اقوردا-كىتاپحاناعا ەسكەرتۋ: اقش-تىڭ باتىس بلوكاداسىنا ءوتۋى

اقش-تىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ۋيليام موزەردىڭ جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋشىلار جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋىن اقوردا-كىتاپحانانىڭ نازارىن اۋدارۋعا دەگەن ۇمتىلىس دەسەك تە بولادى. اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ الەم ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارى ماسەلەسى جونىندەگى ەسەبى دە بۇل كەزدەسۋگە تۇرتكى بولدى. سەبەبى اتالعان قۇجاتتا قازاقستانداعى ەكى وپپونەنت – اقوردا مەن كىتاپحانا بيلىگىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلەردى قۋدالاپ، ءسوز بوستاندىعىنا شەكتەۋ قوياتىنى جازىلعان.

مەمدەپارتامەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنتتىكتەن كەتسە دە، بيلىككە دەگەن ىقپالىن ساقتاپ قالعانىن، ال قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قۇقىقبۇزۋشىلىققا تولى سايلاۋدا پرەزيدەنت اتانعانىن جازعان. سونداي-اق قۇجاتتا قازاقستاندا تۇرمەدە ازاپتاۋ، ادام ساۋداسى، ەلدە ساياسي تۇتقىندار بارى، سوتتىڭ تاۋەلدى ەكەنى، ينتەرنەتتىڭ بۇعاتتالاتىنى، ءباسپاسوز مەن ءسوز بوستاندىعى شەكتەلگەنى، جۇرتتىڭ ميتينگىگە شىعۋ قۇقىعى تاپتالاتىنى، كاسىپوداق قۇرۋعا مۇمكىندىكتىڭ ازدىعى ايتىلادى.

ءوز كەزەگىندە موزەر ۆاشينگتون قازاقستانداعى ادام قۇقىعى ماسەلەلەرىنە الاڭدايتىنىن، استانامەن بۇل ماسەلە بويىنشا كەلىسسوزدەردى ءجيى جۇرگىزەتىنىن جەتكىزدى. بىراق، اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى ەل بيلىگىنە قانداي شارا قولدانۋ كەرەكتىگىن ءالى شەشكەن جوق. بۇل رەتتە اقش ەۋروپا ۇستانعان باعىتتى قولدايتىنىن ءبىلدىردى.

11 اقپاندا ەۋروپارلامەنت وتىرىسىنىڭ تۇسكى سەسسياسىندا دەپۋتاتتار قازاقستاندا وتكەن سايلاۋ كەزىندە «ءتۇرلى زاڭدار نەگىزگى بوستاندىقتارعا ەلەۋلى شەكتەۋ قويعانىن، ازاماتتىق قوعام مەن بالاما كوزقاراستاردىڭ اياسى تارىلعانىن» جانە «وپپوزيتسياسىز»، ياعني سايلاۋشىلاردىڭ «تاڭداۋ مۇمكىندىگىنسىز وتكەنىن»، «تاۋەلسىز باقىلاۋشىلارعا قىسىم كۇشتى بولعانىن»، «ادەتتەگىدەي بەيبىت نارازىلىققا شىققان جۇزدەگەن ادام ۇستالعانىن» ايتىپ سىنادى. ساياسي ناۋقاننان باسقا ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى «سوزىلمالى ماسەلەلەر» وتكىر تالقىلاندى. «ەستۋشى مەملەكەت» قۇرۋدى ۇرانداتقانىمەن «ساياسي ءومىرى رەپرەسسيۆتى سيپات العان» قازاقستانداعى ادىلەتسىزدىكتى سىنايتىن ءارى 20 تالاپتان تۇراتىن قارارعا 693 دەپۋتاتتىڭ 598-ءى قولداپ داۋىس بەرگەن (43-ءى قارسى داۋىس بەرسە، 52 دەپۋتات قالىس قالعان).

ال سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى ايبەك سمادياروۆ قاراردا «ەلدەگى احۋال بۇرمالانعان» جانە «ونى تەرىس ۇستانىمداعى ساياساتكەرلەر ۇسىنعان» دەپ مالىمدەدى.

باتىس پارلامەنتى «قازاقستان ۇكىمەتىن حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە سايكەس ارەكەتتەنۋگە، سونداي-اق EPCA قۇجاتىنىڭ 1, 4, 5 جانە 235-باپتارىندا كوزدەلگەن ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋگە تالاپ ەتە; بيلىكتى سايلاۋ وتكىزۋدە قۇقىقتىق ءورىستى ساقتاۋ تۋرالى حالىقارالىق نورمالاردى ساقتاۋعا جانە دياقب حقك ۇسىنىمدارىن، ونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىك بەرىلگەن نەگىزگى بوستاندىقتار –  ازاماتتىق قوعامنىڭ ساياسي ومىرگە قاتىسۋ، ساياسي پليۋراليزم، سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ بەيتاراپتىعى، سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىقتارى، سايلاۋشىلار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن (باق) الالاماي تىركەۋ سياقتى مىندەتتەردى ورىنداۋعا شاقىرادى»، – دەلىنگەن «قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى احۋالى تۋرالى» رەسمي قاراردا.

سونىمەن قوسا، ەۋروپارلامەنتتە قازاقستاندا كەيىنگى كەزدە ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنا كۇشەيگەن قىسىم، ادام قۇقىقتارى جاعدايى ناشارلاۋى، ساياسي تۇتقىندار، اباقتىلارداعى ازاپتاۋ، بەيبىت جيىندار مەن قاۋىمداستىقتار ەركىندىگىنىڭ شەكتەلۋى كەڭىنەن ءسوز بولدى.

الداعى ۋاقىتتا دا بيلىك تاراپىنان ساياسي بەلسەندىلەردى قۋدالاۋ، ميتينگتەر كەزىندە عالامتوردى بۇعاتتاۋ، جۋرناليستەردىڭ حابار تاراتۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ سىندى قىسىم ارتا تۇسسە، امەريكا قازاقستانعا دا شارا قولدانۋى عاجاپ ەمەس. ءبىرىنشى كەزەكتە، اقوردا ديپلوماتيالىق تۇرعىدا قىسپاققا الىنۋى مۇمكىن. اقش ءۇشىن گەوساياسي قارسىلاس – قىتاي مەن رەسەيگە قارسى شابۋىلدار دا قازاقستاندى اينالىپ وتپەيدى.

پوستكەڭەستىك مەملەكەتكە ديپلوماتيالىق قىسىمنان ايتارلىقتاي ناتيجە بولمايتىنىن ۇققان اقش قاتاڭ ساياسي شاراعا كوشۋى مۇمكىن. بۇل كەزەڭ، ەڭ الدىمەن، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ امەريكاداعى جوعارى لاۋازىمدى ساياساتكەرلەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ جانە دجو بايدەنمەن كەزدەسۋ ءۇشىن ۆاشينگتونعا رەسمي ىسساپارىمەن باستالادى. مۇنىڭ كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستاناتىن قازاقستانعا جەڭىل سوقپاسى انىق.

اقش ءۇشىن قازاقستان بيلىگىنە اسكەري-ساياسي جانە ەكونوميكالىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سانكتسيامەن ىقپال ەتۋ دە ماسەلە ەمەس. بۇل ءۇشىن «قازاقگەيتتى» قايتا جانداندىرۋ; بيلىكتىڭ ازاماتتىق قوعامعا قىسىمى جانە بەلسەندىلەردىڭ قۇپيا ءولىمى; جاڭاوزەن وقيعاسى جانە تاعى باسقا ماسەلەلەردى نەگىزگە الۋعا بولادى. تىپتەن، نازارباەۆ، ونىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەستەرى مەن تۋىستارىنا قاتىستى تەرگەۋ جۇرگىزۋ دە جەتكىلىكتى. ال تۇتاس قازاقستانعا اقش جانە ەۋروپالىق وداق شارا قولدانعان جاعدايدا، قازىرگى جۇيەنىڭ توتەپ بەرە الۋى ەكىتالاي. بۇعان پاندەميادا تۇرالاپ قالعان ەكونوميكالىق جاعداي، حالىق احۋالى، سىرتقى فاكتورلار دالەل.

ال ەگەر سىرتقى قىسىم قازاقستانداعى جەكەلەگەن تۇلعالارعا، اۆتوريتارلىق ساياسي جۇيەگە جانە «سۋپەرپرەزيدەنتتىك»-كە سوققى رەتىندە باعىتتالسا، باسقا اڭگىمە. دەگەنمەن، بۇل ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءۇشىن ۇلكەن پروبلەما بولماس ەدى. سەبەبى ول ىقپالىن ساقتاپ قالسا دا، رەسمي تۇردە بيلىك باسىندا وتىرعان جوق.

«...نازارباەۆ 30 جىل باسقارعان ەلدە  توقاەۆ وزگەرىستى تالاپ ەتۋگە حاقىلى. بىراق ونىڭ رەفورمالىق ۇندەۋىنە قاراماستان، قازاقستانداعى شىندىق بۇرىنعىشا وزگەرىسسىز قالۋدا. ...ەگەر توقاەۆ قازاقستاننىڭ ادام قۇقىعى تاجىريبەسىن شىن مانىندە وزگەرتكىسى كەلسە، بەيبىت جيىن وتكىزۋ تۋرالى زاڭىن رەفورمالاپ، بەيبىت شەرۋشىلەردى قاماۋدى توقتاتۋى ءتيىس. ءىرى ۋادە مەن ريتوريكا جەتكىلىكسىز» (حالىقارالىق Human Rights Watch ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمى).

"The Qazaq Times"