىندىق جاتىر. «تالىپتەردىڭ قاتارىنا قوسىلساق قانا تاماشا عۇمىر كەشەمىز». شالعاي پروۆينتسيالاردان كەلگەندەردىڭ بارلىعىندا وسىنداي تۇسىنىك قالىپتاستى. ال، مۇنداي جاعدايدا ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇش رەتىندە تەك جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىلىم قاجەت. جاقسى قالىپتاسقان ينفراقۇرىلىم دا كوپ ماسەلەنى شەشەدى. ەل ىشىندە ەڭ الدىمەن اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن وڭ جولعا قويۋ كەرەك بولاتىن. «ارينە، ءبىز ولارعا جول كورسەتۋدەن اۋلاقپىز. بىراق ءوز مەملەكەتىمىز ءۇشىن جاۋاپتىمىز. ەلىمىزدىڭ دامۋ دەڭگەيى تەك ەل استاناسى مەن الماتى سياقتى ەكى الىپ قالاعا عانا قاراپ باعالانبايدى. ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاننىڭ ەڭ شالعايداعى ەلدى مەكەندەرى مەن اۋىلدارىندا سۋ، گاز، ينتەرنەت، جاڭا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار مەن باسقا دا حالىققا قاجەتتى قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىنىڭ بار -جوعىن سارالاۋعا ءتيىسپىز. بىزدە دە ءبارى كەرەمەت ەمەس.ۇلكەن شاھارلاردان نەبارى ءجۇز شاقىرىم ۇزاساڭىز، تالاي جايتقا كۋا بولاسىز».

سونىمەن قاتار، اۋعانستانداعى وقيعالار ءبىزدىڭ قوعامدا «الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە» دەگەن ۇلكەن سۇرانىستى بايقاتتى. امەريكالىق باق-تىڭ حابارلاۋىنشا، جيىرما جىل بويى شەت مەملەكەتتەردەن اۋعانستانعا ونداعان ميلليارد دوللار قۇيىلدى. ال، بۇدان قاراپايىم اۋعاندارددىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جاقسى جاققا وزگەرىپ كەتكەن جوق. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتىنشە، جان باسىنا شاققانداعى ءجىو بويىنشا اۋعانستان عالامشارداعى ەڭ كەدەي ەلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. $ 509. بۇل ءتىپتى سۋدان، رۋاند نەمەسە تاجىكستانعا قاراعاندا ايتارلىقتاي تومەن. ەلگە كەلگەن قارجىلىق كومەك ۇكىمەت باسىندا-اق تالان -تاراجعا تۇسكەن. جەمقورلىق ابدەن بەلەڭ الىپ كەتكەن. اتاپ ايتقاندا سوتتاردان باستاپ، اسكەرگە دەيىنگى مەملەكەتتىك ورگانداردا جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاس جەمقورلىق جايلاپ العان. وسى ورايدا اۋعانستان حالقى ساياسي رەجيمنىڭ كۇشى مەن ادىلدىگىنە دەگەن سەنىمىن جوعالتتى. وسىنى تالىپتەر ءوز يگىلىگىنە جاراتىپ، ءتيىمدى پايدالاندى. اشىپ ايتقاندا، حالىق اراسىندا ۇگىت جۇرگىزۋگە كەڭىنەن مۇمكىندىك الدى. جۇرتشىلىققا ادىلەتتى ۇكىمەت ورناتۋعا ۋادە بەردى. سودان كەيىن «باقىتتى عۇمىر سۇرەسىڭدەر» دەگەن ەرتەگىگە سەنگەندەر «تاليبان» قوزعالىسىنا ەش ويلانباستان كىردى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا، اسىرەسە سوت تورەلىگى مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتاتىن سىبايلاس جەمقورلىقپەن بايلانىستى داۋ-دامايلارى ۇنەمى بوىپ جاتادى. سونىمەن قاتار، ازاماتتىق قوعامنىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جاسالعان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەفورماسى ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ ءمانى مەن ساپاسىن جاوسارتۋعا اسەر ەتكەن جوق. تەك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ فورماسىن وزگەرتۋمەن شەكتەلدى. سوت جۇيەسىندەگى بىلىقتار دا از ەمەس. ونى وسى سالاعا ءتۇسىپ جاتقان شاعىم-ارىزداردىڭ لەگىنەن بايقاۋعا بولادى. مۇنىڭ ءبارى بىرتىندەپ ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىرگەتاسىنا نۇقسان كەلتىرىپ، قاراپايىم ازاماتتاردى زايىرلى مەملەكەتتىڭ تاعى قانداي بالاماسى بار؟ دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە، ويلانۋعا ماجبۇرلەيدى.

جاسىراتىنى جوق، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اۋعانستاندا ۇكىمەت قۇلاعان كۇنى ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ كەيبىرى سالەمدەسۋ ۆيدەولارىن تاراتىپ، ەندى تاليبان بيلىگى يسلام اياسىندا ادىلدىك پەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتە الادى دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ارينە، مۇنداي جازبالار اۋعانستانداعى وقيعالار تۋرالى الاڭداۋشىلىق تۋدىراتىن اقپارات تولقىنىنا باتىپ بىلىنبەي كەتتى. بىراق ونىڭ بولعانى جاسىرىن ەمەس جانە ونى ەسكەرۋ قاجەت.بۇلويلانارلىق ماسەلە.

سونداي-اق، ەلىمىزدە ازاماتتارعا تۇسىنىكتى، ولاردى قولدايتىن جانە وسىلار ءۇشىن ارەكەت ەتۋگە دايىن بولاشاقتىڭ بەينەسى قالىپتاسقان با، جوق پا، سونى قاراستىرۋ قاجەت. قازاقستاننىڭ رەسمي دامۋ ستراتەگيالارى قابىلدانعان ساتتەن باستاپ ءدال وسى ماسەلە وتكەن بىرنەشە جىلدا السىرەپ، قوعام نازارىنان تىس قالدى. مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىس اياسىنداعى رەسمي مەديا -جوسپاردى ىسكە اسىرۋمەن اۋىستىرۋ ەشنارسەنى شەشپەيدى. ياعني، ول كوپشىلىكتىڭ مەملەكەتكە جاناشىرلىقپەن قاراۋىنا ىقپال ەتپەيدى. بۇل جاعدايدا ءبىزدىڭ يدەولوگيامىز قازىرگى زاماننىڭ دەسترۋكتيۆتى يدەولوگياسىمەن باسەكەلەسۋگە دايىن با دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر توبى سىبايلاس جەمقورلىق پەن بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىكتى جەلەۋ ەتىپ، ەلدىڭ بولاشاعىنا سەنبەۋى دە مۇمكىن. الداعى بولاشاق "يسلام امىرلىگى" سياقتى بولماسا دا، قازاقستاندىقتاردىڭ كەيبىرەۋىنە ءدال وسىنداي سىنشىلاردىڭ كوزقاراسى، ادىلەتسىزدىكتەر تۇرعىسىنان قازىرگى زايىرلى مەملەكەتكە قاراعاندا اناعۇرلىم تارتىمدى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. مۇنداي ويعا جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى جەتەلەيدى.

راديكالداردىڭ بيلىگىنەن بۇرىنعى اۋعان قىزدارى.

قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جايىندا دا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ازاماتتار اۋعانستانداعى وقيعالار تۋرالى شىنايى دەرەك الۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جۇگىنگەنىن كوز كوردى. جاسىراتىنى جوق، رەسەيلىك باق ۇستاناتىن باعىتتاردىڭ ءبىرى - ورتالىق ازيا ەلدەرىن ۇقشۇ جانە ەاەو بايلانىستى ارتتىرۋ ءۇشىن اۋعانستاندى بارىنشا جاعىمسىز ەتىپ كورسەتۋ. ونداعى قانداي دا ءبىر وقيعانى ساياسي ماڭىزعا تولى قاۋىپ-قاتەر دەپ كورسەتۋدى ورىندى سانايدى. ال، راس اقپارات الا الماعان سوڭ حالىق سىرتتان كەلگەن اقپاراتقا اربالادى. قازىردىڭ وزىندە قازاقستاندا بۇۇ-نىڭ اۋعانستان ىستەرى جونىندەگى ۋاقىتشا كەڭسەسىن ورنالاستىرۋدىڭ تيىمسىزدىگى تۋارلى پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى.
قالاي بولعاندا دا، ءبىز ءوز ەلىمىزدە مۇنداي جاعدايدى بولدىرماس ءۇشىن، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اۋعان تراگەدياسىنان تەرەڭ ساباق الۋىمىز كەرەك. جاعدايدى بارىنشا باعامداپ سارالاي بىلگەن ءجون. مۇنى «شيەلەنىسكە تولى تولى ستسەناري»، دەپ قابىلداساق تا زەر سالىپ ويلانۋ كەرەك.

يسلامشىلار كەلگەنگە كەيىنگى اۋعان ستۋدەنتتەرى.

الايدا، وتكەن عاسىردىڭ 60 -شى جىلدارىندا كابۋلدا تۇسىرىلگەن قايتالانباس سۋرەتتەردى، سول كەزدە ءبىلىم بەرگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردى ۇمىتا المايمىز. ءتىپتى سول شاقتاعى قىسقا بەلدەمشە كيگەن قىزدار دا ەستەن كەتپەيدى. ول ۋاقىتتا زامان ءدال وسىلاي قۇبىلادى، ەشكىم ويلامادى. مۇنداي الاساپىران ەشكىمنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپاعانى انىق ەدى.

فارحاد كاسەنوۆ

A+ Analytics ساراپتاما ورتالىگىنىن باسشىسى

The Qazaq Times