Bügingi küni Auğanstanda bolıp jatqan san-qilı, şieleniske tolı oqiğalar bastı jañalıq bolıp twr. Bwl turalı jazbağan bwqaralıq aqparat qwraldarı kemde-kem şığar. Qazirgi Auğanstandağı jağdaydı bükil älem baqılap otır. Kökke köterilip bara jatqan wşaqtıñ şassiine jabısıp opat bolğan adamdar, sonı körip twrıp wşaqqa jabısqan twrğındar men özderi mine almağan soñ balaların aman alıp qalmaq bolıp, BWW koaliciyasınıñ jauıngerlerine tabıstağan ata-analardıñ äreketi eşkimdi beyjay qaldırmaytını anıq. Al, bwl jayındağı telefonğa tüsirilgen beynematerialdar bükil älemdi jaylap ketti. Bwl jayt qazaqstandıqtardıñ da nazarınan tıs qalğan joq. Qazirgi uaqıtta äleumettik jelilerde keñinen talqılanıp jatır. Endi osınıñ bärinen qanday sabaq aluımız kerek? Biz osıdan qanday oy tüyemiz? Däl osı saualdar köpti mazalaytını belgili.

Mwnday jağdayda eñ aldımen, azamattarımızdıñ bilim deñgeyin jäne olardıñ äl-auqatın arttıru qajet degen oy tuındaydı. «Taliban» qozğalısınıñ negizgi böligin, Auğanstannıñ eñ şetki aymağınan kelgen twrğındar qwraydı. Olar öz ömirinde eşqanday jaqsılıq körmegen. Aş-jalañaş jürip, jarıtıp tamaq ta işpegen. Onıñ üstine bilim deñgeyleri öte tömen. Oy-örisi şekteuli. Aqılı öte sayaz. Olar jaqsı ömir izdep, tälipterdiñ jalğan uädelerine senip ekstremist atanğan. Äytpese, eresek jastağı iegin saqal japqan jauıngerler zamanaui ömirdegi qarapayım twrmıstıq zattardı körgende qattı tañqalıp, balaşa quanğanı olardıñ eşteñe körmey öskeninen habar beredi. YAğni, onday adamdar qazirgi tehnikadan, twrmıstıq zattardan müldem habarsız. Tälipterdiñ komandirlerin qospağanda, jauıngerlerdiñ basım böligi qaladağı jattığu zaldarın, samokattar men skuterlerdi qala berdi sayabaqtağı attrakciondardı äbden eseygen şaqtarında alğaş körgen.

Auğanstandağı kitaphana. 1970 jıldardıñ soñı.

Keybir sarapşılardıñ «äskeri bazalardı emes, aldımen Makdonal'ds pen Disneylendti salu kerek edi. Sonda eldegi jağday bwlay şielenispegen bolar edi» deui jağdaydı şamadan tıs kürdelendirip jiberdi. Degenmen, bwl qattı aytılğanımen onıñ astarında aşı şındıq jatır. «Tälipterdiñ qatarına qosılsaq qana tamaşa ğwmır keşemiz». Şalğay provinciyalardan kelgenderdiñ barlığında osınday tüsinik qalıptastı. Al, mwnday jağdayda dini ekstremizmge qarsı küş retinde tek joğarı deñgeydegi bilim qajet. Jaqsı qalıptasqan infraqwrılım da köp mäseleni şeşedi. El işinde eñ aldımen ağartu jwmıstarın jürgizip, bilim beru jüyesin oñ jolğa qoyu kerek bolatın. «Ärine, biz olarğa jol körsetuden aulaqpız. Biraq öz memleketimiz üşin jauaptımız. Elimizdiñ damu deñgeyi tek el astanası men Almatı siyaqtı eki alıp qalağa ğana qarap bağalanbaydı. Birinşi kezekte Qazaqstannıñ eñ şalğaydağı eldi mekenderi men auıldarında su, gaz, internet, jaña mektepter men auruhanalar men basqa da halıqqa qajetti qızmet körsetu orındarınıñ bar -joğın saralauğa tiispiz. Bizde de bäri keremet emes.Ülken şaharlardan nebäri jüz şaqırım wzasañız, talay jaytqa kuä bolasız».

Sonımen qatar, Auğanstandağı oqiğalar bizdiñ qoğamda «äleumettik ädilettilikke» degen ülken swranıstı bayqattı. Amerikalıq BAQ-tıñ habarlauınşa, jiırma jıl boyı şet memleketterden Auğanstanğa ondağan milliard dollar qwyıldı. Al, bwdan qarapayım auğandarddıñ ömir süru deñgeyi jaqsı jaqqa özgerip ketken joq. Düniejüzilik banktiñ mälimetinşe, jan basına şaqqandağı JİÖ boyınşa Auğanstan ğalamşardağı eñ kedey elderiniñ biri bolıp tabıladı. $ 509. Bwl tipti Sudan, Ruand nemese Täjikstanğa qarağanda aytarlıqtay tömen. Elge kelgen qarjılıq kömek ükimet basında-aq talan -tarajğa tüsken. Jemqorlıq äbden beleñ alıp ketken. Atap aytqanda sottardan bastap, äskerge deyingi memlekettik organdarda jeñ wşınan jalğasqan sıbaylas jemqorlıq jaylap alğan. Osı orayda Auğanstan halqı sayasi rejimniñ küşi men ädildigine degen senimin joğalttı. Osını tälipter öz igiligine jaratıp, tiimdi paydalandı. Aşıp aytqanda, halıq arasında ügit jürgizuge keñinen mümkindik aldı. Jwrtşılıqqa ädiletti ükimet ornatuğa uäde berdi. Sodan keyin «Baqıttı ğwmır süresiñder» degen ertegige sengender «Taliban» qozğalısına eş oylanbastan kirdi.

Bizdiñ elimizde de azamattardıñ memlekettik instituttarğa, äsirese sot töreligi men qwqıq qorğau organdarına degen senimin joğaltatın sıbaylas jemqorlıqpen baylanıstı dau-damayları ünemi boıp jatadı. Sonımen qatar, azamattıq qoğamnıñ mañızdılığın arttıru maqsatında jasalğan İşki ister ministrliginiñ reforması olardıñ jwmısınıñ mäni men sapasın jaösartuğa äser etken joq. Tek policiya qızmetkerleriniñ formasın özgertumen şekteldi. Sot jüyesindegi bılıqtar da az emes. Onı osı salağa tüsip jatqan şağım-arızdardıñ leginen bayqauğa boladı. Mwnıñ bäri birtindep bizdiñ qoğamnıñ irgetasına nwqsan keltirip, qarapayım azamattardı zayırlı memlekettiñ tağı qanday balaması bar? degen saualğa jauap izdeuge, oylanuğa mäjbürleydi.

Jasıratını joq, äleumettik jelilerde Auğanstanda ükimet qwlağan küni bizdiñ azamattardıñ keybiri sälemdesu videoların taratıp, endi Taliban biligi islam ayasında ädildik pen tärtipti qamtamasız ete aladı degen pikir bildirdi. Ärine, mwnday jazbalar Auğanstandağı oqiğalar turalı alañdauşılıq tudıratın aqparat tolqınına batıp bilinbey ketti. Biraq onıñ bolğanı jasırın emes jäne onı eskeru qajet.Bwloylanarlıq mäsele.

Sonday-aq, elimizde azamattarğa tüsinikti, olardı qoldaytın jäne osılar üşin äreket etuge dayın bolaşaqtıñ beynesi qalıptasqan ba, joq pa, sonı qarastıru qajet. Qazaqstannıñ resmi damu strategiyaları qabıldanğan sätten bastap däl osı mäsele ötken birneşe jılda älsirep, qoğam nazarınan tıs qaldı. Memlekettik äleumettik tapsırıs ayasındağı resmi media -jospardı iske asırumen auıstıru eşnärseni şeşpeydi. YAğni, ol köpşiliktiñ memleketke janaşırlıqpen qarauına ıqpal etpeydi. Bwl jağdayda bizdiñ ideologiyamız qazirgi zamannıñ destruktivti ideologiyasımen bäsekelesuge dayın ba degen swraq tuındaydı.

Halıqtıñ belgili bir tobı sıbaylas jemqorlıq pen bilikke degen senimsizdikti jeleu etip, eldiñ bolaşağına senbeui de mümkin. Aldağı bolaşaq "islam ämirligi" siyaqtı bolmasa da, qazaqstandıqtardıñ keybireuine däl osınday sınşılardıñ közqarası, ädiletsizdikter twrğısınan qazirgi zayırlı memleketke qarağanda anağwrlım tartımdı bolıp körinui mümkin. Mwnday oyğa joğarıda atap ötkenimizdey, bilim deñgeyiniñ tömendigi jeteleydi.

Radikaldardıñ biliginen bwrınğı auğan qızdarı.

Qazaqstannıñ aqparattıq täuelsizdigin qamtamasız etu jayında da aytpay ketuge bolmaydı. Öytkeni, bizdiñ azamattar Auğanstandağı oqiğalar turalı şınayı derek alu üşin özimizdiñ emes, basqa elderdiñ bwqaralıq aqparat qwraldarına jügingenin köz kördi. Jasıratını joq, reseylik BAQ wstanatın bağıttardıñ biri - Ortalıq Aziya elderin WQŞW jäne EAEO baylanıstı arttıru üşin Auğanstandı barınşa jağımsız etip körsetu. Ondağı qanday da bir oqiğanı sayasi mañızğa tolı qauip-qater dep körsetudi orındı sanaydı. Al, ras aqparat ala almağan soñ halıq sırttan kelgen aqparatqa arbaladı. Qazirdiñ özinde Qazaqstanda BWW-nıñ Auğanstan isteri jönindegi uaqıtşa keñsesin ornalastırudıñ tiimsizdigi tuarlı pikirler jii aytıladı.
Qalay bolğanda da, biz öz elimizde mwnday jağdaydı boldırmas üşin, onıñ aldın alu üşin auğan tragediyasınan tereñ sabaq aluımız kerek. Jağdaydı barınşa bağamdap saralay bilgen jön. Mwnı «şieleniske tolı tolı scenariy», dep qabıldasaq ta zer salıp oylanu kerek.

Islamşılar kelgenge keyingi auğan studentteri.

Alayda, ötken ğasırdıñ 60 -şı jıldarında Kabulda tüsirilgen qaytalanbas suretterdi, sol kezde bilim bergen universitetterdi wmıta almaymız. Tipti sol şaqtağı qısqa beldemşe kigen qızdar da esten ketpeydi. Ol uaqıtta zaman däl osılay qwbıladı, eşkim oylamadı. Mwnday alasapıran eşkimniñ oyına da kirip şıqpağanı anıq edi.

Farhad Kasenov

A+ Analytics saraptama ortalıgının basşısı

The Qazaq Times