Sadır Japarov. Foto: storage.ruptly

30 jıl işinde 11-şi ret referendum jasağan Qırğızstan prezidenttik respublikağa aynaldı. Eki ay dayındıqpen ötken sayasi şara jergilikti keñesterge saylaumen bir mezgilde bolğandıqtan, halıqtıñ basım böligi Konstituciyağa engizilgen tüzetulerdi tüsinbegen. Bwrınğı nauqandarmen salıstırğanda, bwl jolı saylauşılardıñ belsendiligi tömen boldı.

11 säuirde ötken referendumge bir million 336 mıñ 743 saylauşı qatısqan. Bwl dauıs beru qwqığına ie azamattardıñ jalpı sanınıñ 37,8%-ı. Al olardıñ 79,24%-ı konstituciyağa tüzetuler engizudi qoldağan.

Referendum kezinde 93 mıñday jaramsız byulleten' tirkeldi. Bir böligin ädeyi büldirgen, qalğanı bos, toltırılmağan.  Sonımen, prezidenttik respublikağa aynalğan Qırğızstanda Sadır Japarov biligindegi negizgi maqsat – Konstituciyağa özgerister engizzu bolatın. YAğni Ata zañğa engizilgen tüzetulerge säykes eldegi bar bilik prezidenttiñ qolında şoğırlanadı. Memleket basşısı sırtqı sayasattı belgilep, Joğarı jäne Konstituciyalıq sottıñ sud'yaların tağayındap, ükimetti basqaradı. Ministrler kabinetiniñ jwmısın prezident äkimşiligi üylestiredi, al prem'er-ministr qızmeti alınıp tastaladı.

Parlament deputattarınıñ sanı jüz jiırmadan toqsanğa deyin qısqaratın boldı. Jogorku Keneşpen qatar Halıq qwrıltayı da jwmıs isteydi. Biraq twraqtı negizde emes. Qwrıltay müşeleri sessiyağa jinalıp twradı. Delegattar mindetin atqara almağan şeneunikterdi qımetinen bosatu turalı prezidentke wsınıs jasay aladı.

Jaña konstituciya tolıqtay engizilgennen keyin «Halıq qwrıltayı» attı prezident baqılauındağı jaña qwrılım jwmısın bastaydı. Sarapşılar atalğan qwrıltay parlamentke balama bolıp, prezidentke parlament biligin şekteuge jol beredi sanaydı. Biraq Japarov «bilik tolığımen prezidentke ötedi» degen twjırımdardı joqqa şığardı. Sonımen qatar, jaña zañ parlamenttegi deputat sanın 120-dan 90-ğa deyin azaytıp, prezidentke sud'yalar men qwqıq qorğau qwrılımdarınıñ basşısın tağayındauğa mümkindik beredi.

Sonımen qatar, zañ jobasında formaldı türde cenzurağa tıyım salınğan. Biraq onda pikir üşin qudalaudıñ qılmıs ekeni jazılmağan. Al mwnday norma qazirgi zañda bar. Esesine wsınılğan qwjatta söz erkindigin şekteytin tarmaqtar bar. Mısalı zañ jobasında «Öskeleñ wrpaqtı qorğau üşin moral'dıq jäne adami qwndılıqtarğa, Qırğız Respublikası halqınıñ qoğamdıq sanasına qayşı is-şaralar zañmen şektelui mümkin» dep jazılğan.

Qırğızstanda Ata zañdı barlıq prezidentter özgertken. Jañadan saylanğan Sadır Japarov ta bwl dästürden aynığan joq. Prezidenttiñ qwzıretin edäuir arttıratın zañdı wsınğannan keyin Freedom House halıqaralıq wyımı konstituciyanıñ kezekti ret qayta jazıluı Qırğızstannıñ erkin emes elder qatarına kiruiniñ birden-bir sebebi degen. Human Rights Watch wyımı men birqatar zañger qazirgi parlament saylauınıñ merzimi ötip ketkenin, sol sebepti onıñ Konstituciyağa özgeris engizu turalı bastama kötere almaytının ayttı. Al jergilikti sarapşılar Sadır Japarovtıñ prezidenttik basqaru formasına ötu bastaması eldi Ortalıq Aziyanıñ özge elderindegi sekildi avtoritarlıq rejimge äkelui mümkin dep alañdauşılıq bildirgen.

"The Qazaq Times"