ترامپ قىتايعا قانداي قاقپان قۇردى: بايدەن جالعاستىرا الا ما؟

ەگەر اقش-تاعى سايلاۋدىڭ ناتيجەسى وسى كۇيىندە قالار بولسا، اق ءۇي باسشىسى بولىپ بايدەن كەلمەك. ترامپتىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى قۇراما شتاتتار قىتايدىڭ ينۆەستيتسيالارىن قايتا قاراۋدى كۇشەيتكەنى بەلگىلى. وسى تۇستا ساراپشىلار بايدەن بيلىگى كەزىندە اقش-تاعى قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ جاي-كۇيى قالاي بولادى دەگەنگە باس قاتىرىپ جاتىر.

«بايدەن ترامپتىڭ ىستەگەنىن ىستەي المايدى»

الەمدە نارىقتىق ەكونوميكا باستى ورىندا تۇرعاندىقتان، مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ينۆەستيتسيا اعىمى بەلگىلەيدى. سوندىقتان دا اقش-قىتاي قاتىناسىن باعالاۋدا ەكى ەلدىڭ ينۆەستيتسيا الماسىمىن باقىلاۋ دا ماڭىزدى. باسىم كوپ ساراپشىلار قىتاي ينۆەستيتسياسىن قايتا باعالاۋ اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ساياتىندىقتان بايدەن كەلسە دە قىتاي ينۆەستيتسيالارىنا قاتاڭ قاراۋ جالعاسادى دەپ بولجاپ وتىر. ىشكەرىلەي قاراستىرىپ كورەلىك.

The Wall Street Journal باسىلىمىنىڭ وتكەن ايداعى مالىمەتىنشە، قىتايدىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنا سالعان ينۆەستيتسياسى قازىر نە بارى 4,7 ملرد دوللاردى قۇرايدى. دەمەك، 2016 جىلدان بەرى 90 پايىز كەمىگەن. بۇل تىكەلەي ترامپ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى، ول پرەزيدەنت بولعاننان بەرى قىتايلىق كومپانيالاردىڭ امەريكالىق تەحنولوگيالاردى ساتىپ الۋىنا شەكتەۋ قويدى، بۇعان قوسا قارجىلىق باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، قىتاي كاسىپورىندارىنىڭ قارجى جيناۋىن قيىنداتتى.

The New York Times باسىلىمىندا جاريالانعان ستيۆەن لي مايەرستىڭ ساراپتاماسىندا بايدەن ساياساتتا ءوزىن بارىنشا ۇتىمدى ۇستاي الاتىن ساياساتكەر ەكەنىن ايتا كەلىپ، ول پرەزيدەنت بولىپ جاتسا، اقش-قىتاي قاتىناسى ترامپ تۇسىنداعىدان ءبىرشاما جاقسارىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ديالوگ قىزا تۇسەدى دەپ بولجاعان ەكەن. بىراق، قىتاي ينۆەستيتسياسىنا دەگەن قاتاڭ باقىلاۋ بايدەن كەزىندە دە بوساڭسي قويمايتىنىن باسىم كوپ ساراپشىلار ايتادى. ترامپ جولعا قويعان ساياساتتاردىڭ ىقپالى الە دە ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسپاق.

قىتايدىڭ قۇراما شتاتتارىنداعى ينۆەستيتسيالارىن باقىلاپ وتىرعان ساراپشىلاردىڭ ءبىرى جۋليان ەۆانس-پريچارد (Julian Evans-Pritchard）بۇل جونىندە ءبىرشاما ۇعىنىقتى پىكىرىن ءبىلدىرىپتى.  VOA راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ول بايدەن قىتايمەن مامىلەنى تەڭ ورتادا ۇستاۋعا تىرىسادى، بىراق، قىتايعا قاتىستى اقش-تىڭ ۇستانىمدارى وزگەردى، ونى ورنىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپتى.

ترامپتىڭ باتىل قادامدار جاساپ تۇرعان تۇستا ول پرەزيدەنت رەتىندە اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مۇددەلەرىنە قاتىستى وپەراتسيالارىنا جاۋاپ بەرەتىن CFIUS دەپ اتالاتىن كوميتەتكە بارىنشا ەركىندىك بەردى. ناتيجەسىندە، اتالعان كوميتەت كونگرەسكە بەرگەن ەسەبىندە قىتايمەن ينۆەستيتسيالىق بايلانىستارعا قاتىستى 140 كەلىسىمدى قايتا قاراعانى ءمالىم بولدى. ادەتتە باسقا ەلدەرمەن ءار جىلى بىرنەشە مامىلەلىك كەلىسىمدەر عانا قارالىپ كەلگەن. CFIUS نىساناعا العان مامىلەلەر اراسىندا ميللياردتاعان دوللارلىق ينۆەستيتسيا اعىنىن اقش-قا الىپ بارعان قىتايلىق ءىرى كومپانيالار دا بار. «تيك-توك» جەلىسىنە دەگەن قىسىمدا وسى كوميتەتتىڭ شەشىمدەرى سەبەپ بولدى.  بۇل ارەكەتتەرمەن ترامپ اكىمشىلىگى اقش-تاعى قىتايلىق ينۆەستيتسيالاردىڭ تامىرىنا ۋاقىتشا بولسا دا بالتا شاپتى. ماسەلەنى وسى قىرىنان قاراعاندا، تامىرى بۋىلعان قىتاي ينۆەستيتسياسى قۇراما شتاتتاردا قايتا وركەن جايۋ ءۇشىن قىسقا نە ۇزاق ۋاقىت كەرەك، نە ۋاشينگتوننىڭ تۇبەگەيلى قولداۋى كەرەك.

ماسەلە نەدە؟

ماسەلە مىنادا، ترامپ ساياساتىنىڭ نەگىزىندە عانا ەمەس، قۇراما شتاتتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن كوميتەتتەردىڭ ۇستانىمى نەگىزىندە وندا جۇمىس ىستەيتىن قىتايلىق كومپانيالار ۇلتتىق مۇددەگە قاتەر ءتوندىرۋشى رەتىندە قاراستىرىلا باستادى. بۇل قىتاي كومپانيالارىنىڭ اقش-تا جۇمىس ىستەۋىنە دەگەن قىسىمدى ارتتىردى، ولار ەندى وسى قىسىم استىندا قاۋقارسىز جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر نەمەسە امەريكا نارىعىنان جىلىستاپ شىعىپ كەتپەك.

وسى ارادا مانا ءسوزىن كەلتىرە كەتكەن پريچاردتىڭ تاعى ءبىر ۇتىمدى پىكىرىن كەلتىرە كەتەيىك: «امەريكالىق ساياساتكەرلەر اراسىندا قىتايدىڭ كۇشەيۋى اقش-قا قاۋىپ توندىرەدى دەپ سانايتىندار كوبەيىپ كەلەدى. ولاردىڭ كوبىرەك الاڭدايتىنى زياتكەرلىك مەنشىك قۇقىعى مەن تەحنولوگيا الماسۋى جانە وسىنىڭ ءبارىن قامتىعان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. بۇلار ۋاشينگتون ءۇشىن قىتايمەن جۇمىس ىستەۋدەگى تاۋەكەلدىڭ قۇنىن ارتتىرىپ جىبەردى»، – دەپتى ەۆانس-پريچارد.

ۋاشينگتون دا، بەيجىڭ دە تەرىس اينالدى

اقش پەن قىتايدىڭ قازىرگى قايشىلىعىنا باعا بەرگەن ساياسات ساراپشىلارى، ەكونوميكا ەكسپەرتتەرى جەتەرلىك. سولاردىڭ دەنى كەيىنگى كەزدە قايشىلىقتىڭ ەكى باقىتتا ەكەنىن مويىنداي باستادى. بىلايشا ايتقاندا، تاراپتار ورتاداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردى شەشۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان جوق. كەرىسىنشە، ءار تاراپ وزىنە عانا ءتيىمدى ارەكەتتەردى جاساۋدا. قىتاي جەتەكشىلەرى قازىر «ەرەگەس ساياساتىنا» كوشكەندەي. بۇل رەت اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا سەلقوس قارايتىنىن قىتاي باسشىلارى اشىق ءبىلدىردى، سونداي-اق، بايدەندى امەريكالىق اقپارات قۇرالدارى «جەڭىمپاز»، «كەلەسى پرەزيدەنت» دەپ جازىپ جاتقانىمەن، قىتاي تارابى رەسمي قۇتتىقتاعان جوق جانە ءالى دە بايسالدىلىق تانىتقان بولىپ وتىر (شىن مانىسىندە ولاي ەمەس). قىتاي جەتەكشىلەرى بۇل پوزيتسيالارىمەن كىم بيلىككە كەلسە دە اقش-تىڭ ساياساتى وزگەرمەيدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن اڭعارتتى.

قىتاي قازىر ءوزىنىڭ دامۋىنا قاتىستى مۇددەلەرىن قورعاۋدىڭ ستراتەگيالىق قادامدارىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ جاتىر. جاقىندا قكپ وك پلەنارالىق سەسسياسىندا قىتاي باسشىسى ىشكى نارىقتى كەڭەيتۋ ماسەلەسىن باسا ايتتى. وسىنىڭ ءوزى قىتايدىڭ الداعى جىلداردا سىرتقى نارىققا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ باعىتىندا قادامدار جاسايتىنىن اڭعارتتى. سايكەسىنشە، بۇل قىتايدا جاقىن ارادا اقش-پەن مامىلەسىن جاقسارتۋعا كۇش سالىپ كەتپەيتىنىن بايقاتسا كەرەك.

اقش-تاعى ينۆەستيتسياسىنىڭ قىسقارۋى قىتايعا قالاي اسەر ەتتى؟

تالداۋلار كورسەتكەندەي، اقش-تاعى ينۆەستيتسياسىنىڭ اۋقىمدى قىسقارۋىنان كورى تاۋارلارىنا تاريفتەردى جوعارلاتۋ قىتاي  ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تەز كورسەتتى. ۇيتگەنى قىتايدىڭ كوپتەگەن ەلدەرمەن ەكونوميكالىق بايلانىسى نەگىزىنەن قىسقا مەرزىمدىك تاۋار اينالىمىنا نەگىزدەلگەن. ال، ينۆەستيتسياسىنىڭ قىسقارۋى بۇل بولاشاقتا قىتاي ەكونوميكاسىنا بىرتىندەپ ءارى ۇزاق مەرزىمدىك اسەرىن تيگىزەدى. اسىرەسە، قىتاي تەحنولوگيالىق ينۆەستيتسياسىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى.

بۇلاي ايتۋ وڭاي، بىراق ونىڭ قىتاي ەكونوميكاسىنا كەرى اسەر ەتۋ مەحانيزمى قالاي دەگەن سۇراۇ تۋارى انىق.  بۇل جونىندەگى ەكونوميكا ەكسپەرتتەرىنىڭ ءسوزىن تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزسەك، بىلاي – ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ترامپ ساياساتىنىڭ كەدەرگىلەرى قىتايدىڭ شەتەلدىك تەحنولوگيالار مەن ءادىس-تاسىلدەرىن، تاجىريبەلەرىن الۋىن قيىنداتا تۇسەدى. ناتيجەسىندە، قىتايدىڭ تەحنولوگيالىق دامۋى تۇيىقتالىپ، جاڭا ءوندىرىس، اۋىلشارۋاشىلىق، ءتىپتى قورعانىس سالاسىنداعى تاجىريبەلەرى دە ەسكىرە باستايدى. سونداي-اق، بۇل قىتايدىڭ ءىرى كومپانيالارىنىڭ ابدەن تولىسقان شاعىندا جاھاندىق ءىرى كومپانيالاردىڭ اراسىنان ورىن تابۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ەگەر قىتايلىق كومپانيالار الەم ەكونوميكاسى، قارجى-فينانس جۇيەسى توعىسقان اقش-تان ورىن يەلەي الماسا، بۇل جالپى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ماڭىزدى كوزىن جاۋىپ تاستاۋمەن بىردەي بولادى.

ەكسپەرتتەردىڭ سوزىنشە، قىتاي كاپيتالىنىڭ قىسقارىپ كەتۋى اقش ءۇشىن ونشا كوپ اسەر ەتە قويمايدى. سەبەبى، اقش تەحنولوگيالىق پروگرەسى قارقىندى، ونىڭ ۇستىنە بۇل سالادا سىرتقا تاۋەلدى ەمەس. قۇراما شتات ەكونوميكاسى پاندەميا اسەرىنەن ءبىر ءسۇرىنىپ كەتكەنىمەن، 2017 جىلدان بەرى كوپتەگەن باعىتتا وسۋگە سۇرانىپ تۇرعانىن بايقاتىپ، ينۆەستورلاردى باۋراپ وتىر. قىتايدا دا وزىنە ءتان مۇمكىندىكتەر مەن ەرەكشەلىكتەر بار، بىراق ول ءوز الدىنا اڭگىمە.

بايدەن قايتپەك؟

بايدەن مەن ترامپ «اناۋ ايتقانداي» قاراما-قايشى ويداعى ادام ەمەس، ەكەۋىنىڭ قىتايعا قاتىستى كەيبىر تۇستارداعى ويى بىردەي. ايتالىق، بايدەن دە ترامپقا ۇقساس قىتايدى زياتكەرلىك مەنشىك قۇقىعىنا قۇرمەت ەتپەدى، تەحنولوگيا جاڭالىقتارىن ۇرلادى، ادىلەتسىز ساۋدا جاسادى دەپ سىناعان. ماسەلە، ەكەۋنىڭ ارەكەت ەتۋ تاسىلدەرى ۇقسامايدى دەسە بولادى. بايدەن ترامپتىڭ قىتايلىق تاۋارلارعا دەگەن تاريفتىك ساياساتىن دۇرىس ەمەس دەپ قارايدى، ول تەك اقش-تا عانا ەمەس ءوز وداقتاستارىمىزبەن بىردەي ۋاقىتتا ارەكەت ەتكەندە ءونىمدى بولادى دەپ سانايدى.

نە دەسە دە، جاھاندىق ىندەتتەن كەيىن بۋىلىپ تۇرعان ينۆەستيتسيا اعىنىن ەلىنە بۇرۋعا بايدەن دە كوبىرەك مۇددەلى، بىراق قىتايلىق ينۆەستيتسيانى ەمەس. بۇل بوستىقتى تولتىرۋعا جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، ەۋروپا سەكىلدى نۇسقالارى بار.

“The Qazaq Times”