Qazaqstanda 2020 jılı jazda indet kürt örşuinen mıñdağan adam qaytıs bolğan. Fotokollaj: QT

El auzında «mausım-şilde qırğını» atalıp ketken biıl jazdağı pandemiyanıñ twsında jaqının joğaltpağan jan kemde-kem. Koronavirustan basqa elde qanşa adam qanday sebepterden qaytqanın anıqtau, bwğan indettiñ äseri bar-joğın dolbarlau maqsatında balamalı jäne resmi mälimetterdi birge qarastırıp, taldap kördik. Qazaqstan halqınıñ täuelsizdik tarihındağı «eñ qaralı jazda» qanşa otandasımızdan köz jazıp qaldıq?  

Astanadağı jerleu agenttiktteri biriniñ bastığı Lyudmila YUr'evna äuelde, köktemgi TJ kezinde, bilik koronavirustan qaytqandardı bölek ziratqa jerleuge bwyrıq bergenin, keyin şeşim jüz özgergenin aytadı. Şarıqtau şegi mamır ayında 5,5 mıñday nauqas auıradı degen DenMin-niñ boljamı qate bolıp şıqtı. Pandemiya kürt örşigen «mausım-şilde qırğınında» jer-jerden qaralı habar qaptap, äleumettik jeliler nekrolog jazatın platformağa aynalıp ketkeni köptiñ esinde. Elordalıq twrğın, qabir qazumen aynalısatın Ermen Baqıtbek (keyipkerdiñ ötinişimen esimi özgertildi – QT) şilde ayınıñ alğaşqı jartısında täuligine ortaşa eseppen 10-20 qabir qazğanın aytadı.

Saldarınan auruhanalardağı mäyithanalardıñ aldında kezek qalıñdap, aqırı ministrlik sanitarlıq-gigienalıq normalardı qatañ saqtay otırıp kez kelgen ziratqa jerleuge rwqsat berdi. Qwrban bolğandardıñ tuıstarınan tüsken şağım köbeygendikten be, jaqınınıñ denesin «satıp alıp jatqandar» turalı aqparat jiilegennen be, älde oqşaulanğan jaña zirattar qaytıs bolğandardıñ şınayı esebin anıqtauğa tırısqan aqparat qwraldarına (31 arnadağı  «Sözdiñ şını kerek», Azattıq radiosınıñ jurnalistik zertteuleri) «qoljetimdi ayğaq» bolmasın dedi me, ükimet birden osı şeşimge keldi. Ärkim qal-qadirinşe janazasın ötkizip, jaqının qara jerge tapsırıp jattı. Transparency International  halıqaralıq wyımınıñ 2019 jılğa arnalğan esebinde jemqorlıqqa tözbeuşilik indeksi boyınşa Qazaqstan 180 eldiñ işinde 113-orında twratın elde qauırt şaqta ädettegidey jwrt qajetsingen dünielerdiñ bağası şarıqtap şığa keldi. Qwlpıtas qwnınan bastap eskertkiş taqtayı, jerleu räsimi, qabir qazudıñ aqısı keminde birneşe esege artqan.

Azattıq radiosınıñ zertteu mälimetine süyensek, bir ğana Taraz qalasındağı «Tektwrmas» jäne «Jas kilem» zirattarında biılğı «mausım-şilde qırğınında» 637 adam, bıltır däl osı aralıqta 294 adam jerlengen. Statistika komitetiniñ QT-ğa bergen jauabında Jambıl oblısında 2019 jılı eki ayda 1270, biıl mausım men şilde aylarında 2571 adam qaytıs bolğanı turalı körsetilgen. Sandarğa jiti qarap, aytarlıqtay ayırmaşılıq bayqauğa boladı.

Sandar astarlap söyleydi...

Densaulıq saqtau ministrligi koronavirusqa şaldığıp qaytıs bolğandar jönindegi statistikasında mausımda – 147, şildede – 870 adam dep körsetken. Endi bwrınğı densaulıq saqtau vice-ministri Lyudmila Byurabekovanıñ qırküyek ayında redakciyağa bergen resmi jauabındağı derekterge nazar audarsaq.  2019 jäne 2020 jıldarı 1 qañtar men 31 şilde aralığındağı Aurulardıñ halıqaralıq jikteliminde J12-18 kodtarımen belgilenetin pnevmoniyanıñ barlıq türine şaldıqqan jäne qaytqan qazaqstandıqtardıñ sanı oylandırmay qoymaydı.

Vice-ministrdiñ mälimetinşe, pnevmoniyadan mausım ayında 628, şildede 2149 adam ömirden ötken. Bwl bıltırğa qarağanda 2,2-den (mausım) 8,4 esege (şilde) deyin artıq. COVID indeti şıqqalı beri qañtar-şilde aralığında Qazaqstanda 256 mıñday adam pnevmoniyamen auırğan, onıñ 4 mıñğa juığı qaytıs bolğan.

DDSW ökili Maykl Rayan 11 şilde küni Qazaqstanda kürt örşigen pnevmoniyanı tikeley koronaviruspen baylanıstı ekeni jöninde tüsindirme bergen. Tipti aydıñ ortasında ministrlikke (basqa jıldan erek qarqındağı) pnevmoniya men koronavirustı biriktiru jöninde nwsqau jasap, kodın belgilegen. Osığan qaramastan bilik indet qarqını basılğanğa, tamız ayınıñ basına deyin «dayındıq kezeñin» sıltauratıp qospadı. Mıñdağan keystiñ eşbiri koronavirustıñ jalpı statistikasına engizilmedi. Sarapşılardıñ 256 mıñday pnevmoniyanıñ arasınan koronavirustıq türin ajıratuğa bolatını jöninde talay ret aytsa da, ministr Aleksey Coy komandasımen birge «tehnikalıq jağınan qiın» ekenin alğa tarttı. Tamız-qazan aylarınıñ aralığında derttiñ beti qaytqan kezde de ministrlik ädettegiden 3,3 esege artıq pnevmoniya jağdayın  qayta süzuge köñil audarmadı, äreket etpedi. Redakciya jurnalisiniñ swrağına aytqan jauabında vice-ministr Ajar Ğiniyat Ükimettiñ bwl iste qwlıqsız ekenin eki märte kesimdi türde mälimdegen. Biliktiñ bwl äreketi qoğam tarpınan «sayasi imidj jolındağı ötirik», «manipulyaciya» degen sınğa wşıradı.

Pandemiyadağı ölim ösimin rastaytın Statistika komiteti 2018 jılı mausım-şildede Qazaqstanda 21 809 adam, 2019 jılı osı uaqıtta 22 708 adam, al biıl 43 127 adam qaytıs bolğanın jariyaladı. Resmi derekke say, pandemiya däuirindegi «mausım-şilde qırğınında» qaytqandar bıltırğa qarağanda 20 419 adamğa köbirek bolğan.

Taratıp aytsaq,

Mamandar jazğı karantin kezinde medicina salasında jüktemeniñ artuına jäne josparlı emdeu procesiniñ toqtauına baylanıstı sozılmalı auruları bar äri tosın jaraqat alğan jandarğa der kezinde kömek körsetilmeui sebepti qwrbandar sanınıñ ösui mümkin ekenin eskertedi. Redakciya osı mäseleni naqtılau maqsatında Statistika komitetinen qaytqandardıñ ölim sebepteriniñ körsetkişin swrattı. Resmi jauap-mälimetke qarağanda, biıl jazatayım jağdaydan, ulanudan, jaraqattan, suicidten, suğa ketuden, kölik apatınan qaytqandar aytarlıqtay azayğan.

Ärtürli ömirlik jağdayattardan qaytqandar qatarınıñ birşama kemuine karantin şekteui äser etui mümkin. Degenmen osı jılı koronavirus infekciyası enetin tınıs joldarı jäne tromboz tüzilu jolı qan aynalımı jüyesiniñ aurularınan köz jwmğandar eselep köbeygen. Biıl jeti ayda tınıs alu organdarı auruınan demi üzilgenderdiñ statistikası ötken jıldardağı jiıntıq esepke juıqtağan: qañtar-şilde aralığında 15 mıñnan astam qaytsa, 2019 jılğı on eki ayda 16 mıñ, 2018 jılı 15,8 mıñ adam köz jwmğan. Sonday-aq, qan aynalımı jüyesiniñ auruları sebebinen qaytıs bolğandardıñ aylıq ortaşa esebi bıltır 2,5 mıñ, al biıl 2,9 mıñğa jetken. Jäne jwqpalı-parazitarlı  aurulardan jeti ayda ötken jıldı twtastay alğandağı esepten 755-ke artıq adam qaytıs bolğan.

Erekşe ekpin qoyıp aytatın tağı bir jayt – 2015 jäne 2019 jıldarı twmau, tınıstau organdarınıñ asqınğan auruları men pnevmoniyadan 3670-4183 aralığında adam, al biıl jeti ayda atalğan dertterden 7365 qazaqstandıq qaytıs bolğan.

Osılayşa, sarapşılardıñ koronavirus infekciyası dert qozdıruşı faktor retinde ağzanıñ sozılmalı aurularğa qarsı twru qabiletin älsiretip, ölimge äkep soqtıradı degen twjırımın şındıqqa janasadı dep topşılauğa boladı. Mwnı «virus mekendeytin» ağza müşeleri auruınan qaytıs bolğandardıñ sanı protopandemiya kezeñine qarağanda äldeqayda köptiginen añğaruğa boladı.

Qazirgi tañda Qazaqstan Ükimeti koronavirus (KVI+ / U07.1) pen onıñ pnevmoniyalıq (KVI- / U07.2) türine şaldıqqandardı eki bölek qarastıradı. Jiıntıq sanın swrağandarğa DenMin ökili Bağdat Qojahmetov kal'kulyatormen esepteuge keñes beredi. Cifrlıq damu salası sätsiz bolğanın prezidenti moyındağan bilik onlayn sanağış resurs jasay almasa da,  DDSW saytında eldegi auırğandardıñ sanı 142 mıñnan asqanı körsetilip twr. Pnevmoniyanıñ koronavirustıq türinen (U07.2 / KVI - diagnozı qoyılğandar 34 mıñnan artıq) basqa aurularımen auırğandar sanı 337 mıñnan astı. Al 13 naurızdan beri COVID-19 infekciyasın jwqtırğandar qatarı 108 mıñğa jetken. Resmi derek boyınşa, pandemiya bastalğalı jalpı jiını virus jwqqandardıñ 2694-i (KVI+ – 1 756, KVI- – 362, ilespe aurulardan – 576) qaytıs bolğan.

*keybir derekter 12 ayğa jiıntıq esebinde berildi, sebebi ötken jıldardağı aylıq körsetkişterge qol jetkizu mümkin bolmadı

*biıl tamız ayındağı statistkika dayın bolğanda aqparat tolıqtırıladı

"The Qazaq Times"