قازىرگى الەمدىك جاعداي مەن ەلىمىزدە كەڭىنەن ەتەك العان وكپەنىڭ وزگەشە قابىنۋ اۋرۋى بارشانى الاڭداتىپ وتىرعانى بەلگىلى. ارينە، دارىگەر رەتىندە بىزدە الاڭداۋشىلىق بىلدىرەمىز. سوندىقتان دا قازاق حالىق ەمشىلىگىندە ساقتالعان وكپە اۋرۋىنا قاتىستى كەيبىر ەمدىك تاسىلدەر مەن رەتسەپتتىك امالداردى ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. ەگەر ۇسىنعاندارىم دارىگەرلەردىڭ نازارىنا ىلىگىپ، زەرتحانالاردىڭ سىناعى ارقىلى حالىق قاجەتىنە جاراپ جاتسا بەك قۋانار ەدىم.
قازاق ەمشىلەرى ادەتتە وكپە اۋرۋلارىن بىرنەشە تۇرگە ءبولىپ داۋالاعان. باستىلارىن – قۇرت وكپە، جەل وكپە، قارا وكپە، تەسىك وكپە سىندى تۇرلەرگە بولەتىن بولعان.
قۇرت وكپە نەمەسە وكپە تۋبەركۋلەزىن (شيكوتكى) سىناپپەن ىستاۋ ارقىلى ەمدەگەن. كۇنىنە ءبىر رەتتەن ءۇش كۇن ىستاپ جازعان. اسقىنعان وكپە تۋبەركۋلەزىن ەمدەۋدە كەيدە جەتى كۇندىك ۋاقىتتى شارت ەتىپ، سىناپتى الاقانعا سالىپ ۋقالاتىپ ەمدەپ ساۋىقتىرعان. وكپە قابىنۋ، جەل وكپەلەردى ەمدەۋدە سيىر سۇتىنە، قويدىڭ قۇيرىق مايىنا سىردى ءولتىرىپ جالاتقان نەمەسە ساسىردىڭ (ساسىق قۋرايدىڭ) تامىرىن، شايىرىن سەمىز ەركەك قويدىڭ سورپاسىنا بىقتىرىپ ىشكىزىپ، ادا-كۇدە ساۋىقتىرعان.
بۇدان سىرت ۇلاردىڭ، تاۋىقتىڭ ءوتىن ەم ءدارى رەتىندە قولدانىپ سوزىلمالى كوكساۋ بولعاندارعا، بالالاردىڭ كوك جوتەلىنە ىشكىزىپ ەمدەگەن. قىزىل ميا تامىرىن قايناتىپ، وكپەنى ءجىبىتىپ قاقىرىق تۇسىرۋگە، قوي، سيىر وتىمەن ادەتتەگى كوك جوتەل بولعان ادامداردى ەمدەپ ساۋىقتىرعان. ۋسويقى قابىعىمەن جالبىزدى قوسىپ قايناتىپ، كەڭىردەكتىڭ قابىنۋىن، تۇماۋدى ەمدەگەن. كۇشالانى سۇتكە اشىتىپ، ءۇش ايلىق ۋاقىت شارت قىپ، وكپە شيكوتكىسىن (وكپە تۋبەركۋلەزىن) تىنىس جولىنىڭ سالماقتى سوزىلمالى قابىنۋىن ەمدەگەن.
جەڭىل تۇردەگى وكپە تۋبەركۋلەزىن ەمدەۋدە قوي ەتى مەن سورپاسىن ۇزبەي ىشكىزىپ، جەگىزىپ اۋرۋدان ايىقتىرعان. ال جاس بالالاردىڭ وكپە تۋبەركۋلەزىن ەمدەۋدە تۇساق قويدىڭ ءسۇتىن ىشكىزىپ اۋرۋدان ساۋىقتىرعان.
قىتايدىڭ التاي-تارباتاي وڭىرلەرىندە وتكەن عاسىردا مۇنداي بايىرعى ەممەن ەمدەيتىن ەمشىلەر كوپ بولعان. قازاقتار ەمشىلەردىڭ بۇل ەمدەۋ امالدارىن «قازاقى قارا ەم» دەپ اتاعان.
قازاق ەمشىلەرىنىڭ كەيبىر ەمدەۋ تاسىلدەرىنە ايالداساق، ولار ۋلى دارىلەردى كوبىرەك قولداناتىن بولعان. ۋلى دارىلەردەن ءدارى جاساپ ىستەتۋدە ادام اعزاسىنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە بولاتىن «تەگى جامان» اۋرۋعا ءمالىم مولشەردەگى الماستى سيىردىڭ سۇتىنە ء(بىر قۇمىراداي) سالىپ شايقاپ، الماس ابدەن ولگەننەن كەيىن ىشكىزىپ اۋرۋدان ايىقتىرعان. سىناپتان ءدارى جاساپ ەكى ءتۇرلى پايدالانعان، ءبىر ءتۇرى – ءمالىم مولشەردەگى سىناپتى ءمالىم مولشەردەگى مايدا ۇنمەن سۇتكە قوسىپ يلەپ «ءولتىرىپ»، اۋىرعان ادامنىڭ ەكى الاقانىنىڭ اراسىنا سالىپ، مىجىتىپ ۋقالاتقان. ەندى ءبىر ءتۇرى ˗ سىناپ، ءسۇت، ۇن ۇشەۋىن قوسىپ، يلەپ ابدەن «ولگەن» سوڭ، ءبولىپ-ءبولىپ اۋىرعان ادامعا جۇتقىزعان. سىردى ەرىتىلگەن قويدىڭ قۇيرىق مايىنا ءولتىرىپ، اۋرۋدىڭ احۋالىنا قاراي كۇنىنە بىردە ەكى رەت ازدان جۇتقىزىپ، ءتۇرلى تىنىس جولدارى اۋرۋلارىن ەمدەپ جازعان.
بۇگىنگى مەديتسينامەن قاراعاندا بۇلاردىڭ بارلىعى قولدانۋعا بولمايتىن نەمەسە ەرەكشە زاڭنامالىق رۇقسات اياسىندا عانا قولدانۋعا بولاتىن ەمدىك تاسىلدەرگە جاتادى. اسىرەسە، الماس، سىناپ سىندى ۋلى زاتتاردى بەتالدى پايدالانۋعا تىيىم سالىنادى.
قازاق حالقى ءتورت تۇلىك مالعا سۇيەنگەن ءوزىنىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق باي تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا دەنىنىڭ ساۋ، باسىنىڭ امان، باۋىرىنىڭ ءبۇتىن بولۋى ءۇشىن مال ونىمدەرىن ءجيى پايدالاناتىن بولعان.
مالدىڭ تەرىسى مەن جۇنىنەن جاسالاتىن كيىم-كەشەكتى دەنەنىڭ جىلىلىعىن ساقتاپ، سۋىقتان قورعانۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى ەتكەن حالقىمىز ەت، ءسۇت ونىمدەرىن دە ءومىرىنىڭ ارقاۋى ەتە ءبىلدى.
ءبىز قازاق ەمشىلىگى جانە شىعىس تيبەت مەديتسيناسى مەن ءوز تاجىريبەمىزدەگى كەيبىر ءادىس-امالدار مەن ەمدەۋ تاسىلدەرىن كوپشىلىكتىڭ زەرتتەپ-زەردەلەۋىنە ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.
قازاقتا: «ەت ەتكە، سورپا بەتكە» دەگەن ءبىر ناقىل ءسوز بار. سوندىقتان دا «جامان اۋرۋدىڭ ەمى – جاقسى تاماق» دەپ، ەت جەپ سورپا ءىشۋدى ەرەكشە ماڭىزدى ورىنعا قويا بىلگەن. سونىڭ ىشىندە تىنىس جولدارى مەن وكپەگە قاتىستى بارلىق اۋرۋلارعا قويدىڭ قۇيرىق مايى مەن سورپاسىن پايدالانۋدى كوپ دارىپتەيدى. اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ:
سۇراساڭ ىلە جەردىڭ ورتاسىنداي،
ەگەردە دەنە بولسا قولقاسىنداي.
تاۋى – التىن، تاسى – كۇمىس، اعاشى – جەز،
سۋلارى ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي، – دەگەن ولەڭىندەگى «ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي» دەگەن ءسوزدىڭ ەرەكشە ءمانى بار. قازاق حالقى ەمدىك، قۋاتتىق قاسيەتى جاعىنان ەركەك قويدىڭ سورپاسىن وتە جوعارى باعالايدى. ەركەك قوي دەپ كوبىنەسە 2-3 جاس شاماسىنداعى قويدىڭ ەركەگىن مەڭزەيدى. دەنەگە اۋرۋدىڭ كىرۋى ادام ورگانيزمىنىڭ بەلگىلى بوستىق – ءالسىز تۇسىن تاڭدايدى. سوندىقتان دا ەت جەپ سورپا ءىشۋدى داعدىعا اينالدىرعان، تازا اۋادا، ات ۇستىندە جۇرگەن حالقىمىز كوپ جاعدايدا اۋرۋ-سىرقاۋدان ادا، ساۋ-سالامات ءومىر سۇرەتىن بولعان.
حالىق ەمىندە: «قاي جەرىڭ اۋىرسا، مالدىڭ سول مۇشەسىن جە» دەيتىن قاراپايىم قاعيدا بار. سول بويىنشا وكپەنى قۋاتتاندىرۋعا قويدىڭ قۇيرىق مايى مەن سورپاسىنان قالسا، وكپەسىن جەۋدى دارىپتەيدى. جوتەل دەمىكپەسىنە - دەنى ساۋ جاس قويدىڭ وكپەسىن ءتىلىپ، سىركە سۋىنا قايناتىپ، پىسكەننەن كەيىن كۇنىنە ەكى جاپىراق جەسە قاقىرىقتى بوساتىپ، جوتەلدى باسادى. جىلقىنىڭ وكپەسى وكپە اۋرۋلارعا، جۇرەگى جۇرەك اۋرۋلارعا ەم دەپ قارايدى.
ەتتەن كەيىنگى قازاق حالقىنىڭ بايىرعى تاعامدارىنىڭ كوبى ءسۇت ونىمدەرىنەن قۇرالادى. «قويدىڭ ءسۇتى قورعاسىن، قويدى ۇرعان وڭباسىن» دەگەندەگى قورعاسىن – قوي ءسۇتىنىڭ ايرىقشا ءسىڭىمدى، قۋاتتى، جۇعىمدى ەمدىك قاسيەتتەرىنە قاراتىلعان.
تومەندە ءسۇت ونىمدەرىنىڭ وكپە جانە تىنىس الۋ جولدارىنا پايداسىنا ازىراق ايالدايمىز.
ءسۇتتى – تۇيە ءسۇتى (شۇبات), ەشكى ءسۇتى، جىلقى ءسۇتى (ساۋمال-قىمىز), سيىر ءسۇتى دەپ بولەمىز.
شۇبات ˗ وكپە قۇرت اۋرۋىنا تاماشا ەم. ول دەنەنىڭ قىزۋىن باسادى، قانداعى توسقىندىق وزگەرىستەردى جويىپ، ناۋقاسقا قۋات قوسادى، وكپەنىڭ رەڭىن جاقسارتادى.
شۇباتتاعى بەلوك، ماي جانە باسقا قورەكتىك زاتتار بارلىق اشىتىلعان سۋسىنداردان الدە قايدا جوعارى. شۇبات قۇرامىنداعى بەلوك سيىر سۇتىنەن 1,5 ەسە، قىمىزدان 2 ەسە ارتىق. شۇبات وكپە، اسقازان، ىشەك اۋرۋلارىنا بىردەن-ءبىر شيپا، قاندى تولىقتىرادى.
باسقا ءسۇت ونىمدەرى سياقتى شۇباتتان دا كۇشتى ءسىڭىمدى قۇرت دايىندالادى. قۋاتى جاعىنان تۇيە قۇرتى ەتتەن دە، ىرىمشىكتەن دە اسىپ تۇسەدى. ونىڭ قۇنارلىلىعى جوعارى تاعامدىق ءونىم عانا ەمەس، ناۋقاۋتارعا بەرىلەتىن دارىلىك ءونىم رەتىندە قاراۋعا دا بولادى.
جاسى ۇلعايعان قارتتارعا، اۋرۋ سالدارىنان دەنە قۋاتى السىرەگەن ناۋقاستارعا كۇنىنە ەكى نەمەسە ءۇش مەزگىل، كەمىندە ءبىر رەت شۇبات ىشكىزگەن پايدالى. شۇباتتى ىشكەن ادامنىڭ دەنەسى بالبىراپ، ۇيقىسى جاقسارادى. رۋحاني جاقتان سەرگيدى، تىنىس الۋ جولى جاقسارىپ، وكپە قىزمەتى كۇشەيەدى. شۇباتقا قوسا باعلان ەتىمەن سورپالانىپ، تازا اۋادا دەمالسا تىپتەن جاقسى.
قازاق ەمشىلىگىندە كەڭىردەكشەلەردىڭ سوزىلمالى قابىنۋىنا (جەل وكپەگە), كۇشالا شۇباتىمەن ەمدەۋدىڭ ءونىمى توتەنشە جاقسى بولادى.
ناقتىلاپ ايتقاندا، 2-3 تال كۇشالانى (تۇگى قىرىلعان) تۇيە ءسۇتى قۇيىلعان ساباعا سالىپ، ابدەن ءپىسىپ، جىلىداي وراپ، ءتۇن اسىرعان سوڭ، ءار رەتتە ءبىر شىنىدان كۇنىنە 3 رەت ىشەدى. وسىلاي 2-3 اي جالعاستىرسا كورنەكتى ءونىم بەرەدى. مۇنى كۇشالا شۇبات دەيدى. كۇشالا ۋلى نارسە بولعاندىقتان ونى بەتالدى ىستەتۋگە بولمايدى.
قۇنارلىلىعى جاعىنان شۇباتتان كەيىن ەشكى ءسۇتى جوعارى باعالانادى. ءتىپتى مەديتسينا تىلىمەن ايتقاندا ونى «انا سۇتىمەن بارابار» دەسەدى.
جاڭا ساۋىلعان ءسۇتتىڭ ەمدىك قاسيەتى وتە كۇشتى بولادى. كۇن سايىن تاماقتىڭ الدىندا جارتى ساعات بۇرىن ءبىر كەسە شيكى ەشكى ءسۇتىن ءىشىپ العان ادامنىڭ اعزاسى ساۋ بولادى، ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا بوي الدىرمايدى. جاڭا ساۋىلعان ءسۇتتىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى – ونىڭ قۋاتى 4-5 ساعاتقا دەيىن ىشەكتەگى جاعىمسىز باكتەريانى جويۋعا قاۋقارلى بولادى. ەشكى ءسۇتىن 6 ايدان اسقان بالالار ءۇشىن قوسىمشا قورەك رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. ەشكى باسقا مالدار جەي المايتىن دارۋمەندى شوپتەردى كوپ جەيدى. تۋبەركۋلەزبەن، برۋتسەللوزبەن، سيىر اۋىراتىن باسقا دا اۋرۋلارمەن اۋىرمايدى. وكپە، تىنىس جولى اۋرۋىمەن اۋىراتىن ادامدارعا ەشكىنىڭ ءسۇتىن ىشۋگە بولعانىمەن ەتىن جەۋگە تىيىم سالىنادى. ەشكى ەتىن قازاقتار سۋىقتىق تاعام رەتىندە قارايدى.
قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى جانە وتىرىقتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قولدانىلاتىنى – سيىر ءسۇتى.
سيىر ءسۇتى – جۇرەك-قان تامىرلار جۇيەسى ءۇشىن پايدالى. ول قان تامىرلاردى نىعايتىپ، قان قىسىمىن تومەندەتىپ، ينفاركت، ينسۋلت پايدا بولۋىنىڭ الدىن الادى، اس قورىتۋعا جاقسى اسەر ەتەدى. بۇيرەك پەن وكپە قىزمەتىن جاقسارتادى. ونىڭ قۇرامىندا ادامعا قاجەت امينقىشقىلدارمەن قامتاماسىز ەتەتىن قۇنارلى اقۋىزدار، ءسۇتتى ماي، ا، B1, B2, B12, D دارۋمەندەرى، كالتسي، كالي بار.
سيىر سۇتىنەن جاسالاتىن قازاقى تاعام تۇرلەرى دە كوپ. سونىڭ باستى ءبىرى – قۇرت. قۇرتتى وكپە، اسقازان، سۇيەك اۋرۋلارىنا ەم جانە سۋىق ءتيىپ اۋىرعاندا سورپاعا قوسىپ ىشكەن دۇرىس. بالالارعا دا ۇنەمى قۇرت جەۋدى ۇسىنعان ءجون. سۇزبەدە تۇرعان جاس قۇرتتى سارى مايمەن جەنتەكتەپ باستىرما رەتىندە پايدالانسا قارت كىسىلەردىڭ تىسىنە جۇمساق، قۋاتتى بولادى. كەي وڭىرلەردە جاس قۇرتتى ميپالاۋعا، قۇيرىق-باۋىرعا قوساتىن نەمەسە قايناپ جاتقان قۇرتتى الىپ، ماي قوسىپ ساپىرىپ ىشەتىن دە سالت-داستۇرلەر دە بار. بۇلاي ىستەۋ وكپە اۋرۋىنا، سۋىق ءتيىپ اۋىرعان سىرقاتتارعا ەم سانالادى.
ەزىلگەن قۇرتتىڭ قالدىق ۇساق تۇيىرشىكتەرى نەمەسە ادەيى دومالاقتاپ ۇساق-ۇساق ەتىپ جاسالاتىن قۇرت بولشەگىن – مالتا دەيدى. ۇزاق ساپارلاردا اۋىزعا سالىپ سۋىن جۇتقان كەزدە ءارى سۋسىن، ءارى قورەك بولعان.
قۇرتتى سورپاعا، تۇزدىققا، كوجەگە جانە باسقا تاعامدارعا قوسۋ نەمەسە سۇيىق كۇيىندە ءىشۋ تەز سىڭەتىن تاعام عانا ەمەس، وكپەنى قۋاتتاندىرىپ، قان اعىسىن جاقسارتۋعا دا پايدالى. ءسۇت جانە قۇرت ونىمدەرىن كوپ تۇتىناتىن ادامداردىڭ وكپەسىندە دىمكاس بولمايدى.
سيىر، قوي، ەشكى قاتارلى جانۋارلاردىڭ سۇتىنەن الىناتىن كىلەگەي نەمەسە قايماقتىڭ دا پايداسى كوپ. مۇشەلەردى جۇمسارتىپ، دەنەنى سەمىرتەدى. قۇرعاق جوتەلدى تيادى.
قازاق ەمشىلىگىندە قايماق-كىلەگەيدى ءوز لايىعىندا جەپ تۇرسا وكپەگە سۋىق تيۋگە، كوكىرەك پەردەسىنىڭ قابىنۋىنا كومەكشى ءدارى رەتىندە ىستەتىلەدى. كەۋدەدەگى قاقىرىقتى بوساتادى، جوتەلدى باسەڭدەتەدى.
قازاق حالقى ومىرىندە قىمىزدىڭ ورنى دا وتە جوعارى. قىمىزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءتۇرلى زاتتاردىڭ ءبارى دە ادامنىڭ بويىنا جاقسى سىڭەدى. بيە سۇتىندە س ءۆيتامينى مول. سوندىقتان ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، اسىرەسە، تۋبەركۋلەز اۋرۋىن ەمدەۋدە ءونىمى ايرىقشا جوعارى.
ۇزاق ناۋقاستانۋدان بولعان ارىقتاۋعا، دەنە السىزدىگىنە، سوزىلمالى وكپە تۋبەركۋلەزىنە – ماۋسىمنىڭ سوڭى مەن شىلدەنىڭ باسىنان كەيىنگى ساۋمال نەمەسە قىمىز توتەنشە پايدالى. قىمىز ىشكەننەن كەيىن سىرباز ەتىمەن نەمەسە جاس مالدىڭ ەت، سورپاسىمەن قالىپتى ازىقتانىپ، ءتىپتى جاۋ بۇيرەك، قۋىرداق، توستىك قاقتاپ جەسە ءتىپتى جاقسى.
وكپە اۋرۋىمەن اۋىرعاندارعا قازاق ەمشىلىگى مىناداي دا كەڭەس ۇسىنادى: قاتتى اشىماعان (جۋاس) قۇنان قىمىزدى ساباعا ورتا دەڭگەيدە تولتىرىپ، ونىڭ ۇستىنە جاس سويىلعان سەمىز ەركەك توقتىنىڭ شيكى ەتىن تولىعىنان سالادى. قۇيرىق مايىن دا قالدىرماي، تۋراپ، تۇگەلىمەن قوسادى. سوسىن سابانى توقتاۋسىز ءپىسۋ قاجەت. مۇمكىن بىرنەشە تاۋلىك، مۇمكىن ودان دا كوپ ۋاقىت پىسىلگەن سوڭ اۋەلى ەتى، سوڭىنان سۇيەگى ەزىلىپ، قىمىزعا ەرىپ كەتەدى. سۇيەگى تولىق ەزىلمەسە، مالتا سىندى ءمۇجىلىپ قالادى. سودان الگى مالتا سۇيەكتەردى تەرىپ الىپ تاستاۋ قاجەت. سودان قىمىزدى تاتىپ كورسەڭىز ول قويۋ، سارعىش تۇسكە اينالادى. وسى قىمىزدى اۋىرعان ادامعا كۇنىنە ءۇش ۋاقىت (مۇمكىن ودان دا كوپ) العاشىندا از-ازدان، سوڭىندا مولايتىپ ىشكىزۋ قاجەت.
قىمىزدىڭ قاتتى اشىپ كەتۋىنەن الاڭداساڭىز سالقىن ۇراعا نەمەسە ورتا تەمپەراتۋراداعى مۇزداتقىشقا سالقىنداتىپ قويۋ كەرەك. الايدا ىشكەن كەزدە بولمە تەمپەراتۋراسىندا بولعانى ءجون. وسىلايشا ءبىر اي ىشكەندە وكپە سىرقاتىمەن اۋىرعان ادام دەرتىنەن قۇلان تازا ايىعىپ كەتەدى.
دارىگەرلىك جولمەن قاراعاندا وكپە جانە تىنىس الۋ جولدارىننىڭ اقاۋسىزدىعى ءۇشىن «س» جانە «ا» دارۋمەندەرى اۋاداي قاجەت.
«س» دارۋمەنى جوعارىداعى ءسۇت ونىمدەرىندە وتە كوپ بولادى.
«ا» دارۋمەنى جەتكىلىكتى ادام ورگانيزمىنىڭ جۇقپالى اۋرۋعا قارسىلىق قۋاتى كۇشتى بولادى. ەگەر ا دارۋمەن تاپشى بولسا ادامنىڭ تىنىس الۋ ورگانى، اسقازانى، ىشەگى، تەرىسى ءجيى- ءجيى اۋىرادى. ا دارۋمەنى جەمىس-جيدەكتە، بالىق مايى مەن مال مايىندا مول بولادى، اسىرەسە مالدىڭ باۋىرىندا وتە كوپ ەكەنى ءمالىم.
قازاق حالىق ەمشىلىگى مەن شىعىس تيبەت مەديتسيناسى جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ ەمشىلىك داستۇرلەرىندە جوعارىدا باياندالعان ءادىس-تاسىلدەردەن وزگەشە ەمدەۋ امالدارى دا كوپ. ايتالىق، جان-جانۋار، وسىمدىكتەردىڭ دە پايدالى قاسيەتتەرى مول. تومەندە سونداي ەمدەۋ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرازىن تىزبەكتەپ وتەمىز:
وكپە تۋبەركۋلەزىنە – كەسىرتكەنى وتقا قاقتاپ كەپتىرىپ، تالقانداپ، ءبىر رەتتە 1-2 گرامنان كۇنىنە ەكى رەت قايناعان سۋمەن ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنە كەيدە مىناداي ەم دە قولدانادى: ءبىر توقىلداقتى تەمىر ىدىسقا سالىپ، قاقپاعىن مىقتى جاۋىپ، وتقا كۇيدىرەدى. كۇلىن سۋىتىپ ۇشكە ءبولىپ، دارىلىك سارى اراقپەن ىشەدى. وسىلاي بىرنەشە رەت جالعاستىرسا ءونىمى جاقسى بولادى.
وكپە تۋبەركۋلەزى، قابىرعا استى پەردە قابىنۋى، ەتەككىر تەڭشەلمەۋ اۋرۋىنا، ءتيىندى وتقا ورتەپ، كۇلىنەن 8-9 گرامم كۇنىنە 3 رەت قايناعان سۋمەن ىشسە ونىڭ دا ءونىمى جاقسى بولادى.
وكپە تۋبەركۋلەزىمەن اۋىرعان ادامدارعا شەگىرتكەنىڭ اياق، قاناتتارىن الىپ تاستاپ، دەنەسىن مايعا كۇدىرمەي قۋىرىپ ۇنتاقتاپ، كۇنىنە ەكى رەتتەن ءبىر مەزگىل ىشكىزەتىن دە ەمدەۋ ءتاسىلى بار.
بورسىقتىڭ ءوتى جەلوكپە، سوزىلمالى كەڭىردەك قابىنۋ، كوكىرەكشە قابىنۋ اۋرۋلارىنا ەم بولادى. مۇنداي اۋرۋلارعا ءبىر ءوتتى بەس بولىككە ءبولىپ، ءار كۇنى جاتار الدىندا ءبىر بولىگىن ىشەدى. ەگەر باسقا دارىلەرمەن قوسىپ ىستەتسە 14-21 كۇن ىشسە بولادى. بورسىقتىڭ مايىن ءار ءتۇرلى وكپە اۋرۋلارىنا ىستەتەدى. جاتاردا ءبىر جولدا 2-3 رەت ىشكەندە ءار قانداي جوتەلگە كورنەكتى ەم بولادى.
وكپەنىڭ ءىرىڭدى ىسىگىنە ارا ۇياسى 1 دانا، اق بال لايىقتى مولشەردە الىپ، ارا ۇياسىنىڭ ىشىنە بالدى تولتىرىپ، ونى قازاندا سارعايعانشا قۋىرىپ، تالقانداپ، ءار رەت 9 گرامم قايناعان سۋمەن ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنە تۇلكىنىڭ كەپتىرىلگەن وكپەسىن كۇنىنە 4.5 گرامنان قايناعان سۋمەن ىشەتىن دە ءتاسىل بار.
وسىمدىك، جەمىس-جيدەك، كوكەنىستەردىڭ دە ەمدىك قاسيەتتەرى كوپ. تومەندە سونداي رەتسەپتتەرىنىڭ دە ەمدەۋ تاسىلدەرىن ۇسىنامىز.
سارىمساق (ۋ سارىمساق – چەسنوك) حالىقتىق مەديتسينادا كوپ اۋرۋعا ەم رەتىندە قولدانىلادى. قىتاي حالىق مەديتسيناسى سارىمساقتى سالقىن تيۋدەن بولعان اۋرۋلاردىڭ بارلىق تۇرىنە، تىنىس جولدارى اۋرۋىنا، ءتىپتى تۋبەركۋللەزگە قارسى قولدانۋعا كەڭەس بەرەدى. ءبىرىنشى كۇنى 30 گرامم سارىمساق قابىلداۋ قاجەت. وسىلايشا ءبىر جارىم اي ىشىندە مولشەرىن كۇننەن-كۇنگە كوبەيتە وتىرىپ 90-120 گرامعا دەينى جەتكىزەدى. ال ءبىر جارىم ايدان كەيىن سارىمساقتىڭ مولشەرىن كەرىسىنشە بىرتىندەپ ازايتىپ، باستاپقى كەزدەگى 30 گرامعا دەيىن تومەندەتەدى. وسى كەزدە كۇنىنە بىرنەشە رەت سارىمساق بۋىمەن دەم الۋ قاجەت، ال ارقا مەن كەۋدەنى 1:1 مولشەرىندە وسىمدىك مايىمەن ارالاسقان سارىمساقتىڭ سولىمەن سىلايدى.
ون شاقتى پيازدى ءبىر باس سارىمساققا ارالاستىرىپ تۋراپ، سۇتكە سالىپ جۇمسارعانشا قايناتادى. وعان از عانا شىرىن نەمەسە شوپتەردىڭ قايناتپاسىن قۇيىپ، بالدى قالاۋىنشا قوسادى. مۇنى كۇشتى جوتەل كەزىندە ساعات سايىن ىشۋگە بولادى. قاتتى تۇماۋراتقاندا، سالقىن تيۋ بەلگىلەرى (تۇشكىرۋ، جوتەلۋ، قىزۋ كوتەرىلۋ، ت.ب.) بىلىنگەندە، تاماق اۋىرعاندا، بۇلشىق ەت پەن سىڭىرلەر اۋىرعاندا ءبىر شاي قاسىق سارىمساق مايىن جانە 20-25 تامشى پياز ءسولىن قايناعان سۋعا ارالاستىرىپ، جىلىداي ءبىر ستاكاننان ءتورت ساعات سايىن ىشەدى. مۇرىنعا 5-10 تامشىدان تامىزۋ قاجەت.
سارىمساقتىڭ قۇرامىندا تابيعي ەكى انتيبيوتيك 15 ءتۇرلى زياندى باكتەريالاردى قۇرتادى. سارىمساق تەك ناۋقاس ادامدارعا عانا ەمەس، دەنى ساۋ ادامدارعا دا كەرەك. اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كۇنىنە 2-3 ءتۇيىرىن، ال اۋرۋدى ەمدەۋ ءۇشىن 4-6 ءتۇيىرىن شيكىدەي جەپ تۇرۋ كەرەك.
قازاق ەمشىلىگى تاۋ سارىمساعىن دا قاجەتكە قاراي پايدالانا بىلگەن. ادامنىڭ دەم الۋى اۋىرلاپ، ەنتىگۋى كوبەيسە، وكپەدەن شىعاتىن سۇيىقتىق ارتىپ مازانى السا، تابلەتكالارعا توقتاماعان جوتەلگە 250 گرامم، اق شاراپقا ءبىر ۋىس تاۋ سارىمساعىن ۇساقتاپ تۋراپ سالىپ، اقىرىن وتتا ازداپ قايناتادى. وسىدان سوڭ ازداپ بال قوسىپ، ءبىر جۇتىمنان اس اراسىندا ىشەدى. كۇنىنە 7-8 رەت قابىلداۋعا بولادى.
وكپەنىڭ جەل ىسىگىنە، سوزىلمالى جوتەلگە، ءسابىزدى ارشىپ، تازالاپ، بال قوسىپ سۋعا ەزىلگەنشە قايناتادى. وسىلاي دايارلانعان ءسابىز ۆارەنيەسىنەن كۇنىنە ءبىر اس قاسىقتان ەكى ۋاق جەيدى.
قاۋىن شىرىنىن وكپەسىنە سۋ تولىپ ەمدەلگەن ادامدار ىشسە پايدالى. قولقا دەمىكپەسىنەن اۋىق-اۋىق قينالاتىن ادامدار قىسىلۋدىڭ اراسىندا تازا شىرىنىنان ءىشىپ وتىرسا تەز جەڭىلدەي باستايدى.
كەپتىرىلگەن ورىكتىڭ قۇرامىندا كاروتين (ا دارۋمەنى), اسكوربين قىشقىلى (س دارۋمەنى), نيكوتين قىشقىلى (رر دارۋمەنى) جانە ۆ توبىنداعى دارۋمەندەر (ۆ1, ۆ2, ۆ6) بار. وكپە قىزعاندا، جوتەلگەندە، قاقىرىعى كوبەيگەندە: تۇت اعاشى تامىرىنىڭ اق قابىعى مەن ورىكتىڭ اششى ءدانىنىڭ ءار بىرىنەن 10 گرامنان سۋعا قايناتىپ ىشكەن ءجون.
المۇرت – سۋىق تيۋ، وكپە جانە قان تامىرلارى اۋرۋلارى كەزىندە تاپتىرمايتىن ەم. جۇيكە جۇيەسى جانە اس قورىتۋ جۇمىسىن جاقسارتادى.
جوتەل جانە وكپە اۋرۋلارى كەزىندە قۇلپىنايدىڭ جاپىراقتارىن قايناتىپ ىشسە، تەز ارادا جازىلىپ كەتۋگە بولادى.
جاڭعاقتىڭ ءدانى ءتاتتى ءدامدى، جىلى رايلى، ۋسىز. بۇيرەكتى قۋاتتاندىرىپ، شاھاتتى كۇشەيتەدى، وكپەنى تازارتىپ، ىشەكتى دىمقىلداندىرادى.
قۇرما – اس قورىتۋعا پايدالى. تويىمدىلىق قاسيەتى وتە جوعارى بولىپ تابىلادى. ءبىر قۇرما مەن ءبىر كەسە ءسۇتتىڭ ادامعا قاجەتتى ءبىر كۇندىك كالورياعا تەڭ ەكەندىگىن ايتىلعان. زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە قۇرمانىڭ انتيسەپتيك ءدارى ەكەنى، جارالاردى تەز جازاتىن، ءسۇتتى ارتتىراتىن، نارەستەنى قورەكتەندىرەتىن، قۇرامىنداعى كالي بالالاردىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن تاپتىرمايتىن ازىق ەكەنى انىقتالعان. ۇنەمى قۇرما جەسە برونح پەن وكپەنىڭ قابىنۋىن ساۋىقتىرادى.
وكپە ۇلكەن جاپىراقشاسىنىڭ قابىنۋىنا (زەرتەڭ): تىكەندى ۇشقات گۇلى 50 گرامم، ايۋ بالدىرعان 10 گرامم، باقباق 10 گرامم، قارا تامىردان 7.5 گرامم سۋعا قايناتىپ ۇشكە ءبولىپ ىشەدى.
وكپەنىڭ ءىرىڭدى ىسىگىنە: تىكەندى ۇشقات گۇلى 50 گرامم، باقباق 15 گرامم، تۇتتىڭ اق قابىعى 12 گرامم، كوك اسقاباق تۇقىمى 50 گرامم، قالۋەن 15 گرامم، قوڭىراۋگۇل 10 گرامم، قىزىلميادان 3 گرامىن سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنە: 50-100 گرامم جاس يتتىكەندى سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنىڭ قىزباسىنا، تۇنگى سۋىق تەرگە، جاس بالانىڭ جازدا قىزۋىنا: كوك ەرمەن 10 گرامم، الاقات قابىعى 10 گرامم، سارانا 15 گرامم سۋعا قايناتىپ ىشسە ءونىمى جاقسى بولادى.
وكپە ىرىڭدەۋگە: تىكەنقۋراي 50 گرامم، تۇكتى ۇشقات گۇلى 100 گرامم سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
سوزىلمالى جۇتقىنشاق، تاماق قابىنۋعا، وكپە ىستىعى ارتىپ جوتەلۋگە: شيكى قىزىلميا، قوڭىراۋ گۇل، وشاعاننىڭ ارقايسىسىنان 10 گرامنان سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنەن قان قۇسۋعا، قارتتاردىڭ دەنە السىزدىگى جانە دەمىكپەگە: قۇرت ءشوپ 50 گرامم، بيمۋ 15 گرامم، سارانادان 12 گرامم سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
سوزىلمالى كەڭىردەكشەلەر قابىنۋعا (وكپە قىزىپ جوتەلەدى، القىنادى): جولجەلكەننىڭ جاڭا ءشوبى 150 گرامم، ورىك ءدانى 10 گرامم، تۇت تامىر قابىعى 10 گرامم سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
وكپەنىڭ سۋىقتىعىنان بولعان جوتەلىنە قوجا ءشوپتى ەم رەتىندە پايدالانادى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنىڭ جوتەلىنە: قاراعايدىڭ گۇل توزاڭىنان 50 گرامدى سۋعا قايناتىپ، وعان 2 جۇمىرتقا قوسىپ، جۇمىرتقانى جەپ، سورپاسىن ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنە، قان قاقىرۋعا: ەشكى ءسۇتى 300 گرامم، التاي تاۋ سارىمساعى 30 گرامم، باسەڭ وتپەن 20 مينۋت قايناتىپ، سارىمساعىن جەپ ءسۇتىن ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنىڭ قىزباسىنا: سيىر سىلەكەي 15 گرامم، تۇينەكقوناق 10 گرامم سۋعا قايناتىپ ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنە (تەسىگى بار): شىقىلداق 15 گرامم، ءبايجۋ 6 گرامم، سارانا 10 گرامم، ورىك ءدانى 6 گرامم، وگەيشوپ گۇلى 10 گرامم، قىزىلميادان 6 گرامم سۋعا قايناتىپ كۇنىنە 2 رەت ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەزىنەن قان تۇكىرۋگە: بۇعىتۇياق پەن سارانانىڭ ءار بىرىنەن 10 گرامدى سۋعا قايناتىپ، بال قوسىپ ىشەدى.
وكپە تۋبەركۋلەز جوتەلىنە: شابدالى ەتى 9 گرامم، مارتيان قوڭىزى 7 دانا، سيىردىڭ جىلىك مايى 10 گرامم، قوسىپ تالقانداپ، جىلىك مايىنا ءولتىرىپ بالشىق ءدارى جاسالادى. ءار رەتتە 9 گرامنان كۇنىنە 3 رەت ىشەدى.
بالانىڭ وكپەسى ءالسىز بولسا، جوتەلىنە قارسى مىناداي ەم جاساۋ كەرەك. 2 شاي قاسىق سارى ماي، شيكى ەكى سارى ۋىز، 1 اس قاسىق ۇن نەمەسە كراحمال،2 اس قاسىق بالدى جاقسىلاپ ارالاستىرىپ، كۇنىنە 4 مەزگىل بەرەدى.
جوتەل كوبىنە تاڭەرتەڭ كۇشەيەتىن بولسا، سارىمساق تۇنباسىن، قويۋ قانت سىرنەسىن جانە ازداپ كراحمال قوسىپ، ۇيقىدان تۇرعاننان كەيىن بىردەن اش قارىنعا جەگىزۋ كەرەك. ال، جوتەل جاتاردا مازالايتىن بولسا، ەكى-ءۇش تامشى (بۇدان اسىرۋعا بولمايدى) يود تۇنباسىن قوسىپ ءبىر ستاقان سۋ ىشكىزىپ جاتۋ كەرەك.
ەگەر بالاڭىزعا قايتاقايتا سالقىن ءتيىپ، جوتەلە بەرەتىن بولسا، كوكتەمدە وعان قايىڭ شىرىنى مەن ءسۇتتى (2:1) ارالاستىرىپ، ازداپ ۇن نەمەسە كراحمال قوسىپ بەرىپ، تىڭايتۋ كەرەك. ال جوتەلدەن ءبىرجولاتا جازىلۋ ءۇشىن شىدامدىلىقپەن قارەكەت جاساپ، بالاعا جاز بويى مىناداي شوپتەردىڭ تۇنباسىن ىشكىزۋ كەرەك. قالاقاي، جولجەلكەن، دالا قىرىق بۋىنى جانە كۇلقايىر شوپتەرىن كەپتىرىپ، دايىنداپ الىپ، ارقايسىسىنىڭ ۇگىندىسىنەن ءبىر-ءبىر شاي قاسىعىن 4 ستاقان قايناعان سۋعا تۇندىرادى دا كۇنىنە ءتورت مەزگىل، تاماق الدىندا جارتى ستاقاننان ىشكىزەدى.
ءتورت جاسقا دەيىنگى بالاعا شاي قاسىقپەن 3 ءۇش مەزگىل، ءتورت جاستان ون جاسقا دەيىنگى بالالارعا ءبىر اس قاسىقتان، ون جاستان اسقان بالالارعا كۇنىنە 3-4 مەزگىل ءبىر اس قاسىقتان ىشكىزەدى.
ءبىزدىڭ جوعارىداعى رەتسەپتتەردى تىزبەكتەپ بەرۋىمىز سىرقات جاندارعا پايدا تيگىزۋ ماقساتىندا عانا ەمەس، وكپە قىزمەتىن جاقسارتۋعا ارنالعان ەمدىك قاسيەتتەردى پايدالانۋشىلار مەن زەرتتەۋشىلەرگە دە مول مالىمەت ۇسىنۋ بولىپ تابىلادى.
وسىنىڭ ىشىندە قازاق ومىرىنە ەڭ جاقىن بولعان مال ونىمدەرىنىڭ كەرى اسەرى بولمايدى. ەت جەپ، سورپا ءىشۋ، ءسۇت ونىمدەرىن پايدالانۋدىڭ پايداسى وتە كوپ. كەيدە وزگە ۇلت دارىگەرلەرىندە ەت پەن مايدىڭ ادام اعزاسىنا بولعان كەرى اسەرلەرى ايتىلىپ جاتادى. شىن مانىندە قازاق حالقى ءار ءبىر اس-تاعامنىڭ اعزاعا قالاي ءسىڭىمدى بولاتىنىن وتە جاقسى بىلگەن. ايتالىق، مايلى ەتتى كوپ جەگەننەن كەيىن قىمىز نەمەسە ايران ىشسە، ءتىپتى ول ەكەۋى بولماعاندا ەزگەن قۇرت ىشسە، بۇل استىڭ ىشتە (ازقازاندا) قورىتىلۋىنا كومەكتەسەدى. ايران، قۇرت، سارى ماي حولەستەريندى تەجەيدى. قازاقتاردىڭ سۇتكە سارى ماي سالىپ ءىشۋى جاي اۋەستىك ەمەس. سارى ماي حولەستەريندى ىدىراتىپ، قاندى ىركىلىسسىز جۇرگىزۋگە قىزمەت ەتەدى.
ەت پەن سورپانى، ءسۇت ونىمدەرىن كوپ پايدالانعان ادامنىڭ كۇش-قۋاتى، اۋرۋعا قارسىلىق كورسەتۋى جوعارى بولادى. وكپە قىزمەتى دە ۇنەمى سونداي قۋاتتى تاعامدار مەن تازا اۋانى قاجەتسىنەدى. مۇمكىندىگى بولعان جاعدايدا ارقانى (وكپە تۇسىن) كۇنگە قاقتاپ، قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن ءجيى سىلاپ تۇرسا، اسا سۋىق بولماعان سۋعا شومىلىپ تۇر سا ونىڭ دا وكپە قىزمەتىنە وزىندىك پايداسى بولادى.
ءبىز جوعارىدا قازاق ەمشىلىگى مەن شىعىس مەديتسيناسىنىڭ كەيبىر ەمدىك تاجىريبەلەرىن پايدالانا وتىرىپ، وعان ءوزىمىز جيناقتاعان ەمدەۋ تاسىلدەرىن قوسىپ باياندادىق. مۇنىڭ كوبى حالىق دانالىعىنىڭ قورىتىندىسى بولعاندىقتان ادامدار ومىرىنە پايدالاناتىن تۇستارى كوپ دەپ بىلەمىن. دەسە دە، جاي ادامدار بۇل ەمدەۋ امالدارىن قولدانباقشى بولسا، دارىگەر كەڭەسىنە جۇگىنگەنى ءجون.
مەن قازاق ەمشىلىگىندەگى وكپە اۋرۋىنا قاتىستى بارلىق ەمدىك تاسىلدەردى قامتىپ ايتتىم دەپ ويلامايمىن. وقىعان، توقىعان، قول جەتكەن مۇمكىندىكتەرىم نەگىزىندە وزىمدە بار دۇنيەلەردى كوپشىلىكپەن بولىسكىم كەلدى. ەڭ باستىسى ەكولوگيالىق بىلعانىشتان، حيميالىق ۋلى زاتتاردان اۋلاق قازاقى تاعامدار مەن ەمدىك قاسيەتتەردىڭ پايداسى بولماسا زيانى جوق. جوعارىداعىلاردان باسقا ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ەمدەۋ تاسىلدەرىنىڭ دە بارى انىق. تەلەگەي تەڭىز حالىق مۇراسىن، ەسكىلىكتى ەمشىلىك امالدارىن تەرەڭدەي زەرتتەسە بىزگە بەرەرى مول دەپ ويلايمىن.
اللا تاعالا حالقىمىزعا مول قۋات، شۋاق، مىقتى دەنساۋلىق بەرسىن!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
«شيپاگەرلىك بايان». تىلەۋقابىلۇلى ءو. - الماتى: جالىن، 1996 جىل.
«قازاق حالىق مەديتسيناسى». ورازاقوۆ ە. – الماتى: عىلىم، 1989 جىل.
«دارىلىك وسىمدىكتەر». شورمانوۆ ت. - الماتى: قازاقستان، 1975 جىل.
«شىنجاڭ جۇڭي ءشوپ دارىلەرى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1973 جىل.
«قازاق ەمشىلىگىندە ۇدايى قولدانىلاتىن دارىلەر»، جۇڭگو عىلىم جالپىلاستىرۋ باسپاسى شۇار بولىمشەسى، ءۇرىمجى، 1988 جىل. (قۇراست: م.قاناپياۇلى، ق.قۇرمانۇلى، ت.نيازبەكۇلى).
«قازاق دارىگەرلىك شەجىرەسى»، I, II, III, IV تومدار. شۇار عىلىم-تەحنيكا باسپاسى، ءۇرىمجى، 2008-2012 جىلدار.
قايرات ايدارحانۇلى «قازاق ەمشىلىگى»، الماتى: «Palitra Press» باسپاسى، 2018 جىل.
سەيىتقامزا قاليەۆ «ەمدىك رەتسەپتەر ەنتسيكلوپەدياسى»، الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2010 جىل.
سايد ەرگاش اليقاجىۇلى، سايد يۋلداش اليقاجى، تۇرعانباي بايجانۇلى دوسباەۆ «ءداسۇرلى مەديتسيناعا نەگىزدەلگەن قازاق حالىق ەمشىلىگى»، الماتى. 2016 جىل.
ءجۇنىس سىماعۇلۇلى «قازاق ەمشىلىگى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2009 جىل.
تولقىن اقانۇلى
«ەمشى كادەسى» كىتابىنان
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
سۋديا قاڭتارشى–بيساەۆقا مەملەكەتتىك ادۆوكاتتىڭ كەڭەسىمەن تاعىلعان 272/2 بولىگىمەن ۇكىم شىعارا ما؟
ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ اۋرۋحاناعا ءتۇستى
جابىرلەنۋشىلەر ۇتىك باسىپ ازاپتاعان ايدىن كەنجەباەۆقا كەشىرىم بەردى
قاڭتاردا تۋ كوتەرگەن بەرىك ابىشەۆ اۋرۋحانانىڭ جان ساقتاۋ بولىمىنە ءتۇستى