Heritage Foundation ورتالىعى (ۇلتتىق قورعانىس ساياساتىن زەرتتەۋ ورتالىعى) اقش-تىڭ قورعانىس قۋاتى تۋراسىندا جاڭا ەسەبىن جاريا ەتتى. وندا اقش اسكەري كۇشتەرى كەيبىر ماڭىزدى سالالاردا دامي تۇسكەنىمەن، جالپى اسكەري قۋاتى ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارەڭ قامتاماسىز ەتىپ تۇرعانى ايتىلعان. ايتالىق، اقش ارمياسى قازىرگى ءبىر ۋاقىتتا اۋقىمدى ەكى ايماقتا بولعان توتەنشە جاعدايدى جەڭۋگە دايىن ەمەس دەپ كورسەتكەن.

كەشە، 17 قاراشادا كۇنى جاريالاعان ەسەپ «اقش اسكەري كۇش يندەكسى–2021» دەپ اتالادى.  وندا اقش-تىڭ قورعانىس سالاسىنداعى قيىندىقتارى بارعان سايىن ءوسىپ كەلە جاتقانى ايتىلعان.  «قازىر اقش-تىڭ كونە وداقتاستارى بۇرىنعىداي ەمەس،  قورعانىس قاراجاتتارى جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى، بۇلار قۇراما شتاتتاردىڭ ءوز مۇددەسىنە ساي اسكەري قۋاتىن ساقتاپ تۇرۋعا ۇلكەن قيىندىق تۋدىرعان»، – دەيدى اتالعان مالىمەتتە. اتالعان ەسەپتە قارالعان ماسەلەلەردى تاقىرىپتاردى ءۇش ۇلكەن باعىتقا بولۋگە بولادى.

اقش مۇددەلەرىنە تونەتىن قاۋىپتەر

ەسەپتە، بىلتىرعىعا ۇقساس اقش-قا تونەتىن نەگىزگى قاۋىپتەر قاتارىندا رەسەي، قىتاي، يران، ورتا شىعىس جانە اۋعانستانداعى تەررورلىق ۇيىمداردى اتاعان. بۇل ەلدەردە اقش-تىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قارسى ارەكەت ەتەتىن مىنەز-قۇلىق پەن ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگى بار دەپ سانالادى. دەگەنمەن، بۇل ەلدەردىڭ ءبارى دە اقش مۇددەسىنە تىكەلەي قاۋىپ قاتارىندا قاراستىرىلمايدى، كوبى ىقتيمال قاتەرلەر نەگىزىندە كورسەتىلەدى.

ەسەپتە قاۋىپتىلىك دەڭگەيىن «تومەن»، «ماڭىزدى»، «ورتاشا»، «سالماقتى» جانە «اۋىر» قاتارلى 5 دەڭگەيگە ءبولىپ قاراستىرادى. سول تۇرعىدان العاندا اقش-تىڭ ءتۇبىرلى مۇددەلەرىنە دەگەن قاۋىپ «جوعارى» دەڭگەيدە تۇر.

Heritage Foundation دا قىتايدى اقش-تىڭ كوز الداعى ەڭ ۇلكەن قاۋپى دەپ سانايدى. قىتاي ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىن مودەرنيزاتسيالاۋدى جانە كەڭەيتۋدى جالعاستىرۋدا، وعان قوسا، عارىش، عالامتور جانە جاساندى ينتەللەكت سالالارىن جەدەل تامىتۋدى باسا نازارعا الىپ وتىر. اتالعان زەرتتەۋ ورتالىعى قىتاي حالىق-ازاتتىق ارمياسىنىڭ ىقپال ەتۋ اۋماعىن كەڭەيتۋگە تىرىسىپ جاتقانىنا، سول رەتتە شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس قىتاي تەڭىزدەرىندە شىنايى وقتاردى پايدالانعان تەڭىز-اسكەري جاتتىعۋلارىن وتكىزىپ جاتقانىنا باسا نازار اۋدارعان. تايۋانعا (تايۆان) جاقىن بۇل ايماقتارداعى اسكەري جاتتىعۋلار قىتاي اسكەري كۇشتەرىنىڭ وڭىردەگى ىقپالىن وراسان زور العا ىلگەرلەتىپ جاتىر دەپ سانايدى. ەسەپتە قىتايدىڭ قازىرگى مىنەز-قۇلقىن «اگرەسسيۆتى»، ال ونىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان مۇمكىندىكتەرىن «قاۋىپتى» دەپ كورسەتكەن.

رەسەي تاقىرىبى دا اتالعان ەسەپتەن تىس قالماعان. ياعني، رەسەي اقش-تىڭ ەۋروپاداعى مۇددەلەرىنە ءالى دە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانىن، بۇل داعى اقش-تىڭ ادىنداعى ەڭ شۇعىل قاۋىپ ەكەنىن كورسەتەدى. زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا: «ماسكەۋ ۋكراينا جانە وزگە دە شىعىس ەۋروپاداعى ەلدەردە رەسەيشىلدىك ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋدە تاباندى جۇمىستار ىستەپ جاتىر. ۋكرايناداعى سەپاراتيستىك توپتارعا دەگەن قولداۋىن جالعاستىرۋدا. بۇعان قوسا، ارانداتۋشىلىق سيپاتتاعى اسكەري جاتتىعۋلار مەن جاۋىنگەرلىك مۇمكىندىكتەرىن جەتىلدىرۋدە، اقش مۇددەلەرىنە قارسى قارۋ-جاراق ساۋداسىن دا ارتتىرا ءتۇستى (S-400 جۇيەسىن تۇركياعا ساتىپ بەرۋ سەكىلدى. رەد.)»، – دەگەن.

قۇراما شتاتتاردىڭ اسكەري قۋاتى

Heritage Foundation اقش-تىڭ اسكەري قۋاتىن شامالاۋدا مۇمكىندىكتەر مەن دايىندىق دەڭگەيلەرىن «وتە ءالسىز»، «ءالسىز»، «قالىپتى»، «كۇشتى» جانە «وتە قۋاتتى» دەگەن بەس دەڭگەيگە جىكتەپتى. سوعان ساي اقش-تىڭ قۇرلىق، اۋە جانە تەڭىز كۇشتەرىنىڭ دەڭگەيىن «قالىپتى» دەڭگەيدە دەپ باعالاعان. ايتالىق، اقش ارمياسى كۇشتى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋ ءۇشىن مودەرنيزاتسياعا بەيىم، بىراق، ونىڭ جوباسى ءالى تولىق جەتىلدىرىلمەگەن ءارى ونى اتقارىپ شىعۋعا بىرنەشە جىل ۋاقىت كەتەدى. ال، اقش اسكەري-اۋە كۇشتەرىندە ۇشقىشتاردىڭ جەتىسپەۋى مەن ۇشۋ ۋاقىتتارىنىڭ قىسقارۋى سىندى كەمىشىلىكتەرى بار، بۇلار سوعىس كەزىندەگى مۇمكىندىكتەرىن السىرەتۋى مۇمكىن. تەڭىز-اسكەري كۇشتەرىن دە «قالىپتى» جانە «ءالسىز» دەگەن باعالارمەن باعالاعان.

قۇراما شتاتتاردىڭ يادرولىق قۋاتى «قالىپتى» دەڭگەي مەن «قۋاتتى» دەڭگەيدىڭ اراسىندا دەپ باعالانعان. ترامپ پرەزيدەنت بولىپ كەلگەننەن كەيىن العاشقى قولعا العان جۇمىستارى قاتارىندا قۇراما شتاتتاردىڭ يادرولىق ارسەنالدارىن جاڭارتۋعا تاپسىرما بەرگەن.  قازىر يادرولىق وقتۇمسىقتان باستاپ پلاتفورمالار، پەرسونال مەن ينفراقۇرىلىمعا دەيىنگى بارلىق يادرولىق كۇشتەردى مودەرنيزاتسيالاۋ بويىنشا مىندەتتەمەلەر جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل جۇمىستار توقتاتىلسا، اقش-تىڭ يادرولىق قۋاتى بىردەنا-اق «ءالسىز» دەڭگەيگە تۇسەتىنىن العا تارتادى.

الەمدە تەك قۇراما شتاتتاردا عانا عارىش ارمياسى دەگەن اسكەري كۇشتەر بار. بۇل ترامپ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن قۇرىلعان جاڭا ارميا. بىراق، اسكەري-عارىش كۇشتەرى ءالى دە قۇرىلۋ ۇستىندە ءارى قۇرامىندا اسكەريلەر سانى تىم از بولعاندىقتان Heritage Foundation ونى باعالاۋعا قوسپاعان ەكەن.

وسىلاردى ورتاقتاستىرا كەلە جالپى اقش اسكەري قۋاتى «قالىپتى» دەڭگەيدە دەپ باعالانعان. زەرتتەۋ قورىتىندىسى اقش-تىڭ اسكەري كۇشتەرى ءبىر عانا اۋقىمدى ايماقتاعى قاقتىعىستىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق وتەۋگە قابىلەتتى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا جاراتىلىستىق اپاتتارعا بايلانىستى توتەنشە جاعدايلاردا حالىققا كومەك كورسەتە الادى. الايدا، ءبىر ۋاقىتتا ەكى ايماقتاعى اۋقىمدى قاقتىعىسقا توتەپ بەرە المايدى.

ەسەپتە اقش اسكەري قۋاتىن دامىتۋ ءۇشىن بىرقاتار ۇسىنىستار دا ايتىلعان. ايتالىق، سەنىمدى ءارى تۇراقتى قارجىلاندىرۋ كەرەك، ونىڭ وزىندە ينفلياتسيا نەگىزىندە قورعانىس قاراجاتتارىن 3 پايىزدان 5 پايىزعا دەيىن كوتەرۋدى ۇسىنعان. ەگەر قاراجات از بولسا، وندا ونىڭ سالدارى ءۇشىن كونگرەسس پەن پرەزيدەنت جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋى كەرەك دەلىنگەن.

Heritage Foundation ۇلتتىق قورعانىس ساياساتىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى توماس سپايەر (Thomas Spoehr) جانە جىلدىق ەسەپ رەداكتورى ءارى Heritage Foundation-ءنىڭ قورعانىس سالاسىنداعى اعا عىلىمي قىزمەتكەر داكوتا ۆۋد (Dakota Wood) مالىمدەمەدە: «اقش ۇكىمەتىنىڭ جەدەل مىندەتى جاۋلارىمىزعا قارسى كۇرەسىپ، ولاردى جەڭە الاتىن ارميانى تولىق قارجىلاندىرىپ، ۇلتتىق قورعانىستى قامتاماسىز ەتۋ. الايدا، ءبىزدىڭ قارسىلاستارىمىز سوڭعى 20 جىلدا ءوز ارمياسىنا كوپتەپ قارجى سالدى جانە تەحنولوگيالارىن جىلداپ دامىتتى. قۇراما شتاتتار ءدال قازىرگى دايىندىق داعدارىسىن شەشۋ مەن بولاشاقتا باسەكەگە ءتۇسۋ ءۇشىن اسكەري مودەرنيزاتسياعا قارجى ءبولۋ سىندى تاڭداۋ الدىندا تۇر. ءبىز ەندى ولاردىڭ تەك بىرەۋىن تاڭداي المايمىز، بىزگە ەكەۋىن بىردەي تاڭداۋعا تۋرا كەلەدى»، – دەگەن.  سونداي-اق: «ءبىز مۇنشالىقتى كۇشتى ەشقاشان قولدانباۋدى قالايمىز، بىراق تاريح بىزگە انىق ءتۇسىندىرىپ تۇر – ەگەر ارميامىز قۋاتتى بولماسا ءبىزدىڭ قارسىلاستارىمىز ءوز دەگەنىن جاسايدى. بۇگىن قۋاتتى ارميا ءۇشىن ينۆەستيتسيا سالسا، ول ەرتەڭگى بەيبىتشىلىككە جول اشادى»، – دەگەن پىكىرلەرىن بىلدىرگەن.

اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك ورتالارى

ۇلتتىق قورعانىس ساياساتىن زەرتتەۋ ورتالىعى اقش اسكەرلەرىنىڭ الەمدەگى ءتۇرلى ايماقتارداعى ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىكتەرىن دە باعالاعان. ەۋروپا، ازيا، ورتا شىعىس سەكىلدى ايماقتاردا اقش-تىڭ ءتۇبىرلى مۇددەلەرى بار ەكەنى بەلگىلى. سوعان جارىسا، وسى اتالعان ايماقتاردا اقش مۇددەسىنە قارسى كۇرەسەتىن وزگە كۇشتەر دە بار. ايتالىق، ورتا شىعىستا يران، ازيادا قىتاي، ەۋروپادا رەسەي دەگەن سەكىلدى.

جاۋىنگەرلىك ورتا دەڭگەيىن دە «وتە ىڭعايلى»، «قولايلى»، «ورتاشا»، «قولايسىز» جانە «تاۋەكەلدى» دەپ  5 دەڭگەيگە ءبولىپ باعالاعان. سول نەگىزدە اقش قارۋلى كۇشتەرى ءوز تەرريتورياسىنان تىس جەرلەر اراسىندا ەۋروپادا ەڭ ىرىقتى سوعىس جۇرگىزە الادى دەپ باعالايدى. سەبەبى، مۇندا قۇراما شتاتتىڭ نەگىزگى وداقتاسى سانالاتىن ناتو مۇشەلەرى كوبىرەك، باي سوعىس تاجىريبەسىنە يە. ال، بۇعان سالىستىرمالى ورتا شىعىس امەريكالىق كۇشتەر ءۇشىن «ورتاشا» دەڭگەيدى. ورتا شىعىس جاعدايى تۇراقسىز، اۋمالى-توكپەلى ساياسي كۇيدە تۇرادى، وعان قوسا وڭىردە تەررورلىق توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى جوعارى. دەگەنمەن، قۇراما شتاتتاردىڭ پارسى شىعاناعى جانە جەر-ورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىندا سەرىكتەس ەلدەرى مەن اسكەري بازالارى بار.

ال، ازيا بويىنشا دا قۇراما شتاتتىڭ جاۋىنگەرلىك مۇمكىندىكتەرى وسال ەمەس. سەبەبى، ازيادا اقش-تىڭ ستراتەگيالىق قارسىلاستارىمەن بىرگە وداقتاستارى دا بار. بۇل ايماق قۇراما شتاتتىڭ جاۋىنگەرلىك ارەكەتتەرى ءۇشىن «قولايلى» دەپ باعالانىپتى.  بۇنداي باعالاۋعا سەبەپ بولعان كريتەريلەر قاتارىندا وداقتاستارىنىڭ بار بولۋى، جالپى ساياسي تۇراقتىلىعى، اسكەري قۇرىلعىلارىنىڭ الدىن-الا ورنالاسۋى جانە اقش اسكەرىنىڭ، بازالارىنىڭ بولۋى قاتارلىلار ەكەن. قورىتا ايتقاندا الەمدەگى اقش اسكەرلەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك ورتالارى دەرلىك «قولايلى» كۇيدە. بۇل قۇراما شتاتتاردىڭ وزگە قارسىلاستارىنان ەڭ ءبىر ارتىقشىلىعى قاتارىندا باعالانعان. ياعني، ونىڭ رەسەي جانە قىتاي سەكىلدى قارسىلاستارىندا قۇراما شتاتتارداعىداي الەمنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا ۇرىس جۇرگىزۋدىڭ تاجىريبەسى مەن شارت-جاعدايى جوق.

“The Qazaq Times”