«حانستيتۋتسيا» ناتيجەسى: قىرعىزستان – پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا

30 جىل ىشىندە 11-ءشى رەت رەفەرەندۋم جاساعان قىرعىزستان پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالدى. ەكى اي دايىندىقپەن وتكەن ساياسي شارا جەرگىلىكتى كەڭەستەرگە سايلاۋمەن ءبىر مەزگىلدە بولعاندىقتان، حالىقتىڭ باسىم بولىگى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردى تۇسىنبەگەن. بۇرىنعى ناۋقاندارمەن سالىستىرعاندا، بۇل جولى سايلاۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى تومەن بولدى.

11 ساۋىردە وتكەن رەفەرەندۋمگە ءبىر ميلليون 336 مىڭ 743 سايلاۋشى قاتىسقان. بۇل داۋىس بەرۋ قۇقىعىنا يە ازاماتتاردىڭ جالپى سانىنىڭ 37,8%-ى. ال ولاردىڭ 79,24%-ى كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى قولداعان.

رەفەرەندۋم كەزىندە 93 مىڭداي جارامسىز بيۋللەتەن تىركەلدى. ءبىر بولىگىن ادەيى بۇلدىرگەن، قالعانى بوس، تولتىرىلماعان.  سونىمەن، پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالعان قىرعىزستاندا سادىر جاپاروۆ بيلىگىندەگى نەگىزگى ماقسات – كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىززۋ بولاتىن. ياعني اتا زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە سايكەس ەلدەگى بار بيلىك پرەزيدەنتتىڭ قولىندا شوعىرلانادى. مەملەكەت باسشىسى سىرتقى ساياساتتى بەلگىلەپ، جوعارى جانە كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ سۋديالارىن تاعايىنداپ، ۇكىمەتتى باسقارادى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ جۇمىسىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ۇيلەستىرەدى، ال پرەمەر-مينيستر قىزمەتى الىنىپ تاستالادى.

پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ سانى ءجۇز جيىرمادان توقسانعا دەيىن قىسقاراتىن بولدى. جوگوركۋ كەنەشپەن قاتار حالىق قۇرىلتايى دا جۇمىس ىستەيدى. بىراق تۇراقتى نەگىزدە ەمەس. قۇرىلتاي مۇشەلەرى سەسسياعا جينالىپ تۇرادى. دەلەگاتتار مىندەتىن اتقارا الماعان شەنەۋنىكتەردى قىمەتىنەن بوساتۋ تۋرالى پرەزيدەنتكە ۇسىنىس جاساي الادى.

جاڭا كونستيتۋتسيا تولىقتاي ەنگىزىلگەننەن كەيىن «حالىق قۇرىلتايى» اتتى پرەزيدەنت باقىلاۋىنداعى جاڭا قۇرىلىم جۇمىسىن باستايدى. ساراپشىلار اتالعان قۇرىلتاي پارلامەنتكە بالاما بولىپ، پرەزيدەنتكە پارلامەنت بيلىگىن شەكتەۋگە جول بەرەدى سانايدى. بىراق جاپاروۆ «بيلىك تولىعىمەن پرەزيدەنتكە وتەدى» دەگەن تۇجىرىمداردى جوققا شىعاردى. سونىمەن قاتار، جاڭا زاڭ پارلامەنتتەگى دەپۋتات سانىن 120-دان 90-عا دەيىن ازايتىپ، پرەزيدەنتكە سۋديالار مەن قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ باسشىسىن تاعايىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سونىمەن قاتار، زاڭ جوباسىندا فورمالدى تۇردە تسەنزۋراعا تىيىم سالىنعان. بىراق وندا پىكىر ءۇشىن قۋدالاۋدىڭ قىلمىس ەكەنى جازىلماعان. ال مۇنداي نورما قازىرگى زاڭدا بار. ەسەسىنە ۇسىنىلعان قۇجاتتا ءسوز ەركىندىگىن شەكتەيتىن تارماقتار بار. مىسالى زاڭ جوباسىندا «وسكەلەڭ ۇرپاقتى قورعاۋ ءۇشىن مورالدىق جانە ادامي قۇندىلىقتارعا، قىرعىز رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ قوعامدىق ساناسىنا قايشى ءىس-شارالار زاڭمەن شەكتەلۋى مۇمكىن» دەپ جازىلعان.

قىرعىزستاندا اتا زاڭدى بارلىق پرەزيدەنتتەر وزگەرتكەن. جاڭادان سايلانعان سادىر جاپاروۆ تا بۇل داستۇردەن اينىعان جوق. پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىن ەداۋىر ارتتىراتىن زاڭدى ۇسىنعاننان كەيىن Freedom House حالىقارالىق ۇيىمى كونستيتۋتسيانىڭ كەزەكتى رەت قايتا جازىلۋى قىرعىزستاننىڭ ەركىن ەمەس ەلدەر قاتارىنا كىرۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى دەگەن. Human Rights Watch ۇيىمى مەن بىرقاتار زاڭگەر قازىرگى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەنىن، سول سەبەپتى ونىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرە المايتىنىن ايتتى. ال جەرگىلىكتى ساراپشىلار سادىر جاپاروۆتىڭ پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنا ءوتۋ باستاماسى ەلدى ورتالىق ازيانىڭ وزگە ەلدەرىندەگى سەكىلدى اۆتوريتارلىق رەجيمگە اكەلۋى مۇمكىن دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن.

"The Qazaq Times"