Qazaqstannıñ birinşi jäne ekinşi prezidentteri. Foto: aşıq derekköz

AQŞ-tıñ Qazaqstandağı elşisi Uil'yam Mozerdiñ jergilikti qwqıq qorğauşılar jäne ükimettik emes wyımdardıñ basşılarımen kezdesuin Aqorda-Kitaphananıñ nazarın audaruğa degen wmtılıs desek te boladı. AQŞ Memlekettik departamentiniñ älem elderinde, onıñ işinde Qazaqstandağı adam qwqıqtarı mäselesi jönindegi esebi de bwl kezdesuge türtki boldı. Sebebi atalğan qwjatta Qazaqstandağı eki opponent – Aqorda men Kitaphana biliginiñ azamattıq belsendilerdi qudalap, söz bostandığına şekteu qoyatını jazılğan.

Memdepartament Nwrswltan Nazarbaevtıñ prezidenttikten ketse de, bilikke degen ıqpalın saqtap qalğanın, al Qasım-Jomart Toqaevtıñ qwqıqbwzuşılıqqa tolı saylauda prezident atanğanın jazğan. Sonday-aq qwjatta Qazaqstanda türmede azaptau, adam saudası, elde sayasi twtqındar barı, sottıñ täueldi ekeni, internettiñ bwğattalatını, baspasöz men söz bostandığı şektelgeni, jwrttıñ mitingige şığu qwqığı taptalatını, käsipodaq qwruğa mümkindiktiñ azdığı aytıladı.

Öz kezeginde Mozer Vaşington Qazaqstandağı adam qwqığı mäselelerine alañdaytının, astanamen bwl mäsele boyınşa kelissözderdi jii jürgizetinin jetkizdi. Biraq, AQŞ Memlekettik departamenti el biligine qanday şara qoldanu kerektigin äli şeşken joq. Bwl rette AQŞ Europa wstanğan bağıttı qoldaytının bildirdi.

11 aqpanda Europarlament otırısınıñ tüski sessiyasında deputattar Qazaqstanda ötken saylau kezinde «türli zañdar negizgi bostandıqtarğa eleuli şekteu qoyğanın, azamattıq qoğam men balama közqarastardıñ ayası tarılğanın» jäne «oppoziciyasız», yağni saylauşılardıñ «tañdau mümkindiginsiz ötkenin», «täuelsiz baqılauşılarğa qısım küşti bolğanın», «ädettegidey beybit narazılıqqa şıqqan jüzdegen adam wstalğanın» aytıp sınadı. Sayasi nauqannan basqa eldiñ sayasi jüyesindegi «sozılmalı mäseleler» ötkir talqılandı. «Estuşi memleket» qwrudı wrandatqanımen «sayasi ömiri repressivti sipat alğan» Qazaqstandağı ädiletsizdikti sınaytın äri 20 talaptan twratın qararğa 693 deputattıñ 598-i qoldap dauıs bergen (43-i qarsı dauıs berse, 52 deputat qalıs qalğan).

Al Sırtqı ister ministrliginiñ resmi ökili Aybek Smadiyarov qararda «eldegi ahual bwrmalanğan» jäne «onı teris wstanımdağı sayasatkerler wsınğan» dep mälimdedi.

Batıs parlamenti «Qazaqstan ükimetin halıqaralıq mindettemelerge säykes ärekettenuge, sonday-aq EPCA qwjatınıñ 1, 4, 5 jäne 235-baptarında közdelgen Adam qwqıqtarı men negizgi bostandıqtarın qwrmetteuge talap ete; bilikti saylau ötkizude qwqıqtıq öristi saqtau turalı halıqaralıq normalardı saqtauğa jäne DIAQB HQK wsınımdarın, onıñ işinde konstituciyalıq kepildik berilgen negizgi bostandıqtar –  azamattıq qoğamnıñ sayasi ömirge qatısu, sayasi plyuralizm, saylau komissiyalarınıñ beytaraptığı, saylau jäne saylanu qwqıqtarı, saylauşılar men bwqaralıq aqparat qwraldarın (BAQ) alalamay tirkeu siyaqtı mindetterdi orındauğa şaqıradı», – delingen «Qazaqstandağı adam qwqıqtarı jönindegi ahualı turalı» resmi qararda.

Sonımen qosa, Europarlamentte Qazaqstanda keyingi kezde azamattıq qoğam wyımdarına küşeygen qısım, adam qwqıqtarı jağdayı naşarlauı, sayasi twtqındar, abaqtılardağı azaptau, beybit jiındar men qauımdastıqtar erkindiginiñ şektelui keñinen söz boldı.

Aldağı uaqıtta da bilik tarapınan sayasi belsendilerdi qudalau, mitingter kezinde ğalamtordı bwğattau, jurnalisterdiñ habar taratuına kedergi keltiru sındı qısım arta tüsse, Amerika Qazaqstanğa da şara qoldanuı ğajap emes. Birinşi kezekte, Aqorda diplomatiyalıq twrğıda qıspaqqa alınuı mümkin. AQŞ üşin geosayasi qarsılas – Qıtay men Reseyge qarsı şabuıldar da Qazaqstandı aynalıp ötpeydi.

Postkeñestik memleketke diplomatiyalıq qısımnan aytarlıqtay nätije bolmaytının wqqan AQŞ qatañ sayasi şarağa köşui mümkin. Bwl kezeñ, eñ aldımen, Qasım-Jomart Toqaevtıñ Amerikadağı joğarı lauazımdı sayasatkerlermen kelissözder jürgizu jäne Djo Baydenmen kezdesu üşin Vaşingtonğa resmi issaparımen bastaladı. Mwnıñ köpvektorlı sayasat wstanatın Qazaqstanğa jeñil soqpası anıq.

AQŞ üşin Qazaqstan biligine äskeri-sayasi jäne ekonomikalıq qana emes, sonımen birge sankciyamen ıqpal etu de mäsele emes. Bwl üşin «Qazaqgeytti» qayta jandandıru; biliktiñ azamattıq qoğamğa qısımı jäne belsendilerdiñ qwpiya ölimi; Jañaözen oqiğası jäne tağı basqa mäselelerdi negizge aluğa boladı. Tipten, Nazarbaev, onıñ eñ jaqın seriktesteri men tuıstarına qatıstı tergeu jürgizu de jetkilikti. Al twtas Qazaqstanğa AQŞ jäne Europalıq odaq şara qoldanğan jağdayda, qazirgi jüyeniñ tötep bere aluı ekitalay. Bwğan pandemiyada twralap qalğan ekonomikalıq jağday, halıq ahualı, sırtqı faktorlar dälel.

Al eger sırtqı qısım Qazaqstandağı jekelegen twlğalarğa, avtoritarlıq sayasi jüyege jäne «superprezidenttik»-ke soqqı retinde bağıttalsa, basqa äñgime. Degenmen, bwl eks-prezident Nwrswltan Nazarbaev üşin ülken problema bolmas edi. Sebebi ol ıqpalın saqtap qalsa da, resmi türde bilik basında otırğan joq.

«...Nazarbaev 30 jıl basqarğan elde  Toqaev özgeristi talap etuge haqılı. Biraq onıñ reformalıq ündeuine qaramastan, Qazaqstandağı şındıq bwrınğışa özgerissiz qaluda. ...Eger Toqaev Qazaqstannıñ adam qwqığı täjiribesin şın mäninde özgertkisi kelse, beybit jiın ötkizu turalı zañın reformalap, beybit şeruşilerdi qamaudı toqtatuı tiis. İri uäde men ritorika jetkiliksiz» (Halıqaralıq Human Rights Watch adam qwqıqtarın qorğau wyımı).

"The Qazaq Times"