الەمدەگى ءار قايسى ەلدىڭ وزىندىك ۇلتتىق مۇددەلەرى، دامۋ باعىتى مەن ماقساتتارى، ءتۇرلى ستراتەگيالارى بولعانىنا قاراماستان، ولار قازىر بارىنە ورتاق ءبىر حالىقارالىق سيتۋاتسيا استىندا تۇر. ول بولسا – الەمنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەكونوميكاسىن يەلەگەن، سونداي-اق قۋاتتى ارميالارى بار اقش پەن قىتايدىڭ قايشىلىعى. كەز-كەلگەن ەل ءوزىنىڭ مۇددەسىن العا جىلجىتۋ ءۇشىن وسى ءبىر ءىرى ەكونوميكاسى بار ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا، ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتىپ، ينۆەستيتسيالار تارتۋعا تىرىسادى. بىراق، ولاردىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس جاعدايىنان اينالىپ ءوتۋ قيىنعا سوعۋدا.

قالىپتاسقان جاعداي الەم ەلدەرىنىڭ، اسىرەسە ورتاشا جانە ناشار دامىعان ەلدەردىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋىنا قيىندىقتار الىپ كەلۋدە. ءتىپتى، كەيىبىر ەلدەر، كوبىنەسە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىنداعى ەلدەر ءۇشىن اقش پەن قىتايدىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا تۋرا كەلىپ جاتقان جاعداي دا بار. مۇنداي تاڭداۋ جاساۋ تاۋەلدىلىككە الىپ كەلە مە دەگەن الاڭداۋشىلىق سول ەلدەگى ساياساتكەرلەردىڭ باسىن قاتىرۋدا. بۇنداي قاتىناس بارعان سايىن دامي تۇسسە الەمدى كوپ ۇيەكتىلىكتەن ەكى ۇيەككە جىكتەپ تاستاۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراستار پايدا بولۋدا. ارينە، قوعامىنىڭ ءار سالاسى دامىعان، ازاماتتارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جوعارى، ادامداردىڭ قۇقىقتارى قامتاماسىز ەتىلگەن باتىس ەلدەرىن تاڭداۋ ارقىلى ۇيەكتىڭ «جارقىن جاعىندا» بولۋ قيىن ەمەستەي كورىنەدى. بىراق، قىتايدىڭ سوڭعى ارەكەتتەرى كەيبىر ەلدەردىڭ تاڭداۋ جاساۋىن قيىنداتا تۇسەتىندەي. تاپ قازىرگى جاعدايدا جان القىمنان الىپ تۇرعان مۇنداي جاعداي جوق. دەگەنمەن، بارعان سايىن بەيتاراپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن، تاڭداۋ جاساۋ قيىنعا سوعاتىن بۇل قايشىلىقتىڭ پروبلەماسى كۇشەيە تۇسەتىندەي.

ادام قۇقىعىن قورعاۋ، دەموكراتيانى قولداۋ بويىنشا امەريكا قۇراما شتاتتارى الەمگە ۇلگى جانە كوشباسشىسى رەتىندە تانىلىپ كەلدى. بۇل قاتاردا بريتانيا، فرانتسيا سەكىلدى ەۋروپا ەلدەرى دە اقش-پەن ءبىر ساناتتا تۇرعانى بەلگىلى. اقش پەن قىتاي-دىڭ قايشىلىعى ەكونوميكالىق مۇددەلەردەن القىپ شىققاننان تارتىپ باتىس ەلدەرى قىتايداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى بويىنشا دالەلدەردى العا تارتا وتىرىپ، بەيجىڭنىڭ حالىقارالىق ءيميدجىن بارىنشا تومەندەتتى. قىتاي بيلىگىن ادام قۇقىعىن، ازاماتتاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىم بوستاندىعىن قۇرمەتتەمەيتىن، ۇلتتىق داستۇرلەرىن بۇزۋعا تىرىساتىن ءتىپتى قىتاي ەمەس ۇلتتارعا گەنوتسيد جاسايتىنىن بيلىك رەتىندە اشكەرەلەدى. الەم ەلدەرى تاڭداۋ جاساردا ارينە وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جاعىندا بولۋعا تىرىسادى، حالىقارالىق ءيميدجى تومەندەرەگەن، دەموكراتيا مەن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى باعاسى تىم ناشار قىتايمەن جاقتاس بولۋ باتىس ەلدەرىنىڭ قارسى الدىنان شىعۋمەن بىردەي سانالماق. الەم ەكونوميكاسىنىڭ باسىم كوبىن يەلەنگەن بۇل ەلدەرگە قارسى تاراپتا بولۋ كەز-كەلگەن ەل ءۇشىن دە وڭاي بولماق ەمەس.

بىراق، قىتاي اقش-تىڭ تاپ وسى تالماۋ جەرىنەن سوققى بەرۋدى ويلاستىرىپ جاتقانى بەلگىلى بولدى. قۇراما شتاتتاردىڭ قىتايداعى ادام قۇقىعى مەن دەموكراتيا جاعدايىن سىنعا الىپ كەلگەنى سەكىلدى ەندىگى جەردە قىتاي اقش-تاعى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋى فاكتىلەرىن جىپكە تىزگەندەي كورسەتىپ، امەريكا قۇندىلىعىنا اينالعان وسى ءبىر دەموكراتيا جانە ادام قۇقىعى ماسەلەسىن اقش-تىڭ وزىنە قارسى قولدانۋعا تارىسپاق. قىتايدىڭ بۇل قادامى الداعى ۋاقىتتاعى حالىقار قاتىناستاردىڭ جاڭا قالىبىن بەلگىلىگەندەي بولدى. ياعني، بەيجىڭ «ادام قۇقىعىن العا تارتىپ تەك اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى عانا ايىپتاي المايدى. كەرەك بولسا، ءبىز دە ولارداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى، دەموكراتياعا قايشى ارەكەتتەردى اشىپ كورسەتە الامىز» دەگەن جاڭا حالىقارالىق جاعدايدى قالىپتاستىرعالى وتىر.

قىتاي 2020 جىلعى اقش-تاعى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋ فاكتىلەرىن جيناقتاي وتىرىپ، جاڭا مالىمدەمە جاساماق. بۇل مالىمدەمە اقش-تاعى كەيبىر ناسىلشىلدىك فاكتىلەردى دە ءوز ىشىندە قامتۋى مۇمكىن. سونداي-اق، بەيجىڭنىڭ مالىمدەمەسى قاتقىل بولادى دەپ كۇتىلىپ وتىر. كەيبىر تاۋەلسىز ساراپشىلار، بەيجىڭنىڭ بۇل قادامى اقش پەن قىتايدىڭ قايشىلىعىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. سونداي-اق، بۇل جاعداي اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ادام قۇقىعى مەن دەموكراتيا جونىندەگى مونوپوليستىك ورىندارىنا دا كەرى اسەرى ەتۋى مۇمكىن دەپ سانايدى.

“The Qazaq Times”