emşi, akademik Tolqın Aqanwlı.

Qazirgi älemdik jağday men elimizde keñinen etek alğan ökpeniñ özgeşe qabınu auruı barşanı alañdatıp otırğanı belgili. Ärine, däriger retinde bizde alañdauşılıq bildiremiz. Sondıqtan da qazaq halıq emşiliginde saqtalğan ökpe auruına qatıstı keybir emdik täsilder men recepttik amaldardı wsınudı jön körip otırmın. Eger wsınğandarım därigerlerdiñ nazarına iligip, zerthanalardıñ sınağı arqılı halıq qajetine jarap jatsa bek quanar edim.

Qazaq emşileri ädette ökpe auruların birneşe türge bölip daualağan. Bastıların – qwrt ökpe, jel ökpe, qara ökpe, tesik ökpe sındı türlerge böletin bolğan.

Qwrt ökpe nemese ökpe tuberkulezin (şikötki) sınappen ıstau arqılı emdegen. Künine bir retten üş kün ıstap jazğan. Asqınğan ökpe tuberkulezin emdeude keyde jeti kündik uaqıttı şart etip, sınaptı alaqanğa salıp uqalatıp emdep sauıqtırğan. Ökpe qabınu, jel ökpelerdi emdeude siır sütine, qoydıñ qwyrıq mayına sırdı öltirip jalatqan nemese sasırdıñ (sasıq quraydıñ) tamırın, şayırın semiz erkek qoydıñ sorpasına bıqtırıp işkizip, ada-küde sauıqtırğan.

Bwdan sırt wlardıñ, tauıqtıñ ötin em däri retinde qoldanıp sozılmalı köksau bolğandarğa, balalardıñ kök jöteline işkizip emdegen. Qızıl miya tamırın qaynatıp, ökpeni jibitip qaqırıq tüsiruge, qoy, siır ötimen ädettegi kök jötel bolğan adamdardı emdep sauıqtırğan. Usoyqı qabığımen jalbızdı qosıp qaynatıp, keñirdektiñ qabınuın, twmaudı emdegen. Küşalanı sütke aşıtıp, üş aylıq uaqıt şart qıp, ökpe şikötkisin (ökpe tuberkulezin) tınıs jolınıñ salmaqtı sozılmalı qabınuın emdegen.

Jeñil türdegi ökpe tuberkulezin emdeude qoy eti men sorpasın üzbey işkizip, jegizip aurudan ayıqtırğan. Al jas balalardıñ ökpe tuberkulezin emdeude twsaq qoydıñ sütin işkizip aurudan sauıqtırğan.

Qıtaydıñ Altay-Tarbatay öñirlerinde ötken ğasırda mwnday bayırğı emmen emdeytin emşiler köp bolğan. Qazaqtar emşilerdiñ bwl emdeu amaldarın «qazaqı qara em» dep atağan.

Qazaq emşileriniñ keybir emdeu täsilderine ayaldasaq, olar ulı därilerdi köbirek qoldanatın bolğan. Ulı därilerden däri jasap istetude adam ağzasınıñ işki müşelerinde bolatın «tegi jaman» auruğa mälim mölşerdegi almastı siırdıñ sütine (bir qwmıraday) salıp şayqap, almas äbden ölgennen keyin işkizip aurudan ayıqtırğan. Sınaptan däri jasap eki türli paydalanğan, bir türi – mälim mölşerdegi sınaptı mälim mölşerdegi mayda wnmen sütke qosıp ilep «öltirip», auırğan adamnıñ eki alaqanınıñ arasına salıp, mıjıtıp uqalatqan. Endi bir türi ˗ sınap, süt, wn üşeuin qosıp, ilep äbden «ölgen» soñ, bölip-bölip auırğan adamğa jwtqızğan. Sırdı eritilgen qoydıñ qwyrıq mayına öltirip, aurudıñ ahualına qaray künine birde eki ret azdan jwtqızıp, türli tınıs joldarı auruların emdep jazğan.

Bügingi medicinamen qarağanda bwlardıñ barlığı qoldanuğa bolmaytın nemese erekşe zañnamalıq rwqsat ayasında ğana qoldanuğa bolatın emdik täsilderge jatadı. Äsirese, almas, sınap sındı ulı zattardı betaldı paydalanuğa tıyım salınadı.

Qazaq halqı tört tülik malğa süyengen öziniñ wzaq uaqıttıq bay täjiribesiniñ arqasında deniniñ sau, basınıñ aman, bauırınıñ bütin boluı üşin mal önimderin jii paydalanatın bolğan.

Maldıñ terisi men jüninen jasalatın kiim-keşekti deneniñ jılılığın saqtap, suıqtan qorğanudıñ taptırmas qwralı etken halqımız et, süt önimderin de ömiriniñ arqauı ete bildi.

Biz qazaq emşiligi jäne şığıs tibet medicinası men öz täjiribemizdegi keybir ädis-amaldar men emdeu täsilderin köpşiliktiñ zerttep-zerdeleuine wsınudı jön sanap otırmız.

Qazaqta: «et etke, sorpa betke» degen bir naqıl söz bar. Sondıqtan da «jaman aurudıñ emi – jaqsı tamaq» dep, et jep sorpa işudi erekşe mañızdı orınğa qoya bilgen. Sonıñ işinde tınıs joldarı men ökpege qatıstı barlıq aurularğa qoydıñ qwyrıq mayı men sorpasın paydalanudı köp däripteydi. Aqın Tañjarıq Joldıwlınıñ:

Swrasañ İle jerdiñ ortasınday,

Egerde dene bolsa qolqasınday.

Tauı – altın, tası – kümis, ağaşı – jez,

Suları erkek qoydıñ sorpasınday, – degen öleñindegi «erkek qoydıñ sorpasınday» degen sözdiñ erekşe mäni bar. Qazaq halqı emdik, quattıq qasieti jağınan erkek qoydıñ sorpasın öte joğarı bağalaydı. Erkek qoy dep köbinese 2-3 jas şamasındağı qoydıñ erkegin meñzeydi. Denege aurudıñ kirui adam organizminiñ belgili bostıq – älsiz twsın tañdaydı. Sondıqtan da et jep sorpa işudi dağdığa aynaldırğan, taza auada, at üstinde jürgen halqımız köp jağdayda auru-sırqaudan ada, sau-salamat ömir süretin bolğan.

Halıq eminde: «qay jeriñ auırsa, maldıñ sol müşesin je» deytin qarapayım qağida bar. Sol boyınşa ökpeni quattandıruğa qoydıñ qwyrıq mayı men sorpasınan qalsa, ökpesin jeudi däripteydi. Jötel demikpesine - deni sau jas qoydıñ ökpesin tilip, sirke suına qaynatıp, piskennen keyin künine eki japıraq jese qaqırıqtı bosatıp, jöteldi basadı. Jılqınıñ ökpesi ökpe aurularğa, jüregi jürek aurularğa em dep qaraydı.

Etten keyingi qazaq halqınıñ bayırğı tağamdarınıñ köbi süt önimderinen qwraladı. «Qoydıñ süti qorğasın, qoydı wrğan oñbasın» degendegi qorğasın – qoy sütiniñ ayrıqşa siñimdi, quattı, jwğımdı emdik qasietterine qaratılğan.

Tömende süt önimderiniñ ökpe jäne tınıs alu joldarına paydasına azıraq ayaldaymız.

Sütti – tüye süti (şwbat), eşki süti, jılqı süti (saumal-qımız), siır süti dep bölemiz.

Şwbat ˗ ökpe qwrt auruına tamaşa em. Ol deneniñ qızuın basadı, qandağı tosqındıq özgeristerdi joyıp, nauqasqa quat qosadı, ökpeniñ reñin jaqsartadı.

Şwbattağı belok, may jäne basqa qorektik zattar barlıq aşıtılğan susındardan älde qayda joğarı. Şwbat qwramındağı belok siır sütinen 1,5 ese, qımızdan 2 ese artıq. Şwbat ökpe, asqazan, işek aurularına birden-bir şipa, qandı tolıqtıradı.

Basqa süt önimderi siyaqtı şwbattan da küşti siñimdi qwrt dayındaladı. Quatı jağınan tüye qwrtı etten de, irimşikten de asıp tüsedi. Onıñ qwnarlılığı joğarı tağamdıq önim ğana emes, nauqautarğa beriletin därilik önim retinde qarauğa da boladı.

Jası wlğayğan qarttarğa, auru saldarınan dene quatı älsiregen nauqastarğa künine eki nemese üş mezgil, keminde bir ret şwbat işkizgen paydalı. Şwbattı işken adamnıñ denesi balbırap, wyqısı jaqsaradı. Ruhani jaqtan sergidi, tınıs alu jolı jaqsarıp, ökpe qızmeti küşeyedi. Şwbatqa qosa bağlan etimen sorpalanıp, taza auada demalsa tipten jaqsı.

Qazaq emşiliginde keñirdekşelerdiñ sozılmalı qabınuına (jel ökpege), küşala şwbatımen emdeudiñ önimi tötenşe jaqsı boladı.

Naqtılap aytqanda, 2-3 tal küşalanı (tügi qırılğan) tüye süti qwyılğan sabağa salıp, äbden pisip, jılıday orap, tün asırğan soñ, är rette bir şınıdan künine 3 ret işedi. Osılay 2-3 ay jalğastırsa körnekti önim beredi. Mwnı küşala şwbat deydi. Küşala ulı närse bolğandıqtan onı betaldı istetuge bolmaydı.

Qwnarlılığı jağınan şwbattan keyin eşki süti joğarı bağalanadı. Tipti medicina tilimen aytqanda onı «ana sütimen barabar» desedi.

Jaña sauılğan süttiñ emdik qasieti öte küşti boladı. Kün sayın tamaqtıñ aldında jartı sağat bwrın bir kese şiki eşki sütin işip alğan adamnıñ ağzası sau boladı, türli jwqpalı aurularğa boy aldırmaydı. Jaña sauılğan süttiñ tağı bir qasieti – onıñ quatı 4-5 sağatqa deyin işektegi jağımsız bakteriyanı joyuğa qauqarlı boladı. Eşki sütin 6 aydan asqan balalar üşin qosımşa qorek retinde paydalanuğa boladı. Eşki basqa maldar jey almaytın därumendi şöpterdi köp jeydi. Tuberkulezben, brucellozben, siır auıratın basqa da aurularmen auırmaydı. Ökpe, tınıs jolı auruımen auıratın adamdarğa eşkiniñ sütin işuge bolğanımen etin jeuge tıyım salınadı. Eşki etin qazaqtar suıqtıq tağam retinde qaraydı.

Qazaq halqınıñ köşpeli jäne otırıqtı twrmıs-tirşiliginde süt önimderiniñ işinde eñ köp qoldanılatını – siır süti.

Siır süti – jürek-qan tamırlar jüyesi üşin paydalı. Ol qan tamırlardı nığaytıp, qan qısımın tömendetip, infarkt, insul't payda boluınıñ aldın aladı, as qorıtuğa jaqsı äser etedi. Büyrek pen ökpe qızmetin jaqsartadı. Onıñ qwramında adamğa qajet aminqışqıldarmen qamtamasız etetin qwnarlı aquızdar, sütti may, A, B1, B2, B12, D därumenderi, kal'ciy, kaliy bar.

Siır sütinen jasalatın qazaqı tağam türleri de köp. Sonıñ bastı biri – qwrt. Qwrttı ökpe, asqazan, süyek aurularına em jäne suıq tiip auırğanda sorpağa qosıp işken dwrıs. Balalarğa da ünemi qwrt jeudi wsınğan jön. Süzbede twrğan jas qwrttı sarı maymen jentektep bastırma retinde paydalansa qart kisilerdiñ tisine jwmsaq, quattı boladı. Key öñirlerde jas qwrttı mipalauğa, qwyrıq-bauırğa qosatın nemese qaynap jatqan qwrttı alıp, may qosıp sapırıp işetin de salt-dästürler de bar. Bwlay isteu ökpe auruına, suıq tiip auırğan sırqattarğa em sanaladı.

Ezilgen qwrttıñ qaldıq wsaq tüyirşikteri nemese ädeyi domalaqtap wsaq-wsaq etip jasalatın qwrt bölşegin – malta deydi. Wzaq saparlarda auızğa salıp suın jwtqan kezde äri susın, äri qorek bolğan.

Qwrttı sorpağa, twzdıqqa, köjege jäne basqa tağamdarğa qosu nemese swyıq küyinde işu tez siñetin tağam ğana emes, ökpeni quattandırıp, qan ağısın jaqsartuğa da paydalı. Süt jäne qwrt önimderin köp twtınatın adamdardıñ ökpesinde dimkas bolmaydı.

Siır, qoy, eşki qatarlı januarlardıñ sütinen alınatın kilegey nemese qaymaqtıñ da paydası köp. Müşelerdi jwmsartıp, deneni semirtedi. Qwrğaq jöteldi tiyadı.

Qazaq emşiliginde qaymaq-kilegeydi öz layığında jep twrsa ökpege suıq tyuge, kökirek perdesiniñ qabınuına kömekşi däri retinde istetiledi. Keudedegi qaqırıqtı bosatadı, jöteldi bäseñdetedi.

Qazaq halqı ömirinde qımızdıñ ornı da öte joğarı. Qımızdıñ qwramına kiretin türli zattardıñ bäri de adamnıñ boyına jaqsı siñedi. Bie sütinde S vitamini mol. Sondıqtan onıñ emdik qasietteri, äsirese, tuberkulez auruın emdeude önimi ayrıqşa joğarı.

Wzaq nauqastanudan bolğan arıqtauğa, dene älsizdigine, sozılmalı ökpe tuberkulezine – mausımnıñ soñı men şildeniñ basınan keyingi saumal nemese qımız tötenşe paydalı. Qımız işkennen keyin sırbaz etimen nemese jas maldıñ et, sorpasımen qalıptı azıqtanıp, tipti jau büyrek, quırdaq, töstik qaqtap jese tipti jaqsı.

Ökpe auruımen auırğandarğa qazaq emşiligi mınaday da keñes wsınadı: Qattı aşımağan (juas) qwnan qımızdı sabağa orta deñgeyde toltırıp, onıñ üstine jas soyılğan semiz erkek toqtınıñ şiki etin tolığınan saladı. Qwyrıq mayın da qaldırmay, turap, tügelimen qosadı. Sosın sabanı toqtausız pisu qajet. Mümkin birneşe täulik, mümkin odan da köp uaqıt pisilgen soñ äueli eti, soñınan süyegi ezilip, qımızğa erip ketedi. Süyegi tolıq ezilmese, malta sındı müjilip qaladı. Sodan älgi malta süyekterdi terip alıp tastau qajet. Sodan qımızdı tatıp körseñiz ol qoyu, sarğış tüske aynaladı. Osı qımızdı auırğan adamğa künine üş uaqıt (mümkin odan da köp) alğaşında az-azdan, soñında molaytıp işkizu qajet.

Qımızdıñ qattı aşıp ketuinen alañdasañız salqın wrağa nemese orta temperaturadağı mwzdatqışqa salqındatıp qoyu kerek. Alayda işken kezde bölme temperaturasında bolğanı jön. Osılayşa bir ay işkende ökpe sırqatımen auırğan adam dertinen qwlan taza ayığıp ketedi.

Därigerlik jolmen qarağanda ökpe jäne tınıs alu joldarınnıñ aqausızdığı üşin «S» jäne «A» därumenderi auaday qajet.

«S» därumeni joğarıdağı süt önimderinde öte köp boladı.

«A» därumeni jetkilikti adam organizminiñ jwqpalı auruğa qarsılıq quatı küşti boladı. Eger A därumen tapşı bolsa adamnıñ tınıs alu organı, asqazanı, işegi, terisi jii- jii auıradı. A därumeni jemis-jidekte, balıq mayı men mal mayında mol boladı, äsirese maldıñ bauırında öte köp ekeni mälim.

Qazaq halıq emşiligi men şığıs tibet medicinası jäne basqa da halıqtardıñ emşilik dästürlerinde joğarıda bayandalğan ädis-täsilderden özgeşe emdeu amaldarı da köp. Aytalıq, jan-januar, ösimdikterdiñ de paydalı qasietteri mol. Tömende sonday emdeu täsilderiniñ birazın tizbektep ötemiz:

Ökpe tuberkulezine – kesirtkeni otqa qaqtap keptirip, talqandap, bir rette 1-2 gramnan künine eki ret qaynağan sumen işedi.

Ökpe tuberkulezine keyde mınaday em de qoldanadı: Bir toqıldaqtı temir ıdısqa salıp, qaqpağın mıqtı jauıp, otqa küydiredi. Külin suıtıp üşke bölip, därilik sarı araqpen işedi. Osılay birneşe ret jalğastırsa önimi jaqsı boladı.

Ökpe tuberkulezi, qabırğa astı perde qabınuı, etekkir teñşelmeu auruına, tiindi otqa örtep, külinen 8-9 gramm künine 3 ret qaynağan sumen işse onıñ da önimi jaqsı boladı.

Ökpe tuberkulezimen auırğan adamdarğa şegirtkeniñ ayaq, qanattarın alıp tastap, denesin mayğa küdirmey quırıp wntaqtap, künine eki retten bir mezgil işkizetin de emdeu täsili bar.

Borsıqtıñ öti jelökpe, sozılmalı keñirdek qabınu, kökirekşe qabınu aurularına em boladı. Mwnday aurularğa bir ötti bes bölikke bölip, är küni jatar aldında bir böligin işedi. Eger basqa därilermen qosıp istetse 14-21 kün işse boladı. Borsıqtıñ mayın är türli ökpe aurularına istetedi. Jatarda bir jolda 2-3 ret işkende är qanday jötelge körnekti em boladı.

Ökpeniñ iriñdi isigine ara wyası 1 dana, aq bal layıqtı mölşerde alıp, ara wyasınıñ işine baldı toltırıp, onı qazanda sarğayğanşa quırıp, talqandap, är ret 9 gramm qaynağan sumen işedi.

Ökpe tuberkulezine tülkiniñ keptirilgen ökpesin künine 4.5 gramnan qaynağan sumen işetin de täsil bar.

Ösimdik, jemis-jidek, kökenisterdiñ de emdik qasietteri köp. Tömende sonday receptteriniñ de emdeu täsilderin wsınamız.

Sarımsaq (u sarımsaq – çesnok) halıqtıq medicinada köp auruğa em retinde qoldanıladı. Qıtay halıq medicinası sarımsaqtı salqın tiyuden bolğan aurulardıñ barlıq türine, tınıs joldarı auruına, tipti tuberkullezge qarsı qoldanuğa keñes beredi. Birinşi küni 30 gramm sarımsaq qabıldau qajet. Osılayşa bir jarım ay işinde mölşerin künnen-künge köbeyte otırıp 90-120 gramğa deyni jetkizedi. Al bir jarım aydan keyin sarımsaqtıñ mölşerin kerisinşe birtindep azaytıp, bastapqı kezdegi 30 gramğa deyin tömendetedi. Osı kezde künine birneşe ret sarımsaq buımen dem alu qajet, al arqa men keudeni 1:1 mölşerinde ösimdik mayımen aralasqan sarımsaqtıñ sölimen sılaydı.

On şaqtı piyazdı bir bas sarımsaqqa aralastırıp turap, sütke salıp jwmsarğanşa qaynatadı. Oğan az ğana şırın nemese şöpterdiñ qaynatpasın qwyıp, baldı qalauınşa qosadı. Mwnı küşti jötel kezinde sağat sayın işuge boladı. Qattı twmauratqanda, salqın tiyu belgileri (tüşkiru, jötelu, qızu köterilu, t.b.) bilingende, tamaq auırğanda, bwlşıq et pen siñirler auırğanda bir şay qasıq sarımsaq mayın jäne 20-25 tamşı piyaz sölin qaynağan suğa aralastırıp, jılıday bir stakannan tört sağat sayın işedi. Mwrınğa 5-10 tamşıdan tamızu qajet.

Sarımsaqtıñ qwramında tabiği eki antibiotik 15 türli ziyandı bakteriyalardı qwrtadı. Sarımsaq tek nauqas adamdarğa ğana emes, deni sau adamdarğa da kerek. Aurudıñ aldın alu üşin künine 2-3 tüyirin, al aurudı emdeu üşin 4-6 tüyirin şikidey jep twru kerek.

Qazaq emşiligi tau sarımsağın da qajetke qaray paydalana bilgen. Adamnıñ dem aluı auırlap, entigui köbeyse, ökpeden şığatın swyıqtıq artıp mazanı alsa, tabletkalarğa toqtamağan jötelge 250 gramm, aq şarapqa bir uıs tau sarımsağın wsaqtap turap salıp, aqırın otta azdap qaynatadı. Osıdan soñ azdap bal qosıp, bir jwtımnan as arasında işedi. Künine 7-8 ret qabıldauğa boladı.

Ökpeniñ jel isigine, sozılmalı jötelge, säbizdi arşıp, tazalap, bal qosıp suğa ezilgenşe qaynatadı. Osılay dayarlanğan säbiz vareniesinen künine bir as qasıqtan eki uaq jeydi.

Qauın şırının ökpesine su tolıp emdelgen adamdar işse paydalı. Qolqa demikpesinen auıq-auıq qinalatın adamdar qısıludıñ arasında taza şırınınan işip otırsa tez jeñildey bastaydı.

Keptirilgen öriktiñ qwramında karotin (A därumeni), askorbin qışqılı (S därumeni), nikotin qışqılı (RR därumeni) jäne V tobındağı därumender (V1, V2, V6) bar. Ökpe qızğanda, jötelgende, qaqırığı köbeygende: twt ağaşı tamırınıñ aq qabığı men öriktiñ aşı däniniñ är birinen 10 gramnan suğa qaynatıp işken jön.

Almwrt – suıq tiyu, ökpe jäne qan tamırları auruları kezinde taptırmaytın em. Jüyke jüyesi jäne as qorıtu jwmısın jaqsartadı.

Jötel jäne ökpe auruları kezinde qwlpınaydıñ japıraqtarın qaynatıp işse, tez arada jazılıp ketuge boladı.

Jañğaqtıñ däni tätti dämdi, jılı raylı, usız. Büyrekti quattandırıp, şahattı küşeytedi, ökpeni tazartıp, işekti dımqıldandıradı.

Qwrma – as qorıtuğa paydalı. Toyımdılıq qasieti öte joğarı bolıp tabıladı. Bir qwrma men bir kese süttiñ adamğa qajetti bir kündik kaloriyağa teñ ekendigin aytılğan. Zertteuler nätijesinde qwrmanıñ antiseptik däri ekeni, jaralardı tez jazatın, sütti arttıratın, näresteni qorektendiretin, qwramındağı kaliy balalardıñ ösip-jetiluin qamtamasız etetin taptırmaytın azıq ekeni anıqtalğan. Ünemi qwrma jese bronh pen ökpeniñ qabınuın sauıqtıradı.

Ökpe ülken japıraqşasınıñ qabınuına (zerteñ): tikendi üşqat güli 50 gramm, ayu baldırğan 10 gramm, baqbaq 10 gramm, qara tamırdan 7.5 gramm suğa qaynatıp üşke bölip işedi.

Ökpeniñ iriñdi isigine: tikendi üşqat güli 50 gramm, baqbaq 15 gramm, twttıñ aq qabığı 12 gramm, kök asqabaq twqımı 50 gramm, qaluen 15 gramm, qoñıraugül 10 gramm, qızılmiyadan 3 gramın suğa qaynatıp işedi.

Ökpe tuberkulezine: 50-100 gramm jas ittikendi suğa qaynatıp işedi.

Ökpe tuberkuleziniñ qızbasına, tüngi suıq terge, jas balanıñ jazda qızuına: kök ermen 10 gramm, alaqat qabığı 10 gramm, sarana 15 gramm suğa qaynatıp işse önimi jaqsı boladı.

Ökpe iriñdeuge: tikenquray 50 gramm, tükti üşqat güli 100 gramm suğa qaynatıp işedi.

Sozılmalı jwtqınşaq, tamaq qabınuğa, ökpe ıstığı artıp jöteluge: şiki qızılmiya, qoñırau gül, oşağannıñ ärqaysısınan 10 gramnan suğa qaynatıp işedi.

Ökpe tuberkulezinen qan qwsuğa, qarttardıñ dene älsizdigi jäne demikpege: qwrt şöp 50 gramm, bimu 15 gramm, saranadan 12 gramm suğa qaynatıp işedi.

Sozılmalı keñirdekşeler qabınuğa (ökpe qızıp jöteledi, alqınadı): joljelkenniñ jaña şöbi 150 gramm, örik däni 10 gramm, twt tamır qabığı 10 gramm suğa qaynatıp işedi.

Ökpeniñ suıqtığınan bolğan jöteline qoja şöpti em retinde paydalanadı.

Ökpe tuberkuleziniñ jöteline: qarağaydıñ gül tozañınan 50 gramdı suğa qaynatıp, oğan 2 jwmırtqa qosıp, jwmırtqanı jep, sorpasın işedi.

Ökpe tuberkulezine, qan qaqıruğa: eşki süti 300 gramm, altay tau sarımsağı 30 gramm, bäseñ otpen 20 minut qaynatıp, sarımsağın jep sütin işedi.

Ökpe tuberkuleziniñ qızbasına: siır silekey 15 gramm, tüynekqonaq 10 gramm suğa qaynatıp işedi.

Ökpe tuberkulezine (tesigi bar): şıqıldaq 15 gramm, bäyju 6 gramm, sarana 10 gramm, örik däni 6 gramm, ögeyşöp güli 10 gramm, qızılmiyadan 6 gramm suğa qaynatıp künine 2 ret işedi.

Ökpe tuberkulezinen qan tükiruge: bwğıtwyaq pen sarananıñ är birinen 10 gramdı suğa qaynatıp, bal qosıp işedi.

Ökpe tuberkulez jöteline: Şabdalı eti 9 gramm, martiyan qoñızı 7 dana, siırdıñ jilik mayı 10 gramm, qosıp talqandap, jilik mayına öltirip balşıq däri jasaladı. Är rette 9 gramnan künine 3 ret işedi.

Balanıñ ökpesi älsiz bolsa, jöteline qarsı mınaday em jasau kerek. 2 şay qasıq sarı may, şiki eki sarı uız, 1 as qasıq wn nemese krahmal,2 as qasıq baldı jaqsılap aralastırıp, künine 4 mezgil beredi.

Jötel köbine tañerteñ küşeyetin bolsa, sarımsaq twnbasın, qoyu qant sirnesin jäne azdap krahmal qosıp, wyqıdan twrğannan keyin birden aş qarınğa jegizu kerek. Al, jötel jatarda mazalaytın bolsa, eki-üş tamşı (bwdan asıruğa bolmaydı) yod twnbasın qosıp bir staqan su işkizip jatu kerek.

Eger balañızğa qaytaqayta salqın tiip, jötele beretin bolsa, köktemde oğan qayıñ şırını men sütti (2:1) aralastırıp, azdap wn nemese krahmal qosıp berip, tıñaytu kerek. Al jötelden birjolata jazılu üşin şıdamdılıqpen qareket jasap, balağa jaz boyı mınaday şöpterdiñ twnbasın işkizu kerek. Qalaqay, joljelken, dala qırıq buını jäne külqayır şöpterin keptirip, dayındap alıp, ärqaysısınıñ ügindisinen bir-bir şay qasığın 4 staqan qaynağan suğa twndıradı da künine tört mezgil, tamaq aldında jartı staqannan işkizedi.

Tört jasqa deyingi balağa şay qasıqpen 3 üş mezgil, tört jastan on jasqa deyingi balalarğa bir as qasıqtan, on jastan asqan balalarğa künine 3-4 mezgil bir as qasıqtan işkizedi.

Bizdiñ joğarıdağı receptterdi tizbektep beruimiz sırqat jandarğa payda tigizu maqsatında ğana emes, ökpe qızmetin jaqsartuğa arnalğan emdik qasietterdi paydalanuşılar men zertteuşilerge de mol mälimet wsınu bolıp tabıladı.

Osınıñ işinde qazaq ömirine eñ jaqın bolğan mal önimderiniñ keri äseri bolmaydı. Et jep, sorpa işu, süt önimderin paydalanudıñ paydası öte köp. Keyde özge wlt därigerlerinde et pen maydıñ adam ağzasına bolğan keri äserleri aytılıp jatadı. Şın mäninde qazaq halqı är bir as-tağamnıñ ağzağa qalay siñimdi bolatının öte jaqsı bilgen. Aytalıq, maylı etti köp jegennen keyin qımız nemese ayran işse, tipti ol ekeui bolmağanda ezgen qwrt işse, bwl astıñ işte (azqazanda) qorıtıluına kömektesedi. Ayran, qwrt, sarı may holesterindi tejeydi. Qazaqtardıñ sütke sarı may salıp işui jay äuestik emes. Sarı may holesterindi ıdıratıp, qandı irkilissiz jürgizuge qızmet etedi.

Et pen sorpanı, süt önimderin köp paydalanğan adamnıñ küş-quatı, auruğa qarsılıq körsetui joğarı boladı. Ökpe qızmeti de ünemi sonday quattı tağamdar men taza auanı qajetsinedi. Mümkindigi bolğan jağdayda arqanı (ökpe twsın) künge qaqtap, qoydıñ qwyrıq mayımen jii sılap twrsa, asa suıq bolmağan suğa şomılıp twr sa onıñ da ökpe qızmetine özindik paydası boladı.

Biz joğarıda qazaq emşiligi men şığıs medicinasınıñ keybir emdik täjiribelerin paydalana otırıp, oğan özimiz jinaqtağan emdeu täsilderin qosıp bayandadıq. Mwnıñ köbi halıq danalığınıñ qorıtındısı bolğandıqtan adamdar ömirine paydalanatın twstarı köp dep bilemin. Dese de, jay adamdar bwl emdeu amaldarın qoldanbaqşı bolsa, däriger keñesine jügingeni jön.

Men qazaq emşiligindegi ökpe auruına qatıstı barlıq emdik täsilderdi qamtıp ayttım dep oylamaymın. Oqığan, toqığan, qol jetken mümkindikterim negizinde özimde bar dünielerdi köpşilikpen böliskim keldi. Eñ bastısı ekologiyalıq bılğanıştan, himiyalıq ulı zattardan aulaq qazaqı tağamdar men emdik qasietterdiñ paydası bolmasa ziyanı joq. Joğarıdağılardan basqa är halıqtıñ özine tän emdeu täsilderiniñ de barı anıq. Telegey teñiz halıq mwrasın, eskilikti emşilik amaldarın tereñdey zerttese bizge bereri mol dep oylaymın.

Alla Tağala halqımızğa mol quat, şuaq, mıqtı densaulıq bersin!

 

 

Paydalanılğan ädebietter:

 

«Şipagerlik bayan». Tileuqabılwlı Ö. - Almatı: Jalın, 1996 jıl.

«Qazaq halıq medicinası». Orazaqov E.   – Almatı: Ğılım, 1989 jıl.

«Därilik ösimdikter». Şormanov T. - Almatı: Qazaqstan, 1975 jıl.

«Şınjañ jwñii şöp därileri» Şınjañ halıq baspası, Ürimji, 1973 jıl.

«Qazaq emşiliginde wdayı qoldanılatın däriler», Jwñgo ğılım jalpılastıru baspası ŞWAR bölimşesi, Ürimji, 1988 jıl. (qwrast: M.Qanapiyawlı, Q.Qwrmanwlı, T.Niyazbekwlı).

«Qazaq därigerlik şejiresi», I, II, III, IV tomdar. ŞWAR ğılım-tehnika baspası, Ürimji, 2008-2012 jıldar.

Qayrat Aydarhanwlı «Qazaq emşiligi», Almatı: «Palitra Press» baspası, 2018 jıl.

Seyitqamza Qaliev «Emdik recepter enciklopediyası», Almatı: «Arıs» baspası, 2010 jıl.

Sayd Ergaş Aliqajıwlı, Sayd YUldaş Aliqajı, Twrğanbay Bayjanwlı Dosbaev «Däsürli medicinağa negizdelgen qazaq halıq emşiligi», Almatı. 2016 jıl.

Jünis Sımağwlwlı «Qazaq emşiligi» Şınjañ halıq baspası, Ürimji. 2009 jıl.

Tolqın Aqanwlı

«Emşi kädesi» kitabınan

“The Qazaq Times”