Ermwrat BAPI: Aqordanıñ töñireginde jürgenderdiñ bılğanıştan tazası joq

– Ermwrat ağa, birinşi swraqtı prezident N.Nazarbaevtıñ «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañaru»  maqalasında aytılğan bağıttardan bastayıq. Bizdiñ latın älipbiine köşuimizige sayasi twrğıdan qanday kedergiler boluı mümkin?

– Äzirge «köşudiñ» auılı alıs: Nazarbaevtıñ «100 qadamımen» ölşeytin bolsaq, ol 2025 jılı ğana mümkin bolmaq. Prezident ol maqalasında latın qarpine say älipbi dayındaudı ğana söz etti. Sondıqtan «dayındau» men «köşudiñ» arası jalpaq jeti jıldan kem emes. Al tüptep kelgende, älipbidi dayındau sonşalıqtı köp uaqıttı alatın qarbalas bolmasa kerek-ti. Sebebi, qazaq elinde bwl älipbi 1929-40 jıldar arasında qoldanıstan ötken, onı paydalanu täjiribesi arhivterde saqtalğan. Endeşe, onı dayındau merzimin sonşalıqtı sozudıñ qajeti qanday boluı mümkin?

– Iä, qanday qajeti bar dep oylaysız?

– Meniñ oyımşa, bwl älipbidiñ «qajet boluı», birinşi kezekte ruhani jañğırudan bwrın, geosayasi jağdaylardan tuğan siyaqtı. Prezident kenetten halıqaralıq arenağa latındı «laqtırıp», Euraziyalıq ekonomikalıq odaqtağı bastı twtqa – Reseyge belgi bergen sıñaylı: bizdiñ bwdan bılayğı bağıtımız «orıs äleminen» (russkiy mir») özgeşe boladı degen sıñaymen. YAğni, Qazaqstan öziniñ türkilik tamırına tartadı degen işaranıñ iek qağısın bildirdi.

Eger Nazarbaevtıñ niet-nwsqası däl osı bolsa, Bekbolat Tileuhanov aytpaqşı, bwl işaranı «tört ayaqpen» qoldau kerek. Mwnday jağdayda latınğa köşudiñ uaqıtı mañızdı emes. Mañızdısı – älemdik monstrğa aynalğan Reseyden irgeni birte-birte aulaq salu. Biz örkeniet älemine däl bügingi Reseymen birge bara almaymız. Bwl dünie jüzine swmıray (izgoy) bolğan, qaru-jarağın sañğırlatu men bilek küşin bileuden basqanı bilmeytin, jañaşa tehnologiyalıq damudan kende qalıp bara jatqan, älemdik örkeniet damuınıñ jaña mädenietinen maqwrım el. Sondıqtan, Nazarbaev däl osınday elden aulaq ketudiñ amalın latın qarpi arqılı bildirip jatsa, bwl qoldauğa twrarlıq wlttıq müddeniñ sıñayı dep qabıldau kerek.

«Birte-birte aulaqtau» deytin sebebim – Reseydiñ geosayasat şeñberinen şwğıl şığıp ketu mümkin emes. Biz Kreml'diñ twzağı tamaqtıñ twsınan qısıp twrğan elmiz. Täuelsizdik alğan 25 jıldıñ işinde bizdiñ bilik Qazaqstandı osınday sayasi mwqtajdıqqa tap qılğanın jasıra almaymız. Äsirese, soñğı 15 jıldıñ köleminde Reseydiñ imperiyalıq sayasatı bizdiñ eldi jwtıp qoyu qateri asqınıp ketti. Sondıqtan «orıs ayuınıñ» keñirdekten qısqan twzağınan birden jwlqınıp şığu mümkin emes. Men aytqan «birte-birteniñ» mäni osı.

– Sonımen, sizdiñ «birinşi kezegiñiz» belgili boldı. Al latın qarpine köşudiñ ekinşi kezektegi qajettiligi qanday bolğanı?

– Bwl endi konsperologiyalıq joramal dep jazğırmañız: ekinşi kezektegi qajettilik «süyek tastau» sayasatına wqsaydı. YAğni, qazaq tili men bilim salasındağı oraşolaq reformalarğa halıqtıñ narazılığı artıp, el işinde tolqu tuu qaupi payda bolğan kezde, Nwrswltan Nazarbaev top ortağa juan ortan jiliktiñ süyegin laqtıra saldı ma eken degen küdigim de joq emes. Ol «süyektiñ» mäni belgili – qazaqtar sol süyekti mwjıp, kemiru barısında özara talasqa tüsip, wlttıq-patriottıq negizdegi tolqular men qarsılıqtardıñ aptığın basıp qoyu.

Mine däl osı arada sizdiñ äu bastağı «latın älipbiine köşuimizige sayasi twrğıdan qanday kedergiler boluı mümkin» degen swrağıñızdıñ külbilte jauabı da qıltiyadı. Eñ birinşi kedergi – qoldauşılar men qarsılar arasındağı qırqıs, qazaqtardıñ özara talas-tartısı. Bwl aradağı qarsılardıñ qwramın odan arığa jilikteytin bolsañ, neşe türli äleumettik toptıñ ökilderi – orıstildiler, reseylik kürteşe (vatnik) kigender, jañalıq ataulığa qarsılar, t.t. bolıp kete baradı.

– Al ağılşın tiline köşu wranı bizdi orıs tilinen alıstatıp, sananı otarsızdandıruğa bastaytın jol emes pe? Latın älipbiine köşu ekeui ündes reformalar sekildi?

– Eger ağılşın tilin bilim reformasına sınalap engizu äreketi däl osılay – siz aytqanday, «sananı otarsızdandıru» amalınan tuğan bolsa, el-jwrtqa, bala-şağağa  qanşalıqtı qiınşılıq tudırsa da, bwl oraydağı oy-joralğını qoldauğa bolar edi. Iä, bwnı orıs tilin ağılşınnıñ kömegimen ığıstıru sayasatı dep atauşılar bar. Eger birneşe «biraq» bolmasa, men de osılardıñ qatarınan tabılamın.

«Biraq» demekşi, osı orıs tilin «ığıstıru sayasatın» asığıs-üsigis, eşbir aldın ala dayındıqsız jürgizu ürdisi meniñ küdigimdi tudıradı. Ağılşın tilinde ötetin sonşama pänderge qajetti qanşama mwğalimdi Marstan aldıramız ba? Olardı nege küni bwrın dayındap almadıq?  Jalpı, osı rettegi bilim beru reformasın jau quıp kele jatqanday janwşıra jürgizudiñ qajeti bar ma?

Tipti, qajeti bolğan jağdaydıñ özinde, ağılşın tilin siñirudi qazaq tili esebinen, qazaqtardıñ ülesi esebinen jürgizu eşbir sanağa simaytın jağday. Orıs tilin ığıstıru üşin, qazaqtıñ tilin kendeletu arqılı mektepterge  ağılşın tilin engizu degen sayasatqa qosılu – körsoqırdıñ äreketi boladı.

Eger, Aqorda ayaq astınan sananı otarsızdandıruğa müddeli bola qalsa, onıñ basqa da türli joldarı men amaldarı bar. Tipti, alısqa barmay-aq, Alaş qozğalısınıñ biılğı 100 jıldığın memleket köleminde atap ötu – sol amaldardıñ bireui ğana bolar edi. Bwl maqsatqa Jeltoqsan köterilisiniñ 30 jıldığın nege paydalanbadı? Qızıl Reseydiñ qanqwylı qolınan qaza tapqan Ahmet Baytwrsınovtıñ 145 jıldığın jalpıhalıqtıq nauqanğa aynaldırsa, kim bilikke qoy dedi?

Sondıqtan mektep pänderiniñ birazın ağılşın tilinde oqıtu sananı otarsızdandırudıñ astarlı amalı degenge den qoyudıñ eşbir qisını joq. Bwl arada orıs tiline ağılşın tilin qarsı qoyu arqılı reseylik «orıs älemine» qarsılıqtıñ qamı jasalıp jatır deseñiz, men oğan äldeqayda köbirek ilanar edim.

– Soñğı kezderi aqparattıq, ideologiyalıq vedomstvolardıñ basşılığına erkin oylı, jas azamattar kele bastadı. Bwnı bizdiñ bilik jüyesindegi doybı tastarınıñ jañadan özgere bastauı dep bağalauğa bola ma?

– Jastar dep otırğanıñız kimder? Bir ornına pälenbay-inşi ret qaytıp kelgen Marat Täjin be? Onıñ özi 60-tı alqımdap qalğan azamat. Prezident äkimşiligindegi işki sayasat bölimi bastığınıñ orınbasarı bolıp kelgen Talğat Eşenwlı ma? Ol da 40-tıñ juan ortasındağı jigit. Qazaqstannıñ aqparat älemine jaña lep äkelip jatqan Erlan Qarin bolsa, 40-tıñ qırqasına şıqtı.  Bwl orayda äzirge 40-qa tolmağan aqparat ministri Däuren Abaev bolmasa, auız toltırıp aytarlıq jastardı körip twrğan joqpın.

Al «doybı tastarın jañalau» degen oyıñızğa qosılamın. Jañalau bolğanda, Talğat pen Erlan siyaqtı wltjandı jigittermen jañalau – bwl rasında da qoştauğa twrarlıq qareket. Endi bwl «jañalauğa» Dos Köşim, Berik Äbdiğaniwlı, Aydos Sarım, Erlan Sayırov, Ämirjan Qosanov... qosılsa, tipti qatıp keter edi.

Negizi, şapşañ qarqınmen damıp bara jatqan aqparattıq-kommunikativtik zamanda jaña trendterge tötep beru üşin jañaşa oylaytın jastardıñ qajettiligi tuğan siyaqtı. Ekinşiden, eldegi sayasi rejimdi bwdan bılay saqtap qaluğa «eski» sayasatkerlerdiñ şaması jetpeytinin Aqorda biligi bile bastağan siyaqtı. Endi jaña sayasattıñ tilin biletin jigitterdi paydalanu arqılı öziniñ sayasi ömirin wzarta tüsudiñ jaña tehnologiyası qajet boldı. Al ol tehnologiyanıñ tetik-twtqasın kim biledi, onı kimder älemdik swranıs deñgeyinde jürgize aladı? Ärine – jastar!

– Bayqap otırsañız, bilik basındağı sovettik buındı jaña buın auıstırıp kele jatqan beyne bayqalatınday. Osı jaña buınnıñ memleketşildigi men halıqşıldığın qalay bağalar ediñiz?

– Qarañızşı – Erlan Qarin qazaqstandıq tele-aqparat älemine sonı sayasat engize bastadı. Ärine, ol onı öz betimen, Aqordanıñ işarasınan tıs talpınıspen jasap jatır deuge kelmeydi. Onıñ bası ekeu emes: bizdiñ sayasi rejim jağdayında bası artıq bastamaşılıq jazağa tap boluı äbden mümkin.

Biraq solay bola twrsa da, Erlan «Qazaqstan» wlttıq telearnasına jaña spikerlerdi tarta bastadı. Ol spikerlerdiñ «basın tarta» söyletse de, qoğamnıñ sayasi buı teleekran arqılı şığa bastadı. Bwdan kim wtıldı? Küyip-janıp, örtenip ketken ne bar?

Endeşe, aqparattıq mämile-dialog alañına «böten oylı» azamattardı şığarudıñ qanday qorqınışı bar? Aqorda ornında twr. Bilik sol – bayağı bilik: atoylap köşege şıqqan eşkim joq. Mine, memleketşil jäne halıqşıl buın degen osı – Erlan Qarin siyaqtı batıl jigitter bolu kerek dep oylaymın.

– Nege ol batıl? Qarin  nege basın otqa tığudan qorıqpaydı?

– Sebebi – onıñ bilim-biliginde onday oraşolaq qorqınışqa orın joq. Men bwl arada Erlandı äsire maqtaudan aulaqpın. Tek Erlannıñ twlğasımen jaña twrpattı tendenciyağa bağa bergim keledi.

Sol siyaqtı Talğat Eşenwlın alıñız – onıñ öleñderinde qoğamdağı qiyanattarğa astarlı qarsılıq bwrqırap twr. Ol qarsılıqtıñ qıjılı halıqtıq häm memlekettik müddeden tamır tartadı desem – tağı da äsire bağa bolmasa kerek.

Eldiñ ideologiyalıq twtqasına kelgen jaña buınğa bağa bergende, olardıñ jemqorlıqpen, paraqorlıqpen, halıq qazınasın tonauşılıqpen bılğanbağanın birinşi kezekte eskeru kerek. Däl qazirgi Qazaqstannıñ jağdayında, halıqşıldıq pen memleketşilidik osınday qasietter arqılı ayqındaladı dep oylaymın. Aytpaqşı, Nwrswltan Nazarbaevtıñ sol maqalasında «Qazaqstannıñ revolyuciyalıq emes, evolyuciyalıq damuı» degen tarau bar. Bwl taraudıñ mazmwnı bılığıp ketse de, prezidenttiñ aytpaq oyı – «meni töñkerip tastamañdar» degenge sayadı. «Men özim de evloyuciyalıq jolmen ketemin – säl şıday twrıñdar» degen işaranı mätin iiriminen tanuğa boladı.

Mine, sol evolyuciyanı jastar jasaydı. Mäselen, Aydos Sarım özgeristiñ evolyuciyadan basqa jolı joqtığın äbden tüysinip bolğan jigit. Biraq evolyuciyanı bilikke emes, halıqqa qızmet etu arqılı jüzege asıruğa bolatının tağı da äbden bilip boldı dep oylaymın. Qazaq qoğamın revolyuciyağa tepkilep şığara almaytının ol ğana emes, barşa köñili oyau jwrtşılıq moyındadı.

Endeşe, mwnday memleketşil-halıqşıl azamattardı bilikke, eldiñ işki sayasatın basqaru twtqasına tartudıñ qanday qorqınışı bar? Aqorda biligi şınımen-aq qalğan sayasi ömirin  evolyuciyalıq jolmen sozğısı kelse, Aydos Sarım siyaqtı intellektual jigitterdiñ qarım-qauqarın paydalanğanı jön ğoy. Aydostar «arbanı da sındırmaydı, ögizdi de öltirmeydi». Esesine, Qarinnıñ qareketi siyaqtı el qamına qajetti täuekelşil sayasi is-şaralar twralağan orınınan twrıp keteri haq.

Aytpaqşı,  bwl jaña buında bügingi bilik öz ömirin wzartu maqsatında paydalanıp bağatını – bwl basqa äñgimeniñ taqırıbı.  Tek, ideologiyalıq bilikke kelgen jaña jigitter bwl ömir Nazarbaevtıñ bilik qwrğan zamanımen bitip qalmaytının esterinen äste şığarmay jürse degen ağalıq tilegim bar. Jeme-jemde halıq müddesin satpau qajet bolğanda, barrikadanıñ bilikten  basqa beti barın wmıtpasın!

– Soñğı birer jılda jemqorlıq faktisi boyınşa wstalğan joğarı şendilerdiñ qatarı köbeydi. Bwl şın mäninde jemqorlıqpen küres pe, älde biliktiñ aynalasındağı toptardıñ müdde qaqtığısı jolındağı «tazartu» ma?

– Ekeui de bar: bir jağınan Nwrswltan Nazarbaev jemqorlıqtı tübirimen joyğısı-aq keledi. Tarihtağı atın Li Kuan YUdıñ deñgeyinde qaldırğısı keletin siyaqtı.

Ekinşi jağınan, onıñ eki qolı baylaulı: özi qwrğan bir adamğa ğana bağınıştı sayasi jüye onı tırp etkizbey otır. Jemqorlıqpen küreske qarsı sansız bağdarlamalar, joyqın  josparlar jasaldı, biraq nätije – nöl!

Nege? Negesi sol – jüyeni özgertpeyinşe, qoğamnıñ jemqorlıq derti jazılmaytını aytıla-jazıla äbden jauır bolğan taqırıp.  Mıñınşı ret mıjıp, onı qaytalaudıñ qajeti joq şığar.

Al jemqorlıqpen kürestiñ bügingi beynesi «biliktiñ aynalasındağı toptardıñ müdde qaqtığısı» boluı mümkin be? Äbden mümkin!

Biliktiñ tranziti taqap qalğan kezde, taqtan ümiti bar, el prezidenti «dayındala ber» dep iek qaqqan «qağılezder» mümkin bolar qarsılastarın «qağıp tastaudı» bastı maqsat sanaytını belgili jäyt. Aqordanıñ töñireginde topırlap jürgenderdiñ bılğanıştan tazası joq. Sondıqtan ümitkerler men baqtalastar bir-birin «belgili jerden» şwquı – op-oñay jağday. Biliktik transpareyş taqağan twsta – 20-şı jılğa taman mwnday «şwqudıñ» talayın tamaşalaytın bolamız.

– Qoğam barınşa aşıq, demokratiyalı, azamattardıñ sayasi mädenieti men sauatı joğarı bolu üşin ne istelu kerek? Bilik auısqan jağdayda biz memleketimizdi örkenietti jolğa bastap äkete aluğa dayınbız ba?

– Bwl endi bölek bir kölemdi swhbattıñ swrağı eken. Birinşi swrağıñızğa bir söylemmen jauap berer bolsam – sayasi mädeniet pen sauattıñ joğarı boluı üşin Qazaqstanğa azamattıq qoğam qajet. Onday qoğam qazir bizde atımen joq. Barı – quırşaqtar men marionetter.

Al swrağıñızdıñ ekinşi böligine küdikpen jauap beruge tura keledi. Bizdiñ qoğam sayasi sauattı tartıstan, mitingilik evolyuciyadan, sayasi müdde jolındağı alañdardağı teke-tiresten ötpegen, damudıñ balalıq auruına duşar bolğan qoğam. Qoğamdıq formaciyanıñ damu satıları osınday pisip-jetilu baspaldaqtarınan ötui tiis.

Basqanı bılay qoyğanda, Europada soñğı şirek ğasır işinde payda bolğan memleketter men olar «qaynap şıqqan» sayasi qwrılıstarğa qarañızşı: qaysı el mitingilik etaptı attap ötti eken? Tipti birqatarı atıs-şabıstardı bastan keşirdi. Pol'şadan bastap, bügingi Ukrainağa deyin tıp-tınış demokratiyalıq qoğam qwra salğan birde-bireui joq.

Ortalıq Aziyadağı demokratiyanıñ oşağı – Qırğız eline qarañız: mwndağı äli de jalğasu üstindegi  bwrqırağan sayasi qaqtığıstar bügingi qırğızstandıq azamattıq qoğamdı qalıptastıru üstinde. Qırğızdar bizdi «mañqa qazaq» dep mazaqtaytın zamannıñ kökesi äli aldıda dep oylaymın.

– Sonda siz Qazaqstanda da Bişkektegidey qantögister bolu kerek edi  dep oylaysız ba?

– Äste joq! Onıñ betin aulaq qılsın, ärine!

Biraq nazarbaevtıq «qolmen basqaru» (ruçnoe upravlenie) jağdayında sayasi pikirtalastı, mitingilik tartıs-talastı dozalap bolsın, qoğamdıq kelisim üsteli arqılı jüzege asıruğa, sol tehnologiyamen azamattıq qoğamdı birtindep, dozalap qalıptastıruğa nege bolmas edi? Büginde onıñ birde-bireui joq: oppoziciyalıq sayasatkerler – Äkejan Qajıgeldinnen bastap, sayasi quğında jür; Aron Atabekten bastalğan, Janbolat Mamay äzirge soñğısı bop twrğan  wltşıl-qarsılastar türmede otır; Altınbek pen Zamanbektiñ atılıp ketui – wzaq zardıñ taqırıbı; sayasi-oppoziciyalıq gazetter – bizdiñ «DAT»-tan basqası tügelge juıq jabılıp tındı; azamattıq qoğamnıñ bir atributı – memlekettik emes wyımdar qolbalağa aynaldı...

Endi ne qaldı? Siz swrap otırğan – «bilik auısqan jağdayda,  memleketimizdi örkenietti jolğa bastap äkete alatın» qanday bizdiñ instituttarımız bar? Tipti, aumalı-tökpeli zaman tusa, halıq senim bildire alatın, elge twtqa bolarlıq qanday memlekettik instituttar bar bizde? Biliktiñ bağuında da mwnday instituttıq qwrılımdar qalıptasıp ketken joq. Biliktiñ tranzitine twlday bop barğanda, siz aytıp otırğan «örkenietti jolmen auısudı» bizge Amerika jasap bere me?

«Küdigim bar» deytin sebebim – biz Nazarbaevtan keyin osı teke-tiresterden ötuge qaytıp keletin siyaqtımız. Sebebi – biliktiñ biik tağınan dämesi bar toptar şetinen millarderler. Olardıñ qırğın qarjısı qırqıstıñ kökesin körsete me dep qauiptenem. Qoğamdı bölip alıp bileu praktikasın Nazarbaevtıñ tehnologiyalıq sayasatınan üyrengen baqtalastar Qazaqstan qoğamın jüzge, ruğa bölip qırqıstırudıñ qaterligi mümkindigin joqqa şığara almaymın...

– Bizdegi elita men intelegentciyanıñ arası alşaqtap bara jatqan joq pa?

– Birinşiden, bizde elita joq. Sayasi elita dep jürgenimiz – bir adamnıñ jarlığımen jinalğan tobır. Olar bügin bilikke kerek kezde – bar, paydasız bolsa – türmege top ete tüsedi. Sol ma elita?

Aqordanıñ mañayında elita atalıp jürgenderdiñ intellektualdıq, wlttıq namıs därejesi – Dastan Qadırjanov pen Uälihan Töleşevti aytpağanda, belsendi blogerlerdiñ şañın qauıp qaladı.  Bügingi elita bas erki joq, basıbaylı sayasi qwldar. Jemqorlıq pen paraqorlıqtıñ batpağına äbden batqan olardan qazaqqa qayır bolmaydı.

Al intelegeyşn turalı aytar bolsaq, mağan olar okopta bwğıp jatqan 41 jılğı soldattardı elestetedi: basın qıltitayın dese – oqqa wşadı.

Anığında, «oqqa wşudan» ölerdey qorqadı. Äytpese, mäselen, Jazuşılar odağındağı mıñğa juıq, özderin intelegeyşn dep jürgenderdiñ jartısı okoptan bastarın şığarıp, atoylap şabuıldaytın bolsa, Aqorda atın wmıtıp qalar edi.

Amal neşik?!

– Iä, ağa, amal neşik? Öziñiz siyaqtı eldiñ qamın jegen azamattar aman bolsın!

– Rahmet! Biraq bizdiñ qam jeuimiz qwr därimen mıltıq atqanday bop twr ma?

Swhbattasqan – Qoyşıbek MÜBARAK

“The Qazaq Times”