ەرمۇرات باپي: اقوردانىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەندەردىڭ بىلعانىشتان تازاسى جوق

– ەرمۇرات اعا، ءبىرىنشى سۇراقتى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭارۋ»  ماقالاسىندا ايتىلعان باعىتتاردان باستايىق. ءبىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىزىگە ساياسي تۇرعىدان قانداي كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن؟

– ازىرگە «كوشۋدىڭ» اۋىلى الىس: نازارباەۆتىڭ «100 قادامىمەن» ولشەيتىن بولساق، ول 2025 جىلى عانا مۇمكىن بولماق. پرەزيدەنت ول ماقالاسىندا لاتىن قارپىنە ساي ءالىپبي دايىنداۋدى عانا ءسوز ەتتى. سوندىقتان «دايىنداۋ» مەن «كوشۋدىڭ» اراسى جالپاق جەتى جىلدان كەم ەمەس. ال تۇپتەپ كەلگەندە، ءالىپبيدى دايىنداۋ سونشالىقتى كوپ ۋاقىتتى الاتىن قاربالاس بولماسا كەرەك-ءتى. سەبەبى، قازاق ەلىندە بۇل ءالىپبي 1929-40 جىلدار اراسىندا قولدانىستان وتكەن، ونى پايدالانۋ تاجىريبەسى ارحيۆتەردە ساقتالعان. ەندەشە، ونى دايىنداۋ مەرزىمىن سونشالىقتى سوزۋدىڭ قاجەتى قانداي بولۋى مۇمكىن؟

– ءيا، قانداي قاجەتى بار دەپ ويلايسىز؟

– مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءالىپبيدىڭ «قاجەت بولۋى»، ءبىرىنشى كەزەكتە رۋحاني جاڭعىرۋدان بۇرىن، گەوساياسي جاعدايلاردان تۋعان سياقتى. پرەزيدەنت كەنەتتەن حالىقارالىق ارەناعا لاتىندى «لاقتىرىپ»، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاعى باستى تۇتقا – رەسەيگە بەلگى بەرگەن سىڭايلى: ءبىزدىڭ بۇدان بىلايعى باعىتىمىز «ورىس الەمىنەن» (رۋسسكي مير») وزگەشە بولادى دەگەن سىڭايمەن. ياعني، قازاقستان ءوزىنىڭ تۇركىلىك تامىرىنا تارتادى دەگەن يشارانىڭ يەك قاعىسىن ءبىلدىردى.

ەگەر نازارباەۆتىڭ نيەت-نۇسقاسى ءدال وسى بولسا، بەكبولات تىلەۋحانوۆ ايتپاقشى، بۇل يشارانى «ءتورت اياقپەن» قولداۋ كەرەك. مۇنداي جاعدايدا لاتىنعا كوشۋدىڭ ۋاقىتى ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى – الەمدىك مونسترعا اينالعان رەسەيدەن ىرگەنى بىرتە-بىرتە اۋلاق سالۋ. ءبىز وركەنيەت الەمىنە ءدال بۇگىنگى رەسەيمەن بىرگە بارا المايمىز. بۇل دۇنيە جۇزىنە سۇمىراي (يزگوي) بولعان، قارۋ-جاراعىن ساڭعىرلاتۋ مەن بىلەك كۇشىن بىلەۋدەن باسقانى بىلمەيتىن، جاڭاشا تەحنولوگيالىق دامۋدان كەندە قالىپ بارا جاتقان، الەمدىك وركەنيەت دامۋىنىڭ جاڭا مادەنيەتىنەن ماقۇرىم ەل. سوندىقتان، نازارباەۆ ءدال وسىنداي ەلدەن اۋلاق كەتۋدىڭ امالىن لاتىن قارپى ارقىلى ءبىلدىرىپ جاتسا، بۇل قولداۋعا تۇرارلىق ۇلتتىق مۇددەنىڭ سىڭايى دەپ قابىلداۋ كەرەك.

«بىرتە-بىرتە اۋلاقتاۋ» دەيتىن سەبەبىم – رەسەيدىڭ گەوساياسات شەڭبەرىنەن شۇعىل شىعىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز كرەملدىڭ تۇزاعى تاماقتىڭ تۇسىنان قىسىپ تۇرعان ەلمىز. تاۋەلسىزدىك العان 25 جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بيلىك قازاقستاندى وسىنداي ساياسي مۇقتاجدىققا تاپ قىلعانىن جاسىرا المايمىز. اسىرەسە، سوڭعى 15 جىلدىڭ كولەمىندە رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتى ءبىزدىڭ ەلدى جۇتىپ قويۋ قاتەرى اسقىنىپ كەتتى. سوندىقتان «ورىس ايۋىنىڭ» كەڭىردەكتەن قىسقان تۇزاعىنان بىردەن جۇلقىنىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ايتقان «بىرتە-بىرتەنىڭ» ءمانى وسى.

– سونىمەن، ءسىزدىڭ «ءبىرىنشى كەزەگىڭىز» بەلگىلى بولدى. ال لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ ەكىنشى كەزەكتەگى قاجەتتىلىگى قانداي بولعانى؟

– بۇل ەندى كونسپەرولوگيالىق جورامال دەپ جازعىرماڭىز: ەكىنشى كەزەكتەگى قاجەتتىلىك «سۇيەك تاستاۋ» ساياساتىنا ۇقسايدى. ياعني، قازاق ءتىلى مەن ءبىلىم سالاسىنداعى وراشولاق رەفورمالارعا حالىقتىڭ نارازىلىعى ارتىپ، ەل ىشىندە تولقۋ تۋ قاۋپى پايدا بولعان كەزدە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ توپ ورتاعا جۋان ورتان جىلىكتىڭ سۇيەگىن لاقتىرا سالدى ما ەكەن دەگەن كۇدىگىم دە جوق ەمەس. ول «سۇيەكتىڭ» ءمانى بەلگىلى – قازاقتار سول سۇيەكتى مۇجىپ، كەمىرۋ بارىسىندا ءوزارا تالاسقا ءتۇسىپ، ۇلتتىق-پاتريوتتىق نەگىزدەگى تولقۋلار مەن قارسىلىقتاردىڭ اپتىعىن باسىپ قويۋ.

مىنە ءدال وسى ارادا ءسىزدىڭ ءاۋ باستاعى «لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىزىگە ساياسي تۇرعىدان قانداي كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن» دەگەن سۇراعىڭىزدىڭ كۇلبىلتە جاۋابى دا قىلتيادى. ەڭ ءبىرىنشى كەدەرگى – قولداۋشىلار مەن قارسىلار اراسىنداعى قىرقىس، قازاقتاردىڭ ءوزارا تالاس-تارتىسى. بۇل اراداعى قارسىلاردىڭ قۇرامىن ودان ارىعا جىلىكتەيتىن بولساڭ، نەشە ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلدەرى – ورىستىلدىلەر، رەسەيلىك كۇرتەشە (ۆاتنيك) كيگەندەر، جاڭالىق اتاۋلىعا قارسىلار، ت.ت. بولىپ كەتە بارادى.

– ال اعىلشىن تىلىنە كوشۋ ۇرانى ءبىزدى ورىس تىلىنەن الىستاتىپ، سانانى وتارسىزداندىرۋعا باستايتىن جول ەمەس پە؟ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ەكەۋى ۇندەس رەفورمالار سەكىلدى؟

– ەگەر اعىلشىن ءتىلىن ءبىلىم رەفورماسىنا سىنالاپ ەنگىزۋ ارەكەتى ءدال وسىلاي – ءسىز ايتقانداي، «سانانى وتارسىزداندىرۋ» امالىنان تۋعان بولسا، ەل-جۇرتقا، بالا-شاعاعا  قانشالىقتى قيىنشىلىق تۋدىرسا دا، بۇل ورايداعى وي-جورالعىنى قولداۋعا بولار ەدى. ءيا، بۇنى ورىس ءتىلىن اعىلشىننىڭ كومەگىمەن ىعىستىرۋ ساياساتى دەپ اتاۋشىلار بار. ەگەر بىرنەشە «بىراق» بولماسا، مەن دە وسىلاردىڭ قاتارىنان تابىلامىن.

«بىراق» دەمەكشى، وسى ورىس ءتىلىن «ىعىستىرۋ ساياساتىن» اسىعىس-ۇسىگىس، ەشبىر الدىن الا دايىندىقسىز جۇرگىزۋ ءۇردىسى مەنىڭ كۇدىگىمدى تۋدىرادى. اعىلشىن تىلىندە وتەتىن سونشاما پاندەرگە قاجەتتى قانشاما مۇعالىمدى مارستان الدىرامىز با؟ ولاردى نەگە كۇنى بۇرىن دايىنداپ المادىق؟  جالپى، وسى رەتتەگى ءبىلىم بەرۋ رەفورماسىن جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي جانۇشىرا جۇرگىزۋدىڭ قاجەتى بار ما؟

ءتىپتى، قاجەتى بولعان جاعدايدىڭ وزىندە، اعىلشىن ءتىلىن ءسىڭىرۋدى قازاق ءتىلى ەسەبىنەن، قازاقتاردىڭ ۇلەسى ەسەبىنەن جۇرگىزۋ ەشبىر ساناعا سيمايتىن جاعداي. ورىس ءتىلىن ىعىستىرۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ ءتىلىن كەندەلەتۋ ارقىلى مەكتەپتەرگە  اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ دەگەن ساياساتقا قوسىلۋ – كورسوقىردىڭ ارەكەتى بولادى.

ەگەر، اقوردا اياق استىنان سانانى وتارسىزداندىرۋعا مۇددەلى بولا قالسا، ونىڭ باسقا دا ءتۇرلى جولدارى مەن امالدارى بار. ءتىپتى، الىسقا بارماي-اق، الاش قوزعالىسىنىڭ بيىلعى 100 جىلدىعىن مەملەكەت كولەمىندە اتاپ ءوتۋ – سول امالداردىڭ بىرەۋى عانا بولار ەدى. بۇل ماقساتقا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىن نەگە پايدالانبادى؟ قىزىل رەسەيدىڭ قانقۇيلى قولىنان قازا تاپقان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 145 جىلدىعىن جالپىحالىقتىق ناۋقانعا اينالدىرسا، كىم بيلىككە قوي دەدى؟

سوندىقتان مەكتەپ پاندەرىنىڭ ءبىرازىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ سانانى وتارسىزداندىرۋدىڭ استارلى امالى دەگەنگە دەن قويۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. بۇل ارادا ورىس تىلىنە اعىلشىن ءتىلىن قارسى قويۋ ارقىلى رەسەيلىك «ورىس الەمىنە» قارسىلىقتىڭ قامى جاسالىپ جاتىر دەسەڭىز، مەن وعان الدەقايدا كوبىرەك يلانار ەدىم.

– سوڭعى كەزدەرى اقپاراتتىق، يدەولوگيالىق ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلىعىنا ەركىن ويلى، جاس ازاماتتار كەلە باستادى. بۇنى ءبىزدىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى دويبى تاستارىنىڭ جاڭادان وزگەرە باستاۋى دەپ باعالاۋعا بولا ما؟

– جاستار دەپ وتىرعانىڭىز كىمدەر؟ ءبىر ورنىنا پالەنباي-ءىنشى رەت قايتىپ كەلگەن مارات ءتاجين بە؟ ونىڭ ءوزى 60-تى القىمداپ قالعان ازامات. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى ىشكى ساياسات ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ كەلگەن تالعات ەشەنۇلى ما؟ ول دا 40-تىڭ جۋان ورتاسىنداعى جىگىت. قازاقستاننىڭ اقپارات الەمىنە جاڭا لەپ اكەلىپ جاتقان ەرلان قارين بولسا، 40-تىڭ قىرقاسىنا شىقتى.  بۇل ورايدا ازىرگە 40-قا تولماعان اقپارات ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ بولماسا، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق جاستاردى كورىپ تۇرعان جوقپىن.

ال «دويبى تاستارىن جاڭالاۋ» دەگەن ويىڭىزعا قوسىلامىن. جاڭالاۋ بولعاندا، تالعات پەن ەرلان سياقتى ۇلتجاندى جىگىتتەرمەن جاڭالاۋ – بۇل راسىندا دا قوشتاۋعا تۇرارلىق قارەكەت. ەندى بۇل «جاڭالاۋعا» دوس كوشىم، بەرىك ابدىعانيۇلى، ايدوس سارىم، ەرلان سايىروۆ، ءامىرجان قوسانوۆ... قوسىلسا، ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى.

نەگىزى، شاپشاڭ قارقىنمەن دامىپ بارا جاتقان اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك زاماندا جاڭا ترەندتەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن جاڭاشا ويلايتىن جاستاردىڭ قاجەتتىلىگى تۋعان سياقتى. ەكىنشىدەن، ەلدەگى ساياسي رەجيمدى بۇدان بىلاي ساقتاپ قالۋعا «ەسكى» ساياساتكەرلەردىڭ شاماسى جەتپەيتىنىن اقوردا بيلىگى بىلە باستاعان سياقتى. ەندى جاڭا ساياساتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن جىگىتتەردى پايدالانۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي ءومىرىن ۇزارتا ءتۇسۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسى قاجەت بولدى. ال ول تەحنولوگيانىڭ تەتىك-تۇتقاسىن كىم بىلەدى، ونى كىمدەر الەمدىك سۇرانىس دەڭگەيىندە جۇرگىزە الادى؟ ارينە – جاستار!

– بايقاپ وتىرساڭىز، بيلىك باسىنداعى سوۆەتتىك بۋىندى جاڭا بۋىن اۋىستىرىپ كەلە جاتقان بەينە بايقالاتىنداي. وسى جاڭا بۋىننىڭ مەملەكەتشىلدىگى مەن حالىقشىلدىعىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

– قاراڭىزشى – ەرلان قارين قازاقستاندىق تەلە-اقپارات الەمىنە سونى ساياسات ەنگىزە باستادى. ارينە، ول ونى ءوز بەتىمەن، اقوردانىڭ يشاراسىنان تىس تالپىنىسپەن جاساپ جاتىر دەۋگە كەلمەيدى. ونىڭ باسى ەكەۋ ەمەس: ءبىزدىڭ ساياسي رەجيم جاعدايىندا باسى ارتىق باستاماشىلىق جازاعا تاپ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بىراق سولاي بولا تۇرسا دا، ەرلان «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنا جاڭا سپيكەرلەردى تارتا باستادى. ول سپيكەرلەردىڭ «باسىن تارتا» سويلەتسە دە، قوعامنىڭ ساياسي بۋى تەلەەكران ارقىلى شىعا باستادى. بۇدان كىم ۇتىلدى؟ كۇيىپ-جانىپ، ورتەنىپ كەتكەن نە بار؟

ەندەشە، اقپاراتتىق مامىلە-ديالوگ الاڭىنا «بوتەن ويلى» ازاماتتاردى شىعارۋدىڭ قانداي قورقىنىشى بار؟ اقوردا ورنىندا تۇر. بيلىك سول – باياعى بيلىك: اتويلاپ كوشەگە شىققان ەشكىم جوق. مىنە، مەملەكەتشىل جانە حالىقشىل بۋىن دەگەن وسى – ەرلان قارين سياقتى باتىل جىگىتتەر بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

– نەگە ول باتىل؟ قارين  نەگە باسىن وتقا تىعۋدان قورىقپايدى؟

– سەبەبى – ونىڭ ءبىلىم-بىلىگىندە ونداي وراشولاق قورقىنىشقا ورىن جوق. مەن بۇل ارادا ەرلاندى اسىرە ماقتاۋدان اۋلاقپىن. تەك ەرلاننىڭ تۇلعاسىمەن جاڭا تۇرپاتتى تەندەنتسياعا باعا بەرگىم كەلەدى.

سول سياقتى تالعات ەشەنۇلىن الىڭىز – ونىڭ ولەڭدەرىندە قوعامداعى قياناتتارعا استارلى قارسىلىق بۇرقىراپ تۇر. ول قارسىلىقتىڭ قىجىلى حالىقتىق ءھام مەملەكەتتىك مۇددەدەن تامىر تارتادى دەسەم – تاعى دا اسىرە باعا بولماسا كەرەك.

ەلدىڭ يدەولوگيالىق تۇتقاسىنا كەلگەن جاڭا بۋىنعا باعا بەرگەندە، ولاردىڭ جەمقورلىقپەن، پاراقورلىقپەن، حالىق قازىناسىن توناۋشىلىقپەن بىلعانباعانىن ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرۋ كەرەك. ءدال قازىرگى قازاقستاننىڭ جاعدايىندا، حالىقشىلدىق پەن مەملەكەتشىلىدىك وسىنداي قاسيەتتەر ارقىلى ايقىندالادى دەپ ويلايمىن. ايتپاقشى، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سول ماقالاسىندا «قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى» دەگەن تاراۋ بار. بۇل تاراۋدىڭ مازمۇنى بىلىعىپ كەتسە دە، پرەزيدەنتتىڭ ايتپاق ويى – «مەنى توڭكەرىپ تاستاماڭدار» دەگەنگە سايادى. «مەن ءوزىم دە ەۆلويۋتسيالىق جولمەن كەتەمىن – ءسال شىداي تۇرىڭدار» دەگەن يشارانى ءماتىن يىرىمىنەن تانۋعا بولادى.

مىنە، سول ەۆوليۋتسيانى جاستار جاسايدى. ماسەلەن، ايدوس سارىم وزگەرىستىڭ ەۆوليۋتسيادان باسقا جولى جوقتىعىن ابدەن ءتۇيسىنىپ بولعان جىگىت. بىراق ەۆوليۋتسيانى بيلىككە ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنىن تاعى دا ابدەن ءبىلىپ بولدى دەپ ويلايمىن. قازاق قوعامىن رەۆوليۋتسياعا تەپكىلەپ شىعارا المايتىنىن ول عانا ەمەس، بارشا كوڭىلى وياۋ جۇرتشىلىق مويىندادى.

ەندەشە، مۇنداي مەملەكەتشىل-حالىقشىل ازاماتتاردى بيلىككە، ەلدىڭ ىشكى ساياساتىن باسقارۋ تۇتقاسىنا تارتۋدىڭ قانداي قورقىنىشى بار؟ اقوردا بيلىگى شىنىمەن-اق قالعان ساياسي ءومىرىن  ەۆوليۋتسيالىق جولمەن سوزعىسى كەلسە، ايدوس سارىم سياقتى ينتەللەكتۋال جىگىتتەردىڭ قارىم-قاۋقارىن پايدالانعانى ءجون عوي. ايدوستار «اربانى دا سىندىرمايدى، وگىزدى دە ولتىرمەيدى». ەسەسىنە، قاريننىڭ قارەكەتى سياقتى ەل قامىنا قاجەتتى تاۋەكەلشىل ساياسي ءىس-شارالار تۇرالاعان ورىنىنان تۇرىپ كەتەرى حاق.

ايتپاقشى،  بۇل جاڭا بۋىندا بۇگىنگى بيلىك ءوز ءومىرىن ۇزارتۋ ماقساتىندا پايدالانىپ باعاتىنى – بۇل باسقا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.  تەك، يدەولوگيالىق بيلىككە كەلگەن جاڭا جىگىتتەر بۇل ءومىر نازارباەۆتىڭ بيلىك قۇرعان زامانىمەن ءبىتىپ قالمايتىنىن ەستەرىنەن استە شىعارماي جۇرسە دەگەن اعالىق تىلەگىم بار. جەمە-جەمدە حالىق مۇددەسىن ساتپاۋ قاجەت بولعاندا، بارريكادانىڭ بيلىكتەن  باسقا بەتى بارىن ۇمىتپاسىن!

– سوڭعى بىرەر جىلدا جەمقورلىق فاكتىسى بويىنشا ۇستالعان جوعارى شەندىلەردىڭ قاتارى كوبەيدى. بۇل شىن مانىندە جەمقورلىقپەن كۇرەس پە، الدە بيلىكتىڭ اينالاسىنداعى توپتاردىڭ مۇددە قاقتىعىسى جولىنداعى «تازارتۋ» ما؟

– ەكەۋى دە بار: ءبىر جاعىنان نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەمقورلىقتى تۇبىرىمەن جويعىسى-اق كەلەدى. تاريحتاعى اتىن لي كۋان يۋدىڭ دەڭگەيىندە قالدىرعىسى كەلەتىن سياقتى.

ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ ەكى قولى بايلاۋلى: ءوزى قۇرعان ءبىر ادامعا عانا باعىنىشتى ساياسي جۇيە ونى تىرپ ەتكىزبەي وتىر. جەمقورلىقپەن كۇرەسكە قارسى سانسىز باعدارلامالار، جويقىن  جوسپارلار جاسالدى، بىراق ناتيجە – ءنول!

نەگە؟ نەگەسى سول – جۇيەنى وزگەرتپەيىنشە، قوعامنىڭ جەمقورلىق دەرتى جازىلمايتىنى ايتىلا-جازىلا ابدەن جاۋىر بولعان تاقىرىپ.  مىڭىنشى رەت مىجىپ، ونى قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.

ال جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ بۇگىنگى بەينەسى «بيلىكتىڭ اينالاسىنداعى توپتاردىڭ مۇددە قاقتىعىسى» بولۋى مۇمكىن بە؟ ابدەن مۇمكىن!

بيلىكتىڭ ءترانزيتى تاقاپ قالعان كەزدە، تاقتان ءۇمىتى بار، ەل پرەزيدەنتى «دايىندالا بەر» دەپ يەك قاققان «قاعىلەزدەر» مۇمكىن بولار قارسىلاستارىن «قاعىپ تاستاۋدى» باستى ماقسات سانايتىنى بەلگىلى ءجايت. اقوردانىڭ توڭىرەگىندە توپىرلاپ جۇرگەندەردىڭ بىلعانىشتان تازاسى جوق. سوندىقتان ۇمىتكەرلەر مەن باقتالاستار ءبىر-ءبىرىن «بەلگىلى جەردەن» شۇقۋى – وپ-وڭاي جاعداي. بيلىكتىك ترانسپارەيش تاقاعان تۇستا – 20-شى جىلعا تامان مۇنداي «شۇقۋدىڭ» تالايىن تاماشالايتىن بولامىز.

– قوعام بارىنشا اشىق، دەموكراتيالى، ازاماتتاردىڭ ساياسي مادەنيەتى مەن ساۋاتى جوعارى بولۋ ءۇشىن نە ىستەلۋ كەرەك؟ بيلىك اۋىسقان جاعدايدا ءبىز مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى جولعا باستاپ اكەتە الۋعا دايىنبىز با؟

– بۇل ەندى بولەك ءبىر كولەمدى سۇحباتتىڭ سۇراعى ەكەن. ءبىرىنشى سۇراعىڭىزعا ءبىر سويلەممەن جاۋاپ بەرەر بولسام – ساياسي مادەنيەت پەن ساۋاتتىڭ جوعارى بولۋى ءۇشىن قازاقستانعا ازاماتتىق قوعام قاجەت. ونداي قوعام قازىر بىزدە اتىمەن جوق. بارى – قۋىرشاقتار مەن ماريونەتتەر.

ال سۇراعىڭىزدىڭ ەكىنشى بولىگىنە كۇدىكپەن جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ قوعام ساياسي ساۋاتتى تارتىستان، ميتينگىلىك ەۆوليۋتسيادان، ساياسي مۇددە جولىنداعى الاڭدارداعى تەكە-تىرەستەن وتپەگەن، دامۋدىڭ بالالىق اۋرۋىنا دۋشار بولعان قوعام. قوعامدىق فورماتسيانىڭ دامۋ ساتىلارى وسىنداي ءپىسىپ-جەتىلۋ باسپالداقتارىنان ءوتۋى ءتيىس.

باسقانى بىلاي قويعاندا، ەۋروپادا سوڭعى شيرەك عاسىر ىشىندە پايدا بولعان مەملەكەتتەر مەن ولار «قايناپ شىققان» ساياسي قۇرىلىستارعا قاراڭىزشى: قايسى ەل ميتينگىلىك ەتاپتى اتتاپ ءوتتى ەكەن؟ ءتىپتى بىرقاتارى اتىس-شابىستاردى باستان كەشىردى. پولشادان باستاپ، بۇگىنگى ۋكرايناعا دەيىن تىپ-تىنىش دەموكراتيالىق قوعام قۇرا سالعان بىردە-بىرەۋى جوق.

ورتالىق ازياداعى دەموكراتيانىڭ وشاعى – قىرعىز ەلىنە قاراڭىز: مۇنداعى ءالى دە جالعاسۋ ۇستىندەگى  بۇرقىراعان ساياسي قاقتىعىستار بۇگىنگى قىرعىزستاندىق ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ ۇستىندە. قىرعىزدار ءبىزدى «ماڭقا قازاق» دەپ مازاقتايتىن زاماننىڭ كوكەسى ءالى الدىدا دەپ ويلايمىن.

– سوندا ءسىز قازاقستاندا دا بىشكەكتەگىدەي قانتوگىستەر بولۋ كەرەك ەدى  دەپ ويلايسىز با؟

– استە جوق! ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، ارينە!

بىراق نازارباەۆتىق «قولمەن باسقارۋ» (رۋچنوە ۋپراۆلەنيە) جاعدايىندا ساياسي پىكىرتالاستى، ميتينگىلىك تارتىس-تالاستى دوزالاپ بولسىن، قوعامدىق كەلىسىم ۇستەلى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا، سول تەحنولوگيامەن ازاماتتىق قوعامدى بىرتىندەپ، دوزالاپ قالىپتاستىرۋعا نەگە بولماس ەدى؟ بۇگىندە ونىڭ بىردە-بىرەۋى جوق: وپپوزيتسيالىق ساياساتكەرلەر – اكەجان قاجىگەلديننەن باستاپ، ساياسي قۋعىندا ءجۇر; ارون اتابەكتەن باستالعان، جانبولات ماماي ازىرگە سوڭعىسى بوپ تۇرعان  ۇلتشىل-قارسىلاستار تۇرمەدە وتىر; التىنبەك پەن زامانبەكتىڭ اتىلىپ كەتۋى – ۇزاق زاردىڭ تاقىرىبى; ساياسي-وپپوزيتسيالىق گازەتتەر – ءبىزدىڭ «دات»-تان باسقاسى تۇگەلگە جۋىق جابىلىپ تىندى; ازاماتتىق قوعامنىڭ ءبىر اتريبۋتى – مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار قولبالاعا اينالدى...

ەندى نە قالدى؟ ءسىز سۇراپ وتىرعان – «بيلىك اۋىسقان جاعدايدا،  مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى جولعا باستاپ اكەتە الاتىن» قانداي ءبىزدىڭ ينستيتۋتتارىمىز بار؟ ءتىپتى، اۋمالى-توكپەلى زامان تۋسا، حالىق سەنىم بىلدىرە الاتىن، ەلگە تۇتقا بولارلىق قانداي مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار بار بىزدە؟ بيلىكتىڭ باعۋىندا دا مۇنداي ينستيتۋتتىق قۇرىلىمدار قالىپتاسىپ كەتكەن جوق. بيلىكتىڭ ترانزيتىنە تۇلداي بوپ بارعاندا، ءسىز ايتىپ وتىرعان «وركەنيەتتى جولمەن اۋىسۋدى» بىزگە امەريكا جاساپ بەرە مە؟

«كۇدىگىم بار» دەيتىن سەبەبىم – ءبىز نازارباەۆتان كەيىن وسى تەكە-تىرەستەردەن وتۋگە قايتىپ كەلەتىن سياقتىمىز. سەبەبى – بيلىكتىڭ بيىك تاعىنان دامەسى بار توپتار شەتىنەن ميللاردەرلەر. ولاردىڭ قىرعىن قارجىسى قىرقىستىڭ كوكەسىن كورسەتە مە دەپ قاۋىپتەنەم. قوعامدى ءبولىپ الىپ بيلەۋ پراكتيكاسىن نازارباەۆتىڭ تەحنولوگيالىق ساياساتىنان ۇيرەنگەن باقتالاستار قازاقستان قوعامىن جۇزگە، رۋعا ءبولىپ قىرقىستىرۋدىڭ قاتەرلىگى مۇمكىندىگىن جوققا شىعارا المايمىن...

– بىزدەگى ەليتا مەن ينتەلەگەنتتسيانىڭ اراسى الشاقتاپ بارا جاتقان جوق پا؟

– بىرىنشىدەن، بىزدە ەليتا جوق. ساياسي ەليتا دەپ جۇرگەنىمىز – ءبىر ادامنىڭ جارلىعىمەن جينالعان توبىر. ولار بۇگىن بيلىككە كەرەك كەزدە – بار، پايداسىز بولسا – تۇرمەگە توپ ەتە تۇسەدى. سول ما ەليتا؟

اقوردانىڭ ماڭايىندا ەليتا اتالىپ جۇرگەندەردىڭ ينتەللەكتۋالدىق، ۇلتتىق نامىس دارەجەسى – داستان قادىرجانوۆ پەن ءۋاليحان تولەشەۆتى ايتپاعاندا، بەلسەندى بلوگەرلەردىڭ شاڭىن قاۋىپ قالادى.  بۇگىنگى ەليتا باس ەركى جوق، باسىبايلى ساياسي قۇلدار. جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتىڭ باتپاعىنا ابدەن باتقان ولاردان قازاققا قايىر بولمايدى.

ال ينتەلەگەيشن تۋرالى ايتار بولساق، ماعان ولار وكوپتا بۇعىپ جاتقان 41 جىلعى سولداتتاردى ەلەستەتەدى: باسىن قىلتيتايىن دەسە – وققا ۇشادى.

انىعىندا، «وققا ۇشۋدان» ولەردەي قورقادى. ايتپەسە، ماسەلەن، جازۋشىلار وداعىنداعى مىڭعا جۋىق، وزدەرىن ينتەلەگەيشن دەپ جۇرگەندەردىڭ جارتىسى وكوپتان باستارىن شىعارىپ، اتويلاپ شابۋىلدايتىن بولسا، اقوردا اتىن ۇمىتىپ قالار ەدى.

امال نەشىك؟!

– ءيا، اعا، امال نەشىك؟ ءوزىڭىز سياقتى ەلدىڭ قامىن جەگەن ازاماتتار امان بولسىن!

– راحمەت! بىراق ءبىزدىڭ قام جەۋىمىز قۇر دارىمەن مىلتىق اتقانداي بوپ تۇر ما؟

سۇحباتتاسقان – قويشىبەك مۇباراك

“The Qazaq Times”