HHİ ğasırdağı «Wlı dala jwtı» – «Estitin Ükimettiñ» enjarlığı

Jazdıgüni jayılımda qoñdanatın maldı qolğa qaratqan, qorağa qamatqan biılğı quañşılıqtıñ aqırı oñtüstik-batıs öñirlerde jwtqa aynaldı. Agrarlı bağdardı betke alğan Qazaqstan Täuelsizdiginiñ 30 jıldığı qarsañındağı näubettiñ kesirinen şığın, jem-şöp qamdau, mal şaruaşılığı salasındağı tüytkildi mäseleler, onı şeşu jolı, resmi derekterdegi qayşılıq jöninde sarapşılar men Mañğıstau şeneunikteriniñ pikirnamasın nazarıñızğa wsınamız.

Jartı ğasırda bolmağan jwt

Mañıstaulıq belsendi Jänibek Qojıq «biıl bir ne jartı ğasırda bolmağan jwttıñ jaylağanın» aytadı.

«Jıl sayın Mañğıstauda quañşılıq boladı. Biraq äzirgi 54 jasıma deyin tap mınaday köktemde jauın tüspey, jer jappay kögermey qalğan jağdaydı alğaş köruim. Mwnıñ mıñ san sebebi bolar. Kaspiy kemerinen kemip, oğan qwyatın Edil men Jayıq ortaydı, Aral tartıldı. Ükimet mwnıñ qanday boların bildi. Alayda olar jamanın jasırıp, jaqsısın asıruğa meylinşe qwmar» deydi.

Bwrın esepşi degenniñ bolğanın alğa tartqan onıñ pikirinşe, qazir Ükimet bwğan balama funkciyanıñ üdesinen şığa almay otır.

– Esepşi äzelden äldebir jerdiñ aujayın aldın-ala boljap, şarualarğa nwsqau berip otıratın. Qıs tüserin küni bwrın bağamdap, maldı oy-qıstauğa erterek qwlatıñdar deytin.

Qazgidromet jäne TJD mekemeleri alğaşında bilik jiti män bere qoymağan, keyinnen mal arıp, qırğınğa wlasqan äleumettik-şaruaşılıq tragediyanı «tötenşe jağdayğa» keliñkiremeydi dep bağaladı. Äli de sol közqarasta.

Öñir tabiğatına biraz toqtalğan Mañğıstau audanınıñ mäslihat deputatı Berdimwrat Töreken «Mañğıstau äuelden quañşıl aymaq, jauını azayıp ketkeli qaşan. 1991 jılğa deyin su  tapşı bolıp körgen emes, qanşa malı bar birneşe sovhoz ortalığı bolsa da üylestirip su jetkizdi. Bitelgen qwdıq fontandar aşu üşin arnayı geofizikalıq ortalıqtar bolğan. Onıñ bärin egemendik alğan soñ toz-toz qılıp japtırdı» deydi. Resey Edil suına limit engizip, mölşerin azaytıp jiberdi. Joldan kanaldar qazdırıp tartıp aldı. Onıñ aytuında Qazaqstan kelisim-şarttarı dwrıs jürgizilmegen. Toqırau bop ketti.

«Eñ bastısı, qazirgi mäsele – jauın-şaşını az oblısta su közderin aşu, jayılımdardı üylestiru müldem joq. Däleldep dabıl qaqtıq, eş qimıl joq, jergilikti äkimşilikter jem-şöp dep kelissöz-qwjatpen aynalısıp ketti. Al mal bası qırılıp jatqanda şığındı közben körerge eşkim tabılmadı. Öytkeni şın nietti janaşırlıq joq. Sonıñ saldarı osığan äkep soqtı», – deydi deputat.

Jem-şöp mäselesi

Şarualar men sarapşılardıñ aytuınşa, jem-şöp qamdauda qordalanğan mäsele az emes.

«Respublika boyınşa özen ya köli joq, eginge beyinsiz jalğız öñir – Mañğıstau. Sondıqtan mwnda şöp dayındau qiın. Mardımsız qordıñ özi qambada bıltırdan qalğan küyiñki şöptiñ sabaqtarı. Onıñ özin qolı jetkender ğana şauıp talğajau etuge mäjbür.
Amal retinde quañşılıq minezi Mañğıstauğa wqsas Izrail' täjiribesine süyenip, tamşılap suarudı şındap qolğa alu kerek. Är qwdıqtıñ basınan bir-bir gektar bolsa da jügeri, joñışqa siyaqtı daqıl-şöpti jılına eki mezgil eguge bolar edi. Degenmen bwl bizde ayaqsız qaldı» deydi sarapşı Jänibek Qojıq.

Köktemde mal önim bermey, köterem bolıp, töldey almadı degen Berdimwrat Töreken jazğı quañşılıqtan şığu joldarı köp deydi. Onıñ wsınısına qarağanda, körşi oblıstıñ jeri jaqsı audanımen erterek kelisim-şartqa otırıp, maldı sol jaqqa jetkizuge jwmıstanu kerek edi. «Mal sanın jäne janın saqtap qaludıñ eki jolı bar: maldı ülken jük kölikterimen tasımaldap jetkizu jäne alğa salıp, aydap jetkizu. Jergilikti atqaruşı organdar qajetti vodavoz jäne mal aydauşılar ayaldap-tınığatın jürmeli  vagondarmen qamtuı qajet-tin. Ol da bolmadı» dep ökinedi.

Kezinde auıl şaruşılığı ministrliginde istegen jurnalist Jaswlan Äbdihalıq jem-şöp qorın dayındaudıñ jüyesi bolmağan deydi.

– Är jeke şaruaşılıq şama-şarqınşa  qoldağı malına qaray bir jıldıq qana azığın dayarlaydı. Onısı köközek köktemge tam-twmdap jetip, kökke ilinsek degen ildebay ümit. Bir jağınan äbden dwrıs. Bireudiñ jekemenşik malı. Kerek bolsa dayarlap alsın degen toñteris pikir. Al biraq qazir qolımızğa oraq alıp, aqınımız bar, äkimimiz bar şöp izdep sandalıp ketkemiz joq pa?

Jwttan şığar joldıñ biri – wjımdasu deytinderdiñ qatarında sarapşı Äbdihalıq «osını jıl sayın ädetke aynaldırıp, şaruaşılıqtar kooperativterge, wjımdarğa birigip, biriniñ joq tehnikasın ekinşisi jauıp, birinde joq jwmıs küşin ekinşisi tauıp, jem-şöp nauqanında äup dese, jwttan jügirip öter edik. Ol üşin onı üylestiretin, şarualardı ortaq wjımğa wyıstıratın, qajetinşe tehnikamen qamtamasız etetin esi dwrıs jergilikti äkimder kerek. Şırıldap jürip azıq dayarlatatın aq adal atqaminerler kerek. ...Mırzahmetov ministr bolğanda osı kooperativterge biriktiru, köp jıldıq mal azığın dayarlau isin arnayı bağdarlamağa engizip jwmıs bastağan. Ädettegidey kelesi kelgen ministr bwl isti jalğastırmadı» deydi.

Jetkizbes şın şığın: Äkimdik şığındı kemitip körsetip otır

«Wlı dala» tösin jaylağan jwttıñ şın şığını töñireginde dau köp. Belgisizdik, qayşılıq, tiyanağı joq. Sebebi osığan deyingi jürgizilgen sayasattağı kemşilik: tirkeu jüyesiniñ jüyesizdigi, eseptiñ twraqtı türde jañartılmauı, şaruamen tikeley baylanısu tetiginiñ joqtığı t.b.

– Köp adam malınıñ tizimin bermeydi, esebin ötkizgennen wtarı, körgen qızığı joq. Sebebi qolındağı eki-üş siır-tüyesiniñ näsibin mälim etse, alıp otırğan türli järdemaqısınan ayırılıp qaladı. Olay bolmağannıñ özinde, osı otız jılda bilik malın sırğalatqan şaruanıñ eşbirine jauın ne aurudan qırılsa da eşteñe berip körmegen. Osı sebepti jwrt tüligin tirketuge qwştar emes, – deydi Jänibek Qojıq.

Onıñ sözinşe, malı arıp-tozıp aram ölip jatqandar köp. Mıñ jılqısı barlardıñ özinen «birer jüzi ketti».

– Jwrttıñ arasında otırğan soñ bärin körip-bilip otırmız. Biri menen bes, on jılqı, tağı bireui jalğız siırım öldi dep aytadı. Joldıñ boyında är jerde teñeyip-teñkeyip jatqan jılqı balasınıñ öleksesi jatır. Eşqanday kömek bolmağasın jwrt Ükimetke şığınınıñ anığın ayta bermeydi.

Sarapşı eger Ükimet bürkemey tötenşe jağday jariyalasa, elden ölgen malınıñ fotosın swratıp, şığınnıñ 10%-ın töleymiz dese, arnayı komissiya qarastırsa, şığınnıñ şınayı esebi belgili bolar edi dep payımdaydı. «Bıltır da quañşılıq azabı süyekke ötken. Küysiz mal köktem şığa töldedi, qwlını sordı, äbden älsiredi. Qırılğan maldıñ sanın naqtı aytu qiın». Ol eseptiñ birizdi bolmauı «äkimdiktiñ sanaqtı azaytıp körsetuinen» degen pikirde.

Bwl oydı deputat Töreken de quattaydı. Körer közge auıl şaruaşılığı ministrligi men öñirlik basqarmanıñ, jergilikti äkimdik orınbasarları wsınğan mälimetteri «tipten ötirik» dep sanaydı.

«Öytkeni äli künge deyin eşkim el aralap közben körgen joq.  Keldi-ketti... atı ğana. Barğan jerleri – azdap bolsa da soñğı jañbırdan şetin şöbiniñ qıltiması bar leker jandanıp kele jatqan malşı auıldarğa barıp qayttı. Al basqa şalğay auıl-jerlerdi körgen joq. Sondıqtan jariyalağan deregi  jalğan», – deydi qoğam belsendisi.

Quañşılıq tek Mañğıstau men Qızılordada bolıp jatır desek qatelesemiz, onda tek asqınıp közge tüsip otır dep esepteytin Jaswlan Äbdihalıq bilik şığındı «tağı da azaytıp körsetetin ädetine basar» deydi.

Bilik TJ rejimi layıqsız dep sanağan alapat qırğın

Ükimet pen äkimdik sılbırlanıp, TJ jariyalauğa erterek dep jürgende şığın kölemi  wlğayıp baradı. Qazaqstan halqı ädettegidey basına kün tuğan şaqtı öz arasında jılu jinap, şöp orısıp, orama şöpti artısıp atsalısıp jatır. Eriktilerdiñ mañday termen jiğan buın-tüyin şöbi de «jauaptılar men şeneunikterdiñ äreketsizdiginen uaqıtılı jöneltilmedi» degen sın köbeydi. Jüyedegi üylesimsizdiktiñ sebebin Ükimettiñ şığındalğısı joq degen uäjben baylanıstıradı.

– Bastı sebep – tömengi atqaruşı organdar men äkimdikter joğarığa jalğan-jaltaqpay aqparat bergendikten, ükimet basındağılar dälelsiz dep Tötenşe jağday jariyalaudan bas tarttı. Al el işinde mınaday jağdaydı közben körip otırıp, jem-şöbin jetkizuge nietti erikti-asarşılarğa kömektespeu – memlekettegi jemqorlıq pen biliktiñ  aşközdigi dep tüsinem. Bir janaşır ministrlik bolmağanı ma dep küyinem, – deydi Berdimwrat Töreken.

Alapat quañşılıqtıñ bar sebebin tabiğattıñ tosın minezine teli saluğa bolmaydı, mwnı ğılım küni bwrın dabıldattı, onı estir qwlaq tabılmadı degen Jaswlan Äbdihalıq ükimettiñ sılbırlığına narazı. Onıñ oyınşa, saldarmen küresuge ädettengen ükimet «bayağışa endi oyanıp jatır», közin aşa «özgermes täsiline» qol siltedi.

– Mal şığının esepteydi, subsidiya böledi, birdi-ekili ministr şapqılap oblıs audandardı aralap şığadı, sonımen şirenip twrıp esep beredi. Eldiñ jinağan şöbin, poyızben tasıp sonı «biz istedik, birdeñe istedik»  dep aqparattandırıp jatqandarınıñ özi külkili, – deydi deputat.

15 şildele Mañğıstauğa jwmıs saparımen barğan ministr mindetin atqaruşı Erlan Qaraşökeevten sarapşılar men şarualar dereu TJ jariyalau kerek ekenin eskertken.

«Qazir äreket etpese, erteñ küzde mal jappay qırılıp jatqanda bäribir osı rejimdi engizuge tura keledi. Biraq ol kezde keş boladı. «Qıs keledi qırımnan, qamıñdı jasa bwrınnan» degendi aytuday-aq ayttıq. Bayağıdan qalğan bir tämsil bar. Qalıñ orman örtke oranğanda auzına bir tamşı sudı arqalap qızıl jalpığa bettegen qwmırsqağa bir perişte kelip, äreketiniñ mänin swrağan eken. Seniñ mına isiñnen örtten beti qayta qoyuı ekitalay ğoy degende qwmırsqa qareket senen, bereket qwdaydan, ösip-ölgen ölkemdi mınaday sınaqqa qalay qiıp tastap ketem dep jauap beripti. Osıdan soñ tabiğat jomarttığın tanıtıp, üş kün-üş tün jauıp tögip, osılayşa ormannıñ basım böligi aman qalıptı. Sol siyaqtı el arasınan şıqqan atımtay azamattar, sonıñ işinde Qwrmet Talapqazıday jigitterdiñ äreketi Mañğıstaudıñ bar malın jarılqay qoymas, degennen qazaq halqınıñ birligin, eldigin tağı da paş etti» deydi Qojıq.

Qoğam qayratkeri jalpıhalıqtıq asarğa qarapayım azamattar ğana emes, iri käsiporındar, sonıñ işinde batıstağı mwnay kompaniyalarınıñ atsalısuı qajet dep esepteydi.

«Öñirde jartı ğasırdan asa qara altındı esepsiz öndirip kele jatqan iri mwnay kompaniyaları eriktilerden ülgi alıp, qol wşın sozuı kerek. 60-şı jıldan beri mwnay sorğılaumen aynalısatın mekemeler MañğıstauMwnayGaz, Qarajambas, ÖzenMwgayGaz, Qaraqwdıq pandemiyanıñ ötinde bir barreli 25$ bolıp twrğan kezde de jwmısşıların wstap twrdı. Qazir tabısı qalpına kelip qana qoymay, eselep ösip, 75$-ğa jetti. Qarapayım halıq qwmırsqaday kömektesip jatqanda wrtı maylı kompaniyalar qarap qalmay, ayanbay atsalısuı qajet. Halıqtıñ arqasında qazanın qaynatıp otırğan, köptiñ küni qarağan Qazaqstan Temirjolı eriktilerdiñ jıluğa jiğan jem-şöbin şalqayıp jatpay, vagonına tegin tiep, aqısız jetkizip bergeni jön», – deydi.

Ministr Qaraşökeev 12 tamızda ötken brifingte «öñirde qattı qwrğaqşılıqtıñ äserinen jayılımdardıñ sarqıluı jürip jatır, al bwl täuekelder deñgeyin arttırdı» dese de, Kazgidromedtiñ aua ılğaldılığı men topıraqtıñ ılğaldığı jaylı aqparat-twjırımına iek artqan oblıstağı TJD bastığınıñ uaqıtşa mindetin atqaruşı podpolkovnik Bekbolat Äbdiqadırov TJ jariyalauğa negiz joqtığın aytadı.

Tığırıqtan şığar jol

Mañ dalada arıp-tozğan, twyağınan ketilgen köterem maldıñ keypine tüsken aqsağan auıl şaruşılığı salasın sauıqtırudıñ amalı qaysı degen juın swraqtıñ töñireginde aytılar wsınıs az emes. Biliktiñ aldağı qadamı turalı Jaswlan Äbdihalıq:

«Ükimet arı qarau kerek, alısqa qarau kerek. Keler jıl, odan keyingi jıldar 5-10 jıldıq strategiyalıq naqtı josparlar tüzu, boljam jasau. Sonıñ negizinde su qorların köbeytu, şabındıq kölemin wlğaytu, kemi besjıldıq jem-şöp qorın qalıptastıru. Äytpese alapat aştıqtıñ astında qalamız. Bwl äli bası ğana» dedi.

Äbdihalıqtıñ aytuınşa, tım bolmasa osınday quañşılıqtı paydalanıp bağanı qoldan kötergen alıp-satarlarğa toqtam jasauğa bolar edi. Bwl «bağuğa kelmeytin, öz ırqımen jüretin halıqaralıq narıq emes», öñirdegi bağa sayasatın baqılauğa bolar edi.

Berdimwrat Töreken qazirde keş emestigin aytıp, quañşılıq jaylağan oblıs-audandarğa bilik Tötenşe jağday jariyalap, qaulı şığaru kerek deydi.

«Ministrlik jem-şöbin jetkizu üşin jäne quañşılıq jaylağan är oblıstan qwdıq közin aşu, qazu, zertteu, zerttelgen suı mol jerlerden arnayı jer qazu qwraldarı ornatılğan stonoktar şığarıp, şüygindi jerlerge malı köp pen azdı üylestirip qonıstandıruğa, bwl bağıtta jwmıs jasauşılarğa, tehnikanıñ janar-jağarmayına teñ därejede nemese tügeldey subsidiyalap, osığan respublikalıq byudjetten qarjı bölu kerek. Äytpese, aldağı qısta öñirler mal sanınan mülde ayrılıp qaluı mümkin», – dep dabıl qağadı deputat.

Ükimettten milliardtağan qarajat bölindi. Qoğam belsendisi Jänibek Qojıq bwl qarjı sırğalanğan, eseptegi mal sanına qaray aqşalay beriluine qarsı.

– Meniñ narazı boluımnıñ sebebi: qazir qımbatşılıq qos büyirinen qısıp, twrmısı naşarlağan halıq bwl aqşanı nesiesin öteuge ne qajetine jaratıp qoyuı mümkin. Mwnıñ esep-qisabı, esepşot aşu birşama uaqıt aladı. Meniñ wsınısım, birinşiden, memleket qarjısın jem-şöp jol şığının, tasımaldaudı wyımdastıruğa jwmsau qajet. Mısalı, Aqtöbeden keletin bir rullon şöptiñ jetkizu jol qwnınıñ özi 5 mıñ teñge. Osını jolğa qoysa, jem-şöp arzandar edi, – deydi ol mwnı ministrge eskertkeni jöninde tolıqtırıp.

«Auıl şaruaşılığı ministrliginiñ qoldauımen Ükimet rezervinen öñirimizdiñ auıl şaruaşılığı januarlarınıñ analıq bası üşin mal azığına jwmsalğan şığındardı işinara öteuge 1,9 mlrd.teñge mölşerinde qarajat bölingen»

Mañğıstau oblısınıñ auıl şaruaşılığı basqarması basşısı Serik Qaldığwl

Sarapşınıñ ekinşi wsınısı – är audan ortalığınan arıq maldı bordaqılaytın, eldiñ arıq-käri malın üşdeñgeyli bağada qabıldaytın arnayı keşen aşu kerek. «Halıq qolındağı äljuaz maldı azaytıp, odan tüsken aqşağa jem-şöp alatın edi, sonda ğana qıstan aman şığuğa boladı». Ol elge keñes berip, Ükimetke qwlaqqağıs jasadı:

«Elge aytarımız, qolında bar azğantay malın Ükimetke tirketip, äzirden qalmay kölik siyaqtı saqtandırıp qoyu qajet. Erteñ qıstan ölip qalğan jağdayda, birşama böligin öndiruge boladı. Bwl amaldar jasalmasa, aldağı qısta tigerge twyaq qalmaydı, mal ketedi. Halıqtan mal ketse, jan da ketedi».

Mañğıstau biliginiñ aytarı: Jazda qolğa alınğan terapiya 

Mañğıstau oblısınıñ auıl şaruaşılığı basqarması basşısı Serik Qaldığwldıñ QT redakciyasına bergen jauabına süyensek, 2019 jılı öñirde 55 mıñ tonna şöp, 23,4 mıñ tonna jem dayındalğan. 2020 jılı 35,9 mıñ tonna şöp jäne 34,9 mıñ tonna jem paydalanılğan. Al biıl jeti ayda şabılıp-jetkizilgen 11,9 mıñ tona şöptiñ 9,3 mıñ tonnası jäne 18 mıñ tonna jem özge oblıstardan tasımaldanğan. Oblısta 13 brigadanıñ küşimen 2,6 mıñ tonna şöpti jergilikti şabındıq pen qorıqtardan orılğan. 1 qañtardağı derek boyınşa, öñirdegi 2622 şarua qojalıq jwmıs isteydi.

Oblıs äkimi ökimimen 2 mausımda jergilikti şaruşılıqtardı mal azığımen qamtamasız etu maqsatında arnayı jwmıs tobı qwrılğan.

Mañğıstau jäne Aqtöbe oblıstarı arasında jasalğan memorandum ayasında  (Aqtöbe oblısınıñ) Bayğanin, Alğa, Temir jäne Qobda audandarınan 100 mıñ ga juıq jayılım jerleri jergilikti şaruaşılıqtarğa uaqıtşa şabındıqqa konkurs negizinde beriletin boldı. Osığan wqsas 28 şildede BQO äkimdigimen mal azığın tasımaldau jäne uaqıtşa jayılımğa şabındıqqa jer beru jöninde kelisim tüzildi.

Qazirgi tañda arpa jeminiñ kelisi 92, şöptiñ oramı 10 mıñ, tügi 1 mıñ teñgeden satılıp jatır. Mal janın saqtap qalu üşin Aqtöbe jäne Soltüstik Qazaqstan oblıstarına 2160 bas jılqı, 215 bas tüye, 1090 bas müyizdi iri qara mal jäne 3437 bas wsaq mal jayılımdarğa aydap-jetkizilgen. Özge öñirlerden 2290 orama jäne mıñ tük, ondağan vagon şöp keldi. Qazir audan jäne auıl äkimderiniñ ökimimen mal basın tügendeu boyınşa arnayı komissiyalar qwrılıp, jwmıs jürgizude.

Auıldıq komissiya tirkelgen tört tülik maldıñ analıq mal bastarın anıqtap, tiisti jiıntıq akt toltıradı. Audandıq ne qalalıq komissiya bärin jinaqtap, vedomost' totırıp, basqarmağa joldaydı. Basqarma osınıñ negizinde mal azığına jwmsalğan şığındarı işinara öteletin şarua qojalıqtar men üy şaruaşılıqtarına  qarajat audaradı. Bölingen qarajat tamız ayınıñ soñına deyin igeriledi dep josparlanğan.

Oblıstıq basqarma redakciyağa joldağan hatında «15 şildedegi jağday boyınşa, 612 mıñ bas maldıñ 1159-ı ğana quañşılıqtan qırıldı» degen mälimet wsındı.  Biraq ötken beysenbi, tamızdıñ 12-si küni alğaş brifing ötkizgen ministr Erbol Qaraşökeev bayandamasında öñirde 840 mıñğa juıq mal bar dep mälimdedi. Ministr redakciya tilşisiniñ äkimdik pen ministrlik derekterindegi qayşılıq turalı swrağına jauap bere almadı.

Jwt saldarı turalı boljam

Eger jauaptı taraptar der kezde äreket etpese, küzde mwnıñ saldarı nege alıp kelui mümkin? Key sarapşılar küzgi soğımda ettiñ kelisi 5 mıñ teñgege deyin qımbattauı ıqtimal deydi. Süt önimderi de qımbattaydı desedi. Jänibek Qojıqtıñ aldağı küzgi-qısqı ahualğa baylanıstı boljamı üreyli.

«Alğaşqı ülpek qar tüskende kelisi 5 mıñ teñge bolmaq tügili, tarazğa tartar et te tabılmaydı. Mal arıp-jwtap, qırılıp jatsa... jerde şöp joq, jem de joq. Alda qıs twr qaqağan ayazın bürkip. Altın-kümis tas eken, arpa-biday as eken degenge kelemiz. Auıl şaruşılığına mamandanuğa äbden layıq osınday territoriyada otırıp maldı qoldan qırıp alsaq, memlekettiligimizge ülken sın, auırtpalıq boları sözsiz», – deydi ol.

Berdimwrat Töreken de Ükimettiñ şaşau tirligimen «qımbatşılıq bolmaydı degen bekerşilik» deydi. Öytkeni «baqılauı köp, nätijesi joq bağanı retteu institutınıñ jwmısı dwrıs bağıtta emes. künköris  qamımen otırğan şaruaşılıq öz eñbegin aqtau üşin de bağanı lajsız köteredi. Subsidiyanıñ iisin de bilmeytin olardıñ ärqaysı bir-eki janwya asırap otırıp, bordaqılağan malın, odan alğan sütin qalay tömen bağağa bersin?..» deydi.

«Tülik arasında, äsirese, iri qara bir qwlasa twrmaydı. Twrğan künde de keler jılı töl bermeydi. YAğni ösim toqtaydı. Osınşama deñgeyge bir künde jetpegen şığar. Kemi jartı jılda, arısı qıstan bergi qalıptasqan jağday. Köz aldındağı maldı qwrdımğa jiberip, der kezinde dabıl qaqpağan auıl, audan, oblıs atqaminerleriniñ kinäsi bwl! Tabiğatqa jaba salıp, tasada otırğandardı tügel jauapqa tartu kerek. Malı köterem bolıp äreketsiz otırğan äkimderdi tügel jwmıstan alastatu kerek. Öz auılınıñ malına ie bola almağan äkimder adamdardı jarılqay almas», – deydi Jaswlan Äbdihalıq.

Mañğıstauda mal wstaudıñ bayanı jäne şarualarğa keñes

Bwrın köktemde jauınnan qaytkende de jer kökteytin edi, kökpen auızdanğan mal kişkene bolsın toyınatın. Şildede säl arıqtap, küzde tağı jañbır jauıp küzdikke jayılatın. Şöp küyip ketken künniñ özinde de qamba şöp qalatın. Mañğıstauda qar jaumağannan keyin qolda mal twrmaydı. Bir onkündikten basqa uaqıtta tüzde jüretin. Qısqası, jem-şöptiñ qajeti şamalı edi. Al erteñ bir qırbıq qar tüser bolsa, onda mal qalmaydı. Üstirtte qaraşada şığıstan 20-30 m/s jıldamdıqpen bir suıq jel twrıp aladı, sonda qar aralas jauın jauadı. Sol uaqta özi arıq äri köterem mal qırılıp qaluı mümkin degen qauip bar.

Mañğıstauğa tän tört mausımnıñ tilin biletin Jänibek Qojıqtıñ bayandauındağı tirşilik bolmısı. Ol «ärkim öz qorasına jetetindey jem-şöppen qamtıluı qajet, tağı bir şart – qazir şama kelgenşe qoldağı ölip qaladı-au degen maldan qwtılğan jön» dep keñes beredi.

«Su tegin bolsa da ölmey twrıp ötkizu kerek. Qolıñnan şöbiñdi jep-jep alıp, erteñ bäribir ölip qalsa, obal äri ısırap. Bügin halıq bala-şağasınıñ auzınan, zeynetaqı-barınan jırıp malın asırap otır. Mal adamdı emes, adam malın asırauğa mäjbür. Keyde qalanıñ halqına wqsap satıp alğan dwrıs-au dep oylaymız», – dep aşınadı qoğam belsendisi.

Elde bar iri qara jäne wsaq mal sanın naqtılap aytu qiın. Osılay degen Berdimwrat Töreken mwnıñ sebebin bizde tüsindirme jäne üylestiru jwmısınıñ bolmauınan köredi.

– Mal sanın tirkeu, çipteu, sırğalau... bäri-bäri qazir qarajattı qajet etetin maşaqat bolıp otır. Mwnı jappay iske asıru da qaltağa salmaq. Sondıqtan jay şarua malınıñ şınayı esebin beru-bermeu turalı äli oylanıp jür. Mal sanın tolıq beretinder – subsidiyanıñ dämin tatqandar. Olar bay täjiribesin qarapayım malşığa eşqaşan bölispeydi, – deydi deputat Töreken.

Halıq «asarına» üyrenisken «eñ beyşara Ükimet»

Jalpı Qazaqstannıñ «agrarlı derjavağa» aynalu turalı armanın sarapşılardıñ bir böligi «atı bar da äreketsiz, säykesinşe jemissiz jospar» dep sınaydı. Otandıq auıl şaruaşılığı salasın oñaltuğa arnalğan balama tetik retinde orta deñgeydegi qarapayım şarualarğa jağday jasau jäne memleket tarapınan naqtı kömek beru deydi.

«Şeteldiñ qay-qaysında malğa ükimettik kömek beriledi. Mañğıstau malınıñ 20-30% şaruaşılıqtarda, qalğanı tügel jeke qolda. Jay şaruağa birde-bir märte järdem berilmegen. Halıq kömek ber dep te ayıp körgen joq. Qazir de solay. Biraq qırğınğa qarap otıra almay dabıl qağıp jatqanımız ras. 250 kg bolatın bir rullon şöptiñ özi Aqtöbe, Qostanay, Türkistan oblıstarındağı bağadan üş ese qımbat kelip jatır. Auıl şaruşılığı oñalmasa, memleket tireginen ayırıladı. Şöpti jergilikti alqaptan şauıp alatınbız, bir tük şöp 600 teñge bolatın. Kebek jemniñ 18-20 kelisi 1300-1500 teñge edi. Rullonnıñ bağası 10-12 mıñ teñge edi. Biıl quañşılıqtan soñ bir ğana jem-şöp tasımalınıñ özi aspandap ketti», – deydi Qojıq.

Töreken elde şikizattan dayın önimderdi öndiretin zauıttar aşu keregin aytadı. Onıñ pikirinşe, şetten auıl şaruaşılığı tauarların kirgizudi toqtatu – öte mañızdı äri zäru şara.

«Agrosalanı menşikter bolsaq, onda är oblıstan şaruanıñ önimin eñbek aqtaytın bağada qabıldaytın arnayı ortalıq aşu qajet. Mal bağuğa mümkindik berse, malşı da, ükimet te wtılmaydı», – deydi audan deputatı.

«Arıs jarıladı, halıq jwmıla jürip as-suın äzirlep, baspana salısadı. Maqtaaraldı su basadı, halıq qayıqpen jürip qarjı jinap jırtığın bütindeydi. Kovid keldi,  halıq tağı jılu jinap därisin alıp, dauasın jasaydı. Endi şöp jinap, jwttan şığuğa jantalasıp jatır». «Halıq ünine qwlaq asatın Ükimet» qwru sayasatın wstanamın degen Toqaev prezident ornına kelgeli el basınan ötkergen oqiğalardıñ bir parasın söz etken Jaswlan Äbdihalıq:

– Bwl ükimet täuelsiz memleket tarihında – virustan adamın, jwttan malın saqtap qala almağan «eñ beyşara ükimet» bolıp qaladı, – deydi.

The Qazaq Times