پاندەميا شىندىعى: «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنىندا» قانشا قازاقستاندىق قايتىس بولدى؟

ەل اۋزىندا «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنى» اتالىپ كەتكەن بيىل جازداعى پاندەميانىڭ تۇسىندا جاقىنىن جوعالتپاعان جان كەمدە-كەم. كوروناۆيرۋستان باسقا ەلدە قانشا ادام قانداي سەبەپتەردەن قايتقانىن انىقتاۋ، بۇعان ىندەتتىڭ اسەرى بار-جوعىن دولبارلاۋ ماقساتىندا بالامالى جانە رەسمي مالىمەتتەردى بىرگە قاراستىرىپ، تالداپ كوردىك. قازاقستان حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى «ەڭ قارالى جازدا» قانشا وتانداسىمىزدان كوز جازىپ قالدىق؟  

استاناداعى جەرلەۋ اگەنتتىكتتەرى ءبىرىنىڭ باستىعى ليۋدميلا يۋرەۆنا اۋەلدە، كوكتەمگى تج كەزىندە، بيلىك كوروناۆيرۋستان قايتقانداردى بولەك زيراتقا جەرلەۋگە بۇيرىق بەرگەنىن، كەيىن شەشىم ءجۇز وزگەرگەنىن ايتادى. شارىقتاۋ شەگى مامىر ايىندا 5,5 مىڭداي ناۋقاس اۋىرادى دەگەن دەنمين-ءنىڭ بولجامى قاتە بولىپ شىقتى. پاندەميا كۇرت ورشىگەن «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنىندا» جەر-جەردەن قارالى حابار قاپتاپ، الەۋمەتتىك جەلىلەر نەكرولوگ جازاتىن پلاتفورماعا اينالىپ كەتكەنى كوپتىڭ ەسىندە. ەلوردالىق تۇرعىن، قابىر قازۋمەن اينالىساتىن ەرمەن باقىتبەك (كەيىپكەردىڭ وتىنىشىمەن ەسىمى وزگەرتىلدى – QT) شىلدە ايىنىڭ العاشقى جارتىسىندا تاۋلىگىنە ورتاشا ەسەپپەن 10-20 قابىر قازعانىن ايتادى.

سالدارىنان اۋرۋحانالارداعى ءمايىتحانالاردىڭ الدىندا كەزەك قالىڭداپ، اقىرى مينيسترلىك سانيتارلىق-گيگيەنالىق نورمالاردى قاتاڭ ساقتاي وتىرىپ كەز كەلگەن زيراتقا جەرلەۋگە رۇقسات بەردى. قۇربان بولعانداردىڭ تۋىستارىنان تۇسكەن شاعىم كوبەيگەندىكتەن بە، جاقىنىنىڭ دەنەسىن «ساتىپ الىپ جاتقاندار» تۋرالى اقپارات جيىلەگەننەن بە، الدە وقشاۋلانعان جاڭا زيراتتار قايتىس بولعانداردىڭ شىنايى ەسەبىن انىقتاۋعا تىرىسقان اقپارات قۇرالدارىنا (31 ارناداعى  «ءسوزدىڭ شىنى كەرەك», ازاتتىق راديوسىنىڭ جۋرناليستىك زەرتتەۋلەرى) «قولجەتىمدى ايعاق» بولماسىن دەدى مە، ۇكىمەت بىردەن وسى شەشىمگە كەلدى. اركىم قال-قادىرىنشە جانازاسىن وتكىزىپ، جاقىنىن قارا جەرگە تاپسىرىپ جاتتى. Transparency International  حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ 2019 جىلعا ارنالعان ەسەبىندە جەمقورلىققا توزبەۋشىلىك يندەكسى بويىنشا قازاقستان 180 ەلدىڭ ىشىندە 113-ورىندا تۇراتىن ەلدە قاۋىرت شاقتا ادەتتەگىدەي جۇرت قاجەتسىنگەن دۇنيەلەردىڭ باعاسى شارىقتاپ شىعا كەلدى. قۇلپىتاس قۇنىنان باستاپ ەسكەرتكىش تاقتايى، جەرلەۋ ءراسىمى، قابىر قازۋدىڭ اقىسى كەمىندە بىرنەشە ەسەگە ارتقان.

ازاتتىق راديوسىنىڭ زەرتتەۋ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ءبىر عانا تاراز قالاسىنداعى «تەكتۇرماس» جانە «جاس كىلەم» زيراتتارىندا بيىلعى «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنىندا» 637 ادام، بىلتىر ءدال وسى ارالىقتا 294 ادام جەرلەنگەن. ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ QT-عا بەرگەن جاۋابىندا جامبىل وبلىسىندا 2019 جىلى ەكى ايدا 1270, بيىل ماۋسىم مەن شىلدە ايلارىندا 2571 ادام قايتىس بولعانى تۋرالى كورسەتىلگەن. ساندارعا ءجىتى قاراپ، ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بايقاۋعا بولادى.

ساندار استارلاپ سويلەيدى...

دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى كوروناۆيرۋسقا شالدىعىپ قايتىس بولعاندار جونىندەگى ستاتيستيكاسىندا ماۋسىمدا – 147, شىلدەدە – 870 ادام دەپ كورسەتكەن. ەندى بۇرىنعى دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى ليۋدميلا بيۋرابەكوۆانىڭ قىركۇيەك ايىندا رەداكتسياعا بەرگەن رەسمي جاۋابىنداعى دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق.  2019 جانە 2020 جىلدارى 1 قاڭتار مەن 31 شىلدە ارالىعىنداعى اۋرۋلاردىڭ حالىقارالىق جىكتەلىمىندە J12-18 كودتارىمەن بەلگىلەنەتىن پنەۆمونيانىڭ بارلىق تۇرىنە شالدىققان جانە قايتقان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى ويلاندىرماي قويمايدى.

ۆيتسە-ءمينيستردىڭ مالىمەتىنشە, پنەۆمونيادان ماۋسىم ايىندا 628, شىلدەدە 2149 ادام ومىردەن وتكەن. بۇل بىلتىرعا قاراعاندا 2,2-دەن (ماۋسىم) 8,4 ەسەگە (شىلدە) دەيىن ارتىق. COVID ىندەتى شىققالى بەرى قاڭتار-شىلدە ارالىعىندا قازاقستاندا 256 مىڭداي ادام پنەۆمونيامەن اۋىرعان، ونىڭ 4 مىڭعا جۋىعى قايتىس بولعان.

ددسۇ وكىلى مايكل رايان 11 شىلدە كۇنى قازاقستاندا كۇرت ورشىگەن پنەۆمونيانى تىكەلەي كوروناۆيرۋسپەن بايلانىستى ەكەنى جونىندە تۇسىندىرمە بەرگەن. ءتىپتى ايدىڭ ورتاسىندا مينيسترلىككە (باسقا جىلدان ەرەك قارقىنداعى) پنەۆمونيا مەن كوروناۆيرۋستى بىرىكتىرۋ جونىندە نۇسقاۋ جاساپ، كودىن بەلگىلەگەن. وسىعان قاراماستان بيلىك ىندەت قارقىنى باسىلعانعا، تامىز ايىنىڭ باسىنا دەيىن «دايىندىق كەزەڭىن» سىلتاۋراتىپ قوسپادى. مىڭداعان كەيستىڭ ەشبىرى كوروناۆيرۋستىڭ جالپى ستاتيستيكاسىنا ەنگىزىلمەدى. ساراپشىلاردىڭ 256 مىڭداي پنەۆمونيانىڭ اراسىنان كوروناۆيرۋستىق ءتۇرىن اجىراتۋعا بولاتىنى جونىندە تالاي رەت ايتسا دا، مينيستر الەكسەي تسوي كومانداسىمەن بىرگە «تەحنيكالىق جاعىنان قيىن» ەكەنىن العا تارتتى. تامىز-قازان ايلارىنىڭ ارالىعىندا دەرتتىڭ بەتى قايتقان كەزدە دە مينيسترلىك ادەتتەگىدەن 3,3 ەسەگە ارتىق پنەۆمونيا جاعدايىن  قايتا سۇزۋگە كوڭىل اۋدارمادى، ارەكەت ەتپەدى. رەداكتسيا ءجۋرناليسىنىڭ سۇراعىنا ايتقان جاۋابىندا ۆيتسە-مينيستر اجار عينيات ۇكىمەتتىڭ بۇل ىستە قۇلىقسىز ەكەنىن ەكى مارتە كەسىمدى تۇردە مالىمدەگەن. بيلىكتىڭ بۇل ارەكەتى قوعام تارپىنان «ساياسي يميدج جولىنداعى وتىرىك»، «مانيپۋلياتسيا» دەگەن سىنعا ۇشىرادى.

پاندەمياداعى ءولىم ءوسىمىن راستايتىن ستاتيستيكا كوميتەتى 2018 جىلى ماۋسىم-شىلدەدە قازاقستاندا 21 809 ادام، 2019 جىلى وسى ۋاقىتتا 22 708 ادام، ال بيىل 43 127 ادام قايتىس بولعانىن جاريالادى. رەسمي دەرەككە ساي، پاندەميا داۋىرىندەگى «ماۋسىم-شىلدە قىرعىنىندا» قايتقاندار بىلتىرعا قاراعاندا 20 419 ادامعا كوبىرەك بولعان.

تاراتىپ ايتساق،

ماماندار جازعى كارانتين كەزىندە مەديتسينا سالاسىندا جۇكتەمەنىڭ ارتۋىنا جانە جوسپارلى ەمدەۋ پروتسەسىنىڭ توقتاۋىنا بايلانىستى سوزىلمالى اۋرۋلارى بار ءارى توسىن جاراقات العان جاندارعا دەر كەزىندە كومەك كورسەتىلمەۋى سەبەپتى قۇرباندار سانىنىڭ ءوسۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەدى. رەداكتسيا وسى ماسەلەنى ناقتىلاۋ ماقساتىندا ستاتيستيكا كوميتەتىنەن قايتقانداردىڭ ءولىم سەبەپتەرىنىڭ كورسەتكىشىن سۇراتتى. رەسمي جاۋاپ-مالىمەتكە قاراعاندا، بيىل جازاتايىم جاعدايدان، ۋلانۋدان، جاراقاتتان، سۋيتسيدتەن، سۋعا كەتۋدەن، كولىك اپاتىنان قايتقاندار ايتارلىقتاي ازايعان.

ءارتۇرلى ومىرلىك جاعداياتتاردان قايتقاندار قاتارىنىڭ ءبىرشاما كەمۋىنە كارانتين شەكتەۋى اسەر ەتۋى مۇمكىن. دەگەنمەن وسى جىلى كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى ەنەتىن تىنىس جولدارى جانە ترومبوز ءتۇزىلۋ جولى قان اينالىمى جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىنان كوز جۇمعاندار ەسەلەپ كوبەيگەن. بيىل جەتى ايدا تىنىس الۋ ورگاندارى اۋرۋىنان دەمى ۇزىلگەندەردىڭ ستاتيستيكاسى وتكەن جىلدارداعى جيىنتىق ەسەپكە جۋىقتاعان: قاڭتار-شىلدە ارالىعىندا 15 مىڭنان استام قايتسا، 2019 جىلعى ون ەكى ايدا 16 مىڭ، 2018 جىلى 15,8 مىڭ ادام كوز جۇمعان. سونداي-اق، قان اينالىمى جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى سەبەبىنەن قايتىس بولعانداردىڭ ايلىق ورتاشا ەسەبى بىلتىر 2,5 مىڭ، ال بيىل 2,9 مىڭعا جەتكەن. جانە جۇقپالى-پارازيتارلى  اۋرۋلاردان جەتى ايدا وتكەن جىلدى تۇتاستاي العانداعى ەسەپتەن 755-كە ارتىق ادام قايتىس بولعان.

ەرەكشە ەكپىن قويىپ ايتاتىن تاعى ءبىر جايت – 2015 جانە 2019 جىلدارى تۇماۋ، تىنىستاۋ ورگاندارىنىڭ اسقىنعان اۋرۋلارى مەن پنەۆمونيادان 3670-4183 ارالىعىندا ادام، ال بيىل جەتى ايدا اتالعان دەرتتەردەن 7365 قازاقستاندىق قايتىس بولعان.

وسىلايشا، ساراپشىلاردىڭ كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى دەرت قوزدىرۋشى فاكتور رەتىندە اعزانىڭ سوزىلمالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋ قابىلەتىن السىرەتىپ، ولىمگە اكەپ سوقتىرادى دەگەن تۇجىرىمىن شىندىققا جاناسادى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. مۇنى «ۆيرۋس مەكەندەيتىن» اعزا مۇشەلەرى اۋرۋىنان قايتىس بولعانداردىڭ سانى پروتوپاندەميا كەزەڭىنە قاراعاندا الدەقايدا كوپتىگىنەن اڭعارۋعا بولادى.

قازىرگى تاڭدا قازاقستان ۇكىمەتى كوروناۆيرۋس (كۆي+ / U07.1) پەن ونىڭ پنەۆمونيالىق (كۆي- / U07.2) تۇرىنە شالدىققانداردى ەكى بولەك قاراستىرادى. جيىنتىق سانىن سۇراعاندارعا دەنمين وكىلى باعدات قوجاحمەتوۆ كالكۋلياتورمەن ەسەپتەۋگە كەڭەس بەرەدى. تسيفرلىق دامۋ سالاسى ءساتسىز بولعانىن پرەزيدەنتى مويىنداعان بيلىك ونلاين ساناعىش رەسۋرس جاساي الماسا دا،  ددسۇ سايتىندا ەلدەگى اۋىرعانداردىڭ سانى 142 مىڭنان اسقانى كورسەتىلىپ تۇر. پنەۆمونيانىڭ كوروناۆيرۋستىق تۇرىنەن (U07.2 / كۆي - دياگنوزى قويىلعاندار 34 مىڭنان ارتىق) باسقا اۋرۋلارىمەن اۋىرعاندار سانى 337 مىڭنان استى. ال 13 ناۋرىزدان بەرى COVID-19 ينفەكتسياسىن جۇقتىرعاندار قاتارى 108 مىڭعا جەتكەن. رەسمي دەرەك بويىنشا، پاندەميا باستالعالى جالپى جيىنى ۆيرۋس جۇققانداردىڭ 2694-ءى (كۆي+ – 1 756, كۆي- – 362, ىلەسپە اۋرۋلاردان – 576) قايتىس بولعان.

*كەيبىر دەرەكتەر 12 ايعا جيىنتىق ەسەبىندە بەرىلدى، سەبەبى وتكەن جىلدارداعى ايلىق كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولمادى

*بيىل تامىز ايىنداعى ستاتيستكيكا دايىن بولعاندا اقپارات تولىقتىرىلادى

"The Qazaq Times"